(του καθηγ. ΕΜΠ Κίμωνα Χατζημπίρου, Ελευθεροτυπία, 26/11/2007)
Οι θέσεις του Αμερικανού αναλυτή Σάμουελ Χάντιγκτον ενόχλησαν την ντόπια διανόηση κατά την προηγούμενη δεκαετία. Θεωρώντας ότι η Ευρώπη τελειώνει εκεί όπου αρχίζουν το Ισλάμ και η Ορθοδοξία, ο συντηρητικός καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Χάρβαρντ ισχυρίστηκε πως η σύγχρονη Ελλάδα δεν αποτελεί μέρος του δυτικού πολιτισμού. Στο βιβλίο του για τον μετα-ψυχροπολεμικό κόσμο των πολιτισμών, που έγινε ακαδημαϊκό μπεστ σέλερ το 1996, υποστήριξε με επιχειρήματα ότι η ξεχωριστή πολιτιστική ενότητα της Ορθοδοξίας βρίσκεται έξω από τα όρια της Δύσης. Οι αναλύσεις του αντιμετωπίστηκαν περισσότερο με απαξίωση παρά με επιστημονικά επιχειρήματα.
Ο Χάντιγκτον διαπιστώνει πως η ελληνική πολιτική δυσκολεύεται να προσαρμοστεί στις αρχές και τα ήθη της Ε.Ε. και του ΝΑΤΟ, οι δε ηγέτες της συχνά παρεκκλίνουν από τα δυτικά πρότυπα. Με τη διαδικασία πολιτιστικής αναδιαμόρφωσης του κόσμου, η συμμετοχή της Ελλάδας σε δυτικούς οργανισμούς θα γίνεται δυσκολότερη. Η εκτίμηση αυτή βασίστηκε κυρίως σε φαινόμενα της περιόδου 1981-96, αλλά μοιάζει να δικαιώνεται και από τάσεις που εμφανίζονται μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες.
Ο δυτικός πολιτισμός προσδιορίζεται από την κλασική κληρονομιά της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και του ρωμαϊκού δικαίου, καθώς και από τη συμβολή του χριστιανισμού. Η μεταρρύθμιση και ιδιαίτερα ο διχασμός και οι συγκρούσεις μεταξύ πνευματικής και κοσμικής εξουσίας συνέβαλαν καθοριστικά στην ανάπτυξη της ελευθερίας, της ατομικότητας και του πλουραλισμού στη Δύση. Σε τελευταία ανάλυση, το απόσταγμα του δυτικού πολιτισμού είναι η κριτική λειτουργία του ορθού λόγου σε όλα τα επίπεδα. Η κατάκτησή της από την κοινωνία και τον απλό άνθρωπο προϋποθέτει αποστασιοποίηση από παρορμητικές ανορθολογικές τάσεις, που εδράζονται σε συναισθηματικές υπερβολές.
Τα σύγχρονα προβλήματα απαιτούν ορθολογικές συμπεριφορές. Π.χ. η συνετή διαχείριση και εξοικονόμηση είναι αναγκαίες για την αποφυγή σπατάλης οικογενειακού εισοδήματος ή δημόσιων φυσικών πόρων, όπως το νερό ή η ενέργεια. Ωστόσο, η εικόνα της νεοελληνικής πραγματικότητας αποκαλύπτει συχνά μη λογικές διαστάσεις που δεν συναντώνται σε καμία πολιτιστική εκδοχή της Δύσης, από τη Σκανδιναβία μέχρι τον μεσογειακό Νότο. Χαρακτηριστική είναι η περιφρονητική στάση έναντι νόμων, κανόνων, προγραμμάτων και καταγραφών, η υπέρμετρη επιείκεια έναντι της αυθαιρεσίας, η απαξίωση του δημόσιου συμφέροντος έναντι συγγενικών, τοπικών ή συντεχνιακών δεσμών. Παραλογισμός εκδηλώνεται καθημερινά, με φαινόμενα όπως η αδιέξοδη πλην όμως δημοφιλέστατη θέση για το Μακεδονικό, η τηλεοπτική υστερία αντί ενημέρωσης για τις μεγάλες πυρκαγιές, ο διασυρμός των «ανιστόρητων» από τον κάθε αναρμόδιο ιστοριόπληκτο, η επιλογή αρχηγού κόμματος βάσει συνθημάτων αντί προγραμμάτων. Η χώρα εξακολουθεί να θυμίζει «ένα απέραντο φρενοκομείο», κατά τη ρήση του Κ. Καραμανλή της Μεταπολίτευσης.
Οι χώρες που βρίσκονται στο μεταίχμιο Ανατολής και Δύσης οφείλουν κάποτε να προχωρούν σε έντιμες επιλογές, με επίγνωση του τί χάνουν ή κερδίζουν. Για παράδειγμα, οι Βαλτικές χώρες και η Φινλανδία, με παράδοση μακρόχρονης ανατολικής επιρροής και καταπίεσης, έκριναν απαραίτητο να διαλέξουν μεταξύ δύο πολιτισμών και επέλεξαν τον δυτικό. Ο Ορχάν Παμούκ παραδέχεται ότι η πρόοδος μπορεί να απαιτεί την απάρνηση ενός μέρους της εθνικής ταυτότητας. Στην Ελλάδα, πολύχρονο μέλος της Ε.Ε., η θέση του Κ. Καραμανλή «ανήκομεν εις την Δύσιν» έχει αποκρουστεί συστηματικά, ενώ σήμερα καλλιεργείται μια προσέγγιση των άκρων γύρω από αντιδυτικά ιδεολογήματα.
Το μέλλον θα δείξει κατά πόσον ισχύει η ανάλυση του Χάντιγκτον, ωστόσο η ελληνική πολιτιστική απόκλιση, όπως και η αρνητική επίδρασή της στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή μπορούν να περιοριστούν. Οι πολιτισμοί δεν έχουν ως μόνο θεμέλιο τη θρησκεία και δεν μένουν ανεπηρέαστοι από την τεχνολογική εξέλιξη του κόσμου. Ηδη πολλά στοιχεία του δυτικού πολιτισμού τείνουν να γίνουν παγκόσμια. Η κατάλληλη παιδεία συμβάλλει στον αναγκαίο μετασχηματισμό της κουλτούρας και το μεσογειακό ταμπεραμέντο δεν είναι ασύμβατο με ορθολογική συμπεριφορά. Στόχος, η αλλαγή της περίφημης «νοοτροπίας του Ελληνα», ο μετριασμός των παθών, η αποφυγή καλλιέργειας υπερβολικού «εθνικού συναισθήματος». Χρειάζονται ριζοσπαστικές ιδεολογικές πρωτοβουλίες από πολιτικά σχήματα, τάσεις, διανοουμένους και δεξαμενές σκέψεις που θα υπερασπιστούν ένα πρόγραμμα επαναπροσέγγισης της ελληνικής κοινωνίας με τη Δύση.
Βλέπε παλαιότερο συναφές κείμενό μου>>>
Ο Χάντιγκτον διαπιστώνει πως η ελληνική πολιτική δυσκολεύεται να προσαρμοστεί στις αρχές και τα ήθη της Ε.Ε. και του ΝΑΤΟ, οι δε ηγέτες της συχνά παρεκκλίνουν από τα δυτικά πρότυπα. Με τη διαδικασία πολιτιστικής αναδιαμόρφωσης του κόσμου, η συμμετοχή της Ελλάδας σε δυτικούς οργανισμούς θα γίνεται δυσκολότερη. Η εκτίμηση αυτή βασίστηκε κυρίως σε φαινόμενα της περιόδου 1981-96, αλλά μοιάζει να δικαιώνεται και από τάσεις που εμφανίζονται μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες.
Ο δυτικός πολιτισμός προσδιορίζεται από την κλασική κληρονομιά της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και του ρωμαϊκού δικαίου, καθώς και από τη συμβολή του χριστιανισμού. Η μεταρρύθμιση και ιδιαίτερα ο διχασμός και οι συγκρούσεις μεταξύ πνευματικής και κοσμικής εξουσίας συνέβαλαν καθοριστικά στην ανάπτυξη της ελευθερίας, της ατομικότητας και του πλουραλισμού στη Δύση. Σε τελευταία ανάλυση, το απόσταγμα του δυτικού πολιτισμού είναι η κριτική λειτουργία του ορθού λόγου σε όλα τα επίπεδα. Η κατάκτησή της από την κοινωνία και τον απλό άνθρωπο προϋποθέτει αποστασιοποίηση από παρορμητικές ανορθολογικές τάσεις, που εδράζονται σε συναισθηματικές υπερβολές.
Τα σύγχρονα προβλήματα απαιτούν ορθολογικές συμπεριφορές. Π.χ. η συνετή διαχείριση και εξοικονόμηση είναι αναγκαίες για την αποφυγή σπατάλης οικογενειακού εισοδήματος ή δημόσιων φυσικών πόρων, όπως το νερό ή η ενέργεια. Ωστόσο, η εικόνα της νεοελληνικής πραγματικότητας αποκαλύπτει συχνά μη λογικές διαστάσεις που δεν συναντώνται σε καμία πολιτιστική εκδοχή της Δύσης, από τη Σκανδιναβία μέχρι τον μεσογειακό Νότο. Χαρακτηριστική είναι η περιφρονητική στάση έναντι νόμων, κανόνων, προγραμμάτων και καταγραφών, η υπέρμετρη επιείκεια έναντι της αυθαιρεσίας, η απαξίωση του δημόσιου συμφέροντος έναντι συγγενικών, τοπικών ή συντεχνιακών δεσμών. Παραλογισμός εκδηλώνεται καθημερινά, με φαινόμενα όπως η αδιέξοδη πλην όμως δημοφιλέστατη θέση για το Μακεδονικό, η τηλεοπτική υστερία αντί ενημέρωσης για τις μεγάλες πυρκαγιές, ο διασυρμός των «ανιστόρητων» από τον κάθε αναρμόδιο ιστοριόπληκτο, η επιλογή αρχηγού κόμματος βάσει συνθημάτων αντί προγραμμάτων. Η χώρα εξακολουθεί να θυμίζει «ένα απέραντο φρενοκομείο», κατά τη ρήση του Κ. Καραμανλή της Μεταπολίτευσης.
Οι χώρες που βρίσκονται στο μεταίχμιο Ανατολής και Δύσης οφείλουν κάποτε να προχωρούν σε έντιμες επιλογές, με επίγνωση του τί χάνουν ή κερδίζουν. Για παράδειγμα, οι Βαλτικές χώρες και η Φινλανδία, με παράδοση μακρόχρονης ανατολικής επιρροής και καταπίεσης, έκριναν απαραίτητο να διαλέξουν μεταξύ δύο πολιτισμών και επέλεξαν τον δυτικό. Ο Ορχάν Παμούκ παραδέχεται ότι η πρόοδος μπορεί να απαιτεί την απάρνηση ενός μέρους της εθνικής ταυτότητας. Στην Ελλάδα, πολύχρονο μέλος της Ε.Ε., η θέση του Κ. Καραμανλή «ανήκομεν εις την Δύσιν» έχει αποκρουστεί συστηματικά, ενώ σήμερα καλλιεργείται μια προσέγγιση των άκρων γύρω από αντιδυτικά ιδεολογήματα.
Το μέλλον θα δείξει κατά πόσον ισχύει η ανάλυση του Χάντιγκτον, ωστόσο η ελληνική πολιτιστική απόκλιση, όπως και η αρνητική επίδρασή της στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή μπορούν να περιοριστούν. Οι πολιτισμοί δεν έχουν ως μόνο θεμέλιο τη θρησκεία και δεν μένουν ανεπηρέαστοι από την τεχνολογική εξέλιξη του κόσμου. Ηδη πολλά στοιχεία του δυτικού πολιτισμού τείνουν να γίνουν παγκόσμια. Η κατάλληλη παιδεία συμβάλλει στον αναγκαίο μετασχηματισμό της κουλτούρας και το μεσογειακό ταμπεραμέντο δεν είναι ασύμβατο με ορθολογική συμπεριφορά. Στόχος, η αλλαγή της περίφημης «νοοτροπίας του Ελληνα», ο μετριασμός των παθών, η αποφυγή καλλιέργειας υπερβολικού «εθνικού συναισθήματος». Χρειάζονται ριζοσπαστικές ιδεολογικές πρωτοβουλίες από πολιτικά σχήματα, τάσεις, διανοουμένους και δεξαμενές σκέψεις που θα υπερασπιστούν ένα πρόγραμμα επαναπροσέγγισης της ελληνικής κοινωνίας με τη Δύση.
Βλέπε παλαιότερο συναφές κείμενό μου>>>
