Η εκκίνηση του σύμπαντος, στο οποίο ζούμε

ΓΙΑ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ARNO PENZIAS,

Μόναχο 1933 - ΣΑΝ ΦΡΑΝΣΙΣΚΟ 2024

Καθημερινή, Ηλίας Μαγκλίνης, 31/1/2024

Την περασμένη εβδομάδα έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 91 ετών ένας άνθρωπος που έκανε μια θεμελιώδη ανακάλυψη στην Αστροφυσική. Ανακάλυψη που δεν αφορά ένα ιστορικό γεγονός, μια χώρα, μια ήπειρο ή και όλη την ανθρωπότητα· αυτό που ανακάλυψε αφορά ολόκληρο το σύμπαν που μας περιβάλλει.

Ο Αμερικανός φυσικός, γερμανικής καταγωγής Αρνο Πενζίας πέτυχε το έτος 1964, μαζί με τον συνάδελφό του Ρόμπερτ Ουίλσον, ο οποίος είναι ακόμη εν ζωή, να εντοπίσουν την κοσμική ακτινοβολία μικροκυμάτων υποβάθρου (Cosmic Microwave Background, CMB). Ή, με άλλα λόγια, «άκουσαν» την ηχώ από το πρώτο κλάμα του νεογέννητου σύμπαντος. 

Αμφότεροι τιμήθηκαν με το Νομπέλ Φυσικής το 1978 γι’ αυτή την ανακάλυψή τους, με την οποία επιβεβαίωσαν ότι η Μεγάλη Έκρηξη (Big Bang) όντως συνέβη και δεν ήταν απλώς μία ακόμη θεωρία.

Τι περίπου συνέβη, όμως, εκείνο το μακρινό πρωινό του 1964; Οι δύο επιστήμονες εργάζονταν στο Bell Labs της φινλανδικής Νokia, στο Νιου Τζέρσι. Τοποθέτησαν εκεί μια νέα κεραία μικροκυμάτων, τη Holmdel Horn Antenna, για ειδικές παρατηρήσεις στη ραδιοαστρονομία. Χάρη σ’ αυτή την ευαίσθητη κεραία εντόπισαν κάτι σαν ραδιοφωνικό θόρυβο, ένα ασθενές αλλά συνεχόμενο σήμα, που προερχόταν απ’ όλες τις κατευθύνσεις του σύμπαντος και όχι από μία συγκεκριμένη.

Δεν μπορούσαν αρχικά να εξηγήσουν το φαινόμενο. Αφού απέρριψαν όλες τις άλλες πιθανότητες, ο Πενζίας επικοινώνησε με τον αστρονόμο Ρόμπερτ Ντίκι (1916-1997), ο οποίος ερευνούσε ήδη το πρώιμο σύμπαν και ήταν αυτός που πρότεινε ότι ο αλλόκοτος αυτός ήχος μπορεί να ήταν η ακτινοβολία υποβάθρου που προέβλεπαν κάποιες κοσμολογικές θεωρίες. Έναν χρόνο μετά, δημοσίευσαν και οι τρεις τους άρθρα στο Astrophysical Journal όπου οι μεν Πενζίας–Ουίλσον εξηγούσαν τις παρατηρήσεις τους, ο δε Ντίκι πρότεινε πως επρόκειτο για την CMB, δηλαδή υπόλειμμα της Μεγάλης Έκρηξης.

Ως θεωρία, η CMB είχε προβλεφθεί ήδη από το 1948 από τους φυσικούς Τζορτζ Γκάμοφ, Ραλφ Αλφερ και Ρόμπερτ Χέρμαν, στηριζόμενους στο κοσμολογικό μοντέλο των Ζορζ Λεμέτρ – Αλεξάντερ Φρίντμαν, οι οποίοι, με τη σειρά τους, είχαν βασιστεί στη λύση των εξισώσεων της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας του Αϊνστάιν.

Ναι, η ανακάλυψη ήρθε τυχαία! Η εκτίμηση της σημασίας της όμως όχι. Ο Πενζίας, γεννημένος στο Μόναχο το 1933, γλίτωσε από τους ναζί χάρη στην προνοητικότητα των γονιών του να διαφύγουν έγκαιρα από τη Γερμανία. Και στα 31 του έκανε αυτό: «άκουσε» τον ήχο που έβγαλε το σύμπαν σαν έμβρυο. Αλλά ακόμη και οι άνθρωποι που «ακούνε» τέτοιους αρχέγονους ήχους έχουν την ίδια μοίρα με όλους εμάς τους υπόλοιπους. Ο Πενζίας δεν είναι πια εδώ, αλλά η ακτινοβολία που ανακάλυψε συνεχίζει ακόμη το δικό της ταξίδι, 13,73 δισ. χρόνια μετά το περίφημο Μπιγκ Μπανγκ…

Νίκος Μαστοράκης για την Εύα Καϊλή

tilestwra.com, 22/12/2022 

Ο Νίκος Μαστοράκης σχολιάζει τις αποκαλύψεις που ήρθαν στο φως της δημοσιότητας για την Εύα Καϊλή σχετικά με το σκάνδαλο Qatargate. Συγκεκριμένα απαριθμεί τις κινήσεις της Εύας Καϊλή από τη στιγμή που αποκαλύφθηκε ο φερόμενος χρηματισμός της από τους Καταριανούς, κάνοντας λόγο μεταξύ άλλων για έναν «συνδυασμό απληστίας, κενής φιλοδοξίας και πρωτοφανούς κουταμάρας».

Αναλυτικά η ανάρτησή του:

«Η ΚΟΥΤΗ ΕΥΑ

Όσο μαθαίνουμε περισσότερα για το EvaGate, τόσο τείνω να πιστέψω ότι η εγχώρια/πανευρωπαϊκή “καλλονή” μπλέχτηκε σε τέτοιο λαβύρινθο ανεντιμότητας, οδηγημένη από ένα συνδυασμό έμφυτης απληστίας, κενής φιλοδοξίας και πρωτοφανούς κουταμάρας. Ίσως στην εξίσωση αυτών των καταστρεπτικών απαξιών, να προσθέσουμε και τη γοητεία του Ιταλού εραστή.

Βλακεία #1: Να αποδεχτεί πονηρές/παράνομες προτάσεις lobbying ενώ είχε τέτοια θέση και τίτλο.

Βλακεία #2: Να εκτίθεται με προκλητικό τρόπο στις υποψίες συναδέλφων της, κάνοντας ανοιχτά προκλητικές δηλώσεις για τον “πελάτη Κατάρ.”

Βλακεία #3: Να μην αφουγκραστεί τον ψίθυρο άλλων σοσιαλτετοιων βουλευτών που τη λοξοκοίταξαν, ίσως όχι επειδή υποπτεύονταν ότι τα έπαιρνε, όσο επειδή η δεν τα έπαιρναν εκείνοι, η επειδή τα έπαιρναν και φοβόντουσαν ότι η Εύα θα τους χάλαγε την πιάτσα

Βλακεία #4: Να προβαίνει απερίσκεπτα σε αγορές ακινήτων, ενώ ένας καλός απατεώνας θα περίμενε χρόνια για να χρησιμοποιήσει το μαύρο χρήμα.

Βλακεία #5: Να φυλάει στο διαμέρισμα της το μαύρο χρήμα, αντί να το είχαν “κομματιάσει” και μοιράσει σε μέρη και τόπους που θα ήταν δύσκολο να ανευρεθεί από τις διωκτικές αρχές.

Βλακεία #6: Να μη θυμάται ότι όλοι παρακολουθούνται από όλους, και στον πανικό της (στη σύλληψη του Ιταλού) να τηλεφωνεί στον πατέρα της ζητώντας “μεταφορικό μέσο” των μετρητών, αμέσως μετά δε στον αρχιμαφιόζο Ιταλό για να τον προειδοποιήσει. Παράξενο που δεν πήρε και τον τέως κολλητό της Ανδρουλάκη…

Βλακεία #7: Όχι μόνο να φυγαδεύσει το χρήμα με όχημα τον μπαμπά, αλλά να αφήσει στην βαλίτσα του μετρητού προσωπικά της αντικείμενα, ως… ακούσια αυτοενοχοποίηση. Δεν είχε ακούσει κάτι για DNA.

Βλακεία #8: Να λέει ότι δεν είδε, δεν ήξερε, δεν άκουσε λες και στο διαμέρισμα των 53 τ.μ. υπήρχαν κρυψώνες για ένα εκατομμύριο μετρητά. “Αγάπη μου, έκρυψα τα λεφτά” στορυ.

Βλακεία #9: Να τα ξεράσει όλα στον ανακριτή πάνω στον πανικό της, άντε τώρα να τα μαζέψουν οι δικηγόροι της.

Η καρικατούρα-Εύα μου θυμίζει το παλιό jingle “τι κουτή, κουτή, κουτή” αλλά και το ανέκδοτο “δεν είσαι μόνο κερατάς, είσαι και φλύαρος».

Ο θάνατος του τέως και... τα φαντάσματα του παρελθόντος!

 του Θάνου Οικονομόπουλου, iefimerida, 11/1/23

Καθόμουν έξω, στην κολωνακιώτικη «Βιβλιοθήκη», κι έπινα τον καφέ μου χαζεύοντας τους περαστικούς, όταν σταμάτησε ένα αυτοκίνητο στην είσοδο του μαγαζιού και κατέβηκαν τρεις μεγάλες, καλοβαλμένες κυρίες. Μπήκαν μέσα. Αναγνώρισα τη μία εξ αυτών, την τέως πριγκίπισσα Ειρήνη…

Σαν ανεμοστρόβιλος, με την ταχύτητα και το πολύχρωμο ανακάτεμα που μόνο το ανθρώπινο μυαλό μπορεί να πετύχει, πέρασαν εικόνες και μνήμες από το εφηβικό αλλά και πιο ώριμο παρελθόν μου... Την αποβολή που έφαγα στην 8η Γυμνασίου, για την άρνησή μου να παρακολουθήσω υποχρεωτικά (διαταγή υπουργείου!) μαζί με τους άλλους συμμαθητές μου τον γάμο του νεαρού τότε βασιλιά Κωνσταντίνου με την Άννα-Μαρία.

Την αποστροφή που είχα νιώσει (κολλητική, από τα αισθήματα της κεντρώας οικογένειάς μου…) για τη ρήξη του με τον εκλεγμένο πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου, ακολουθώντας τις συμβουλές της μητέρας του, Φρειδερίκης, βασιλομήτορος τότε, και μια δράκας αυλικών και ανωτάτων αξιωματικών, «κολλημένων» στις αρχές και «αξίες» μιας σκληροπυρηνικής δεξιάς που εκμετρούσε το ζην…

Ο ανώριμος, νέος 24χρονος βασιλιάς δεν είχε πάρει μυρουδιά. Αντί να στηρίξει τον γηραιό κεντρώο πρωθυπουργό (και να γίνει διά μιας ηγέτης δεξιών και κεντρώων, της συντριπτικής πλειοψηφίας του ελληνικού λαού) επέλεξε «τοις κείνων ρήμασι πειθόμενος…» να μείνει ένας μονάρχης που δεν αλλάζει μυαλά.

Θυμήθηκα τα συλλαλητήρια (και το ξύλο που έπεφτε από την αστυνομία) με το σύνθημα «Κοκό, δεν σε θέλει ο λαός, παρ’ την μάνα σου κι εμπρός», τη φοβική, αμήχανη, παιδαριώδη στάση που τήρησε από το πρώτο κιόλας βράδυ που η ηγεσία της στρατιωτικής χούντας των συνταγματαρχών τον επισκέφθηκε στο Τατόι. Θα μπορούσε με μια αποφασιστική, αυστηρή, ακόμη και απειλητική στάση εναντίον των στασιαστών να είχε αποτρέψει το έγκλημα κατά της Δημοκρατίας και να εδραιωθεί ως ο μονάρχης που διέσωσε την Δημοκρατία. Και πάλι, δίστασε και χάθηκε το momentum. Τα όσα (πρόχειρα, ασχεδίαστα, με αφέλεια και πίστη σε λόγια μη αξιόπιστων) επιχείρησε με το «βασιλικό πραξικόπημα» του Νοεμβρίου του '67 μπορεί να εκληφθούν ως post mortem μεταμέλεια. Αλλά ήταν αργά. Και, όπως αποδείχθηκε, δεν μέτρησαν στη συλλογική μνήμη και συνείδηση του λαού.

Ο νους μου ήρθε κατόπιν στο δημοψήφισμα του ’74, την εκστρατεία υπέρ της αβασίλευτης με το καταπληκτικό, εμβληματικό σκίτσο του πιτσιρικά να ουρεί μέσα στο στέμμα, και το δημοκρατικό ξέσπασμα από πλήθη κόσμου στους δρόμους, όταν έγιναν γνωστά τα αποτελέσματα: το 69,2% υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας.

Ύστερα θυμήθηκα την όχι και τόσο γενναιόδωρη και υπεράνω στάση του στο ζήτημα της «βασιλικής περιουσίας» -αλλά δεν αποκλείεται αυτή να προκλήθηκε από την εξίσου μίζερη, μικροπολιτικάντικη στάση απόλυτης σκοπιμότητας και λαϊκισμού που είχε τηρήσει τότε το πολιτικό σύστημα στη χώρα, κυβερνήσεις και αντιπολιτεύσεις εναλλάξ. Από τον φόβο του έρμου πολιτικού κόστους…

Ο πανδαμάτωρ χρόνος… Ο τέως και η οικογένειά του αναγνωρίστηκαν κάποια στιγμή ως… Έλληνες (που αναμφίβολα ήταν, η Ελλάδα ήταν η μόνη πατρίδα που γνώρισαν και όπως απέδειξαν στα ύστερα χρόνια αγάπησαν και δέθηκαν μαζί της…), εγκαταστάθηκε εδώ, κυκλοφορούσε απλός και καλοσυνάτος στους δρόμους και τα στέκια της Αθήνας. Είχαν καταλαγιάσει, πια, τα μίση και τα πάθη του παρελθόντος, τα κάθε είδους στερεότυπα και εμμονές. Έγινε αποδεκτός εν τοις πράγμασι, ως τμήμα της νεότερης και πολύπαθης ιστορίας του τόπου μας.

Αποφάσισα ξαφνικά να σηκωθώ και να μπω μέσα στη «Βιβλιοθήκη». Η τέως πριγκίπισσα Ειρήνη και η παρέα της κάθονταν σε μια γωνιά του μαγαζιού και απολάμβαναν το γεύμα τους. Πλησίασα, συστήθηκα, και στρεφόμενος προς την Ειρήνη της είπα με ήρεμη ειλικρίνεια: «Έχω πολεμήσει και την οικογένειά σας, με όλες μου τις δυνάμεις, επαγγελματικές και άλλες. Όμως τώρα πια χαίρομαι πολύ που σας βλέπω ανάμεσά μας, να συμπεριφέρεστε ως απλή πολίτης, να μη φοβάστε και να μη σας ενοχλεί κανείς στους δρόμους. Αυτό σημαίνει ήρεμη και σίγουρη δημοκρατία…».

«Μα, αγαπητέ μου, δεν είσθε ο μόνος που μας πολεμήσατε, όπως λέτε, και τώρα δεν σας ενοχλεί η παρουσία μας, την ανέχεστε ευγενικά έστω…», μου απάντησε, χαμογελώντας καλοσυνάτα, και πρόσθεσε: «Δυστυχώς, είναι αδύνατον να ξαναγράψει κανείς την ιστορία, ακόμη και αν το επιθυμούν οι αντίθετες πλευρές. Αρκεί να τη γνωρίζεις. Και να μαθαίνεις από αυτή…».

Διαβάζω στο διαδίκτυο για τον εκλιπόντα τέως βασιλιά, «απόψεις» χολερικές, απάνθρωπες, αδιανόητες. Και αναθέματα που όχι μόνο δεν τιμούν το οφειλόμενο σέβας στον νεκρό, ακόμη και ορκισμένο αντίπαλό σου, αλλά προσβάλλουν την ίδια την ανθρώπινη φύση. Και καλά όσα γράφουν φανατικοί με τ’ όνομά τους ή ανώνυμα. Τους οικτίρεις για την αυτοκαταστροφική τους εμπάθεια και τελειώνεις…

Αλλά τα γνωστά διατεταγμένα τρολ, που διοχετεύουν μέσω του διαδικτυακού υπονόμου κομματικές «γραμμές» και όρντινα, ομολογώ ότι με νευριάζουν πολύ -περισσότερο από το γεγονός ότι «Εφημερίδα των Συντακτών», «Αυγή» και (φυσικά) «Ριζοσπάστης» δεν… βρήκαν ούτε μισό μονόστηλο χώρο στα πρωτοσέλιδά τους να αναγγείλουν (αυτό, τίποτε άλλο) τον θάνατο του τελευταίου Βασιλιά της Ελλάδος…

Πώς θα ταφεί, πού θα γίνει η κηδεία, θα είναι «δημοσία δαπάνη», θα εκτεθεί η σορός του τέως σε λαϊκό προσκύνημα. «Λεπτομέρειες», αλλά με τη σημειολογία τους στα πρωτόκολλα της σύγχρονης Δημοκρατίας. Έναν Γόρδιο Δεσμό, ανούσιο επί της ουσίας, που σημειολογικά και επικοινωνιακά (ιδίως προεκλογικά, και με μια αντιπολίτευση που δεν το ’χει και σε τίποτε να κατεβάσει τις «πλατείες» στους δρόμους…) κλήθηκε να λύσει η κυβέρνηση με τον πλέον ανώδυνο και ασφαλή σχετικά τρόπο.

Οι ρυθμίσεις που αποφασίστηκαν κινούνται… με ελιγμούς στα πλαίσια του εφικτού και του λογικού. Ένα παρατεταμένο λαϊκό προσκύνημα (για να προσέλθουν οι όσοι νοσταλγοί της βασιλείας) θα εγκυμονούσε κινδύνους προβοκάτσιας. Κηδεία με τιμές αρχηγού κράτους -μια παρατυπία και άνευ λόγου υπερβολή- δεν θα έπρεπε καν να ζητήσει η οικογένεια. «Δημοσία δαπάνη»; Εγώ θα έλεγα γιατί όχι; Έχει προσφερθεί σε ένα σωρό ανθρώπους, μέχρι και καλλιτέχνες του άσματος, τι θα γινόταν αν την πρόσφερε η πολιτεία και στον τέως;

---

Μια δική μου ανάμνηση από συνάντηση με τον πρώην βασιλιά

Μια και συζητιέται αυτές τις μέρες ο θάνατος του τέως βασιλιά Κων/νου –ζωή σε μας 🌿– και αναφέρονται στα ΜΜΕ όλα τα πολιτικά γεγονότα της δεκαετίας του '60, επαναφέρω στη μνήμη μου πώς εισπράξαμε στη Γερμανία ως φοιτητές εκείνες τις εξελίξεις. 

Εγώ ζούσα από το 1961 στη Γερμανία (Praktikum, Κολλέγιο). Από το Φθινόπωρο 1962 μέχρι την Άνοιξη του 1968 σπούδαζα στο Πολυτεχνείο του Darmstadt (TUD). Μάθαινα βέβαια τι γίνεται στην Ελλάδα, αλλά πολλά δεν τα έζησα συνειδητά, δεν υπήρχαν και τακτικά εφημερίδες, όπως ο γάμος της Σοφίας, η προίκα, ο γάμος του Κων/νου, τα γεγονότα του '65 κ.λπ. 

Άκουγα βέβαια την καθημερινή ελληνική εκπομπή του Π.Μπακογιάννη από το Μόναχο και την κυριακάτικη του Ανδρέα Αρνάκη από την Φρανκφούρτη. Επέστρεψα στην Ελλάδα το 1975, μετά τη χούντα. Δλδ. έφυγα με Καραμανλή και επέστρεψα με τον ίδιο... Σαν να μην άλλαξε τίποτα 🤪 

Βέβαια από το 1968 είχα πολιτικό άσυλο στη Γερμανία, λόγω ακύρωσης του διαβατηρίου μου από το προξενείο της χούντας, αφού ήμουν πρόεδρος του Φοιτητικού Συλλόγου και οργανώναμε πορείες, συζητήσεις κατά της δικτατορίας, καυγαδάκια στη Mensa κ.λπ. 

Μάλλον το Φθινόπωρο του 1968 πέθανε μια στενή συγγενής του Κων/νου από κάποιο γερμανικό βασιλικό οίκο και η κηδεία έγινε στο Darmstadt. Ήρθαν λοιπόν διάφοροι μεγαλόσχημοι, πρίγκιπες, δούκες κ.λπ. από όλη την Ευρώπη. Περνώντας τότε εγώ από την εκκλησία Stadtkirche, στην Kirchstr., είδα τους τεθλιμμένους συγγενείς και φίλους της μακαρίτισσας να βγαίνουν από το ναό και ανάμεσά τους τον Κων/νο. 

Πάω πιο κοντά, γεια σου κ. Κώστα του λέω, γεια σου και σένα μου απαντάει, του λέω ονοματεπώνυμο και ότι είμαι απόφοιτος του Πολυτεχνείου της πόλης και εργάζομαι τώρα ως επιμελητής σ' αυτό (νόμιζε αρχικά ότι βρισκόμουν εκεί ως συγγενής ή φίλος της συγγενούς του). Σταθήκαμε παράμερα και ψιλοσυζητήσαμε λίγο, με ρώτησε πώς περνάω, αν παρακολουθώ τα γεγονότα στην Ελλάδα κ.λπ. Του απάντησα σχετικά, του είπα επίσης, μεταξύ άλλων, ότι μέχρι πριν 2-3 χρόνια φοιτούσε εκεί ο παλιός συμμαθητής του από τη Σχολή Αναβρύτων, Σωτήρης Σοφιανόπουλος. Χάρηκε που άκουσε για τον παλιό του συμμαθητή και φίλο και παράγγειλε να του δώσω χαιρετισμούς, αλλά ξαναείδα τον Σωτήρη 8-9 χρόνια μετά, σε μια συνεστίαση αποφοίτων στην Αθήνα. 

Ο Κων/νος μου έδωσε την εντύπωση ότι είναι αφελής, έδινε την εικόνα χαρούμενου τουρίστα, πήδαγε από το ένα θέμα στο άλλο, χαμογελούσε διαρκώς, ίσως επειδή δεν ήθελε να απλωθεί σε κουβέντες στο πόδι. Κάποια στιγμή, μετά από 5-10 λεπτά, είπα ότι πρέπει να φύγω και με αποχαιρέτησε λέγοντας «να ξαναβρεθούμε σε 1-2 χρόνια στην Ελλάδα που θα έχει ομαλοποιηθεί η κατάσταση». 

Μου έκανε εντύπωση η βραχεία προοπτική ομαλοποίησης που είχε στο μυαλό του.

Απαντήσεις στο τι, το γιατί και το πότε

Ψηλαφώντας τις πιθανότητες ύπαρξης εξωγήινης ζωής στον αχανή κόσμο μας

Κανάρη Τσίγκανου: Καθημερινή, 8/1/23

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Γ. ΝΙΑΡΧΟΣ Συμπαντική μοναξιά: 
Είμαστε μόνοι στο Σύμπαν; εκδ. Ζήτη, 2022, σελ. 296

Σήμερα αναζητούμε παρατηρησιακά κάποια συγκλονιστική ανακάλυψη που θα απαντούσε στο προαιώνιο ερώτημα που πραγματεύεται το εξαιρετικό βιβλίο του καθηγητή Π. Νιάρχου: «Είμαστε μόνοι στο Σύμπαν;». Το πρώτο σχετικό βήμα για την απάντηση αυτού του θεμελιώδους ερωτήματος έγινε το 1995 με την ανακάλυψη ενός εξωηλιακού πλανήτη να περιφέρεται γύρω από ένα άστρο ηλιακού τύπου από τους Ελβετούς αστρονόμους Mayor και Queloz, οι οποίοι και τιμήθηκαν γι’ αυτό με το βραβείο Νομπέλ Φυσικής (2019). Εκτοτε, έχουν ανακαλυφθεί περισσότεροι από 5.200 εξωπλανήτες, αλλά κανένας δεν μοιάζει εντελώς με τη Γη.

Στο Σύμπαν φαίνεται ότι υπάρχουν περί το ένα τρισεκατομμύριο γαλαξίες (10¹²), έκαστος των οποίων, κατά μέσον όρο, περιέχει περί το ένα τρισεκατομμύριο αστέρες (10¹²). Δηλαδή, στο Σύμπαν φαίνεται ότι υπάρχουν τρισεκατομμύρια τρισεκατομμυρίων (10¹²x10¹²=10²⁴) αστέρες με έναν τουλάχιστον πλανήτη ο καθένας! Κάποιοι εξ αυτών μπορούν να φιλοξενούν περισσότερο αναπτυγμένους πολιτισμούς από τον δικό μας και κάποιοι άλλοι λιγότερο αναπτυγμένους πολιτισμούς.

Γιατί όμως δεν έχει ανακαλυφθεί μέχρι σήμερα κανένα ίχνος εξωγήινης ζωής στο ηλιακό μας σύστημα ή κάπου αλλού στο Σύμπαν; Αυτό το απλό ερώτημα διατύπωσε ως παράδοξο ο διάσημος φυσικός Ενρίκο Φέρμι (1950): δεδομένης της ηλικίας του Σύμπαντος και του πλήθους των αστέρων και των πλανητών που υπάρχουν, η εμφάνιση ζωής θα έπρεπε να είναι ένα πολύ κοινό φαινόμενο και ο γαλαξίας μας θα έπρεπε να φιλοξενεί ένα μεγάλο αριθμό πολιτισμών! Μέχρι στιγμής παραμένει αναπάντητο το βασικό ερώτημα του Φέρμι για τη συμπαντική σιωπή που μας περιβάλλει, παρότι φαίνεται να υπάρχουν τόσες μυριάδες πλανητών. Περισσότερα για αυτό το θέμα παρουσιάζονται στο συμπληρωματικό βιβλίο του καθηγητή Π. Νιάρχου, «Αναζητώντας μια άλλη Γη στο Σύμπαν. Εξωπλανήτες και εξωγήινη ζωή», 2018, εκδ. Δίαυλος, καθώς επίσης και στα πρόσφατα βιβλία του υποφαινόμενου «Ενα γαλάζιο πετράδι στο Διάστημα», 2020 και «Το εκπληκτικό Σύμπαν», εκδόσεις Ζήτη (2020), με βάση τις συναρπαστικές αστρονομικές ανακαλύψεις της τελευταίας εκατονταετηρίδος.

Ομως, πολλά ερωτήματα παραμένουν σχετικά με τη διαδικασία ανάπτυξης της ζωής στη Γη, η οποία παρότι αρχικά φιλοξένησε μερικά δισεκατομμύρια διαφορετικά είδη ζωής, το 99% των οποίων έχει ήδη εξαφανισθεί, έχουν απομείνει σήμερα μόνο μερικά εκατομμύρια και ένα είδος –ο άνθρωπος– που εκπροσωπεί την έξυπνη ζωή στη Γη. Επομένως, μήπως έχουμε μία στο δισεκατομμύριο πιθανότητες να ανακαλύψουμε έξυπνη ζωή αλλού στο Σύμπαν;

Ανάμεσα στους χιλιάδες πλανήτες που έχουν μέχρι σήμερα ανακαλυφθεί, μόνο 60 θεωρούνται κατοικήσιμοι και μόνο 20 εξ αυτών έχουν το μέγεθος της Γης. Η πρόοδος της τεχνολογίας, με τις προχωρημένες παρατηρησιακές ικανότητες του νέου διαστημικού τηλεσκοπίου James Webb, καθιστά δυνατή την ανίχνευση ζωής μέσω της παρουσίας ατμοσφαιρικών αερίων στην ατμόσφαιρα εξωπλανητών που δείχνουν βιολογική δραστηριότητα. Ας λάβουμε ωστόσο σοβαρά υπόψη και την πιθανότητα της «Συμπαντικής μας μοναξιάς», μια πιθανή εξήγηση της οποίας θα μπορούσε να είναι οι ασύλληπτα τεράστιες αποστάσεις προς άλλους αστέρες, που κάνουν απαγορευτική την επικοινωνία με άλλους κατοικημένους πλανήτες.

Στα δύο τελευταία κεφάλαια του βιβλίου για την εξωγήινη ζωή και την κοινωνία, ο συγγραφέας είναι αμερόληπτος, συζητώντας το πώς η πιθανή ανακάλυψη εξωγήινης ζωής θα επηρεάσει τους νόμους της κοινωνίας μας, τη σωστή αποκρυπτογράφηση των βιβλικών κειμένων της θρησκείας μας, τις φιλοσοφίες μας, τις τέχνες και τις επιστήμες μας, παραθέτοντας όλες τις σχετικές απόψεις των χριστιανικών ομολογιών, του Ιουδαϊσμού, του Ισλάμ, του Ινδουισμού και του Βουδισμού. Παρουσιάζονται η αισιόδοξη και απαισιόδοξη άποψη κατά τις οποίες, είτε το Σύμπαν σφύζει από ζωή και υπάρχουν έξυπνες μορφές ζωής αλλού στον γαλαξία, είτε η εξωγήινη ζωή είναι εξαιρετικά σπάνια και ίσως είμαστε μόνοι σε ένα άψυχο Σύμπαν, αφήνοντας στον αναγνώστη που θα καταφέρει να φθάσει στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου, να αποφασίσει ποια απάντηση και άποψη υιοθετεί στο αρχικό ερώτημα του τίτλου!

Το βιβλίο συνοδεύεται από λεπτομερέστατη βιβλιογραφία, ενώ η ευδόκιμη πολυετής διδακτική και ερευνητική πείρα του συγγραφέα τού έχει επιτρέψει να τοποθετήσει τον εαυτό του στη θέση αναγνωστών διαφόρων ταχυτήτων. Η παρουσίαση των επιμέρους θεμάτων γίνεται με βάση τις τελευταίες εξελίξεις στα σχετικά επιστημονικά πεδία, και σε αυτό έγκειται η πρωτοτυπία του βιβλίου. Είναι ένα βιβλίο που θα βοηθήσει τον αναγνώστη να αναστοχαστεί και να «δει με άλλο μάτι» τον κόσμο και τον ρόλο του ανθρώπου μέσα σ’ αυτόν. Όπως γράφει στην αρχή του προλόγου του ο ακαδημαϊκός Δημήτριος Θάνος, παραφράζοντας τον συγγραφέα και ποιητή Κίπλινγκ: «Είναι ένα βιβλίο που σε μαθαίνει για το τι και το γιατί και το πότε, για το πώς και πού και ποιος»!

---

ΣΥΜΠΑΝΤΙΚΗ ΜΟΝΑΞΙΑ

Ίσως κάποια μέρα ανακαλύψουμε εξωγήινη ζωή, και μάλιστα «έξυπνη», όπως υποστηρίζεται από πολλούς επιστήμονες. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν πολλά επιχειρήματα που υποστηρίζουν ότι η αναζήτηση εξωγήινης νοημοσύνης ενδέχεται να αποτύχει. Είναι πολύ πιθανόν η περίπλοκη βιόσφαιρα της Γης να είναι μοναδική. Δεν αποκλείεται, όμως, ο δικός μας πολιτισμός να είναι ο πρώτος, τουλάχιστον στον γαλαξία μας. Στην περίπτωση αυτή, η ζωή από τη Γη θα μπορούσε, στη μετα-ανθρώπινη εποχή, να εξαπλωθεί στον γαλαξία μας και πέρα απ’ αυτόν, εξελισσόμενη σε μορφές που δεν μπορούμε ακόμη και να διανοηθούμε. Εάν είναι έτσι, οι πρώτοι διαστρικοί ταξιδιώτες από τη Γη θα είχαν μια αποστολή, να αναπτύξουν τον γήινο πολιτισμό ακόμη περισσότερο και να τον κάνουν κορυφαίο πολιτισμό στο Σύμπαν, στο πολύ μακρινό μέλλον.

Το βιβλίο αυτό έχει ως σκοπό να παρουσιάσει στο ευρύ κοινό τις επιστημονικά αποδεκτές πιθανές απαντήσεις στο ερώτημα που απασχολεί τον άνθρωπο από τότε που εμφανίστηκε πάνω στη Γη: «Είμαστε μόνοι στο Σύμπαν;». Η παρουσίαση των επί μέρους θεμάτων γίνεται με βάση τις τελευταίες εξελίξεις στα σχετικά επιστημονικά πεδία, και σε αυτό έγκειται η πρωτοτυπία του βιβλίου. Για πρώτη φορά παρουσιάζεται στο ελληνικό κοινό το θέμα της εξωγήινης ζωής, μαζί με τις επιπτώσεις της στην κοινωνία, τη θρησκεία, τον πολιτισμό και την τεχνολογία. Είναι ένα βιβλίο που θα βοηθήσει τον αναγνώστη να αναστοχαστεί και να «δει με άλλο μάτι» τον κόσμο και τον ρόλο του ανθρώπου μέσα σ’ αυτόν. Το βιβλίο προλογίζει ο ακαδημαϊκός Δημήτριος Θάνος.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος Ακαδημαϊκού Δημητρίου Θάνου
Πρόλογος συγγραφέα
Εκ βαθέων…

Κεφάλαιο 1. Tο Σύμπαν που ζούμε
1.1. Από πού ερχόμαστε και πού πάμε
1.2. Η κοσμική γειτονιά μας
1.3. Αναζητώντας άλλους κόσμους στο Σύμπαν
1.4. Παράξενοι νέοι κόσμοι

Κεφάλαιο 2. Η Ζωή στο Σύμπαν
2.1. Το φαινόμενο της ζωής
2.2. Η ζωή στη Γη
2.3. Η ζωή στο Ηλιακό Σύστημα
2.4. Ζωή σε άλλα πλανητικά συστήματα

Κεφάλαιο 3. Εξωγήινη ευφυής ζωή
3.1. Έρευνα για ευφυή ζωή στο Σύμπαν
3.2. Εξωγήινοι πολιτισμοί
3.3. Το παράδοξο Fermi
3.4. UFOs

Κεφάλαιο 4. Εξωγήινη ζωή και κοινωνία
4.1. Εξωγήινη ζωή και φιλοσοφικές θεωρήσεις
4.2. Θρησκεία και εξωγήινη ζωή
4.3. Πολιτιστικές και πολιτικές επιπτώσεις
4.4. Επιπτώσεις στην Επιστήμη και την Τεχνολογία

Κεφάλαιο 5. Τελικά, είμαστε μόνοι στο Σύμπαν;
5.1. Αισιόδοξη άποψη: Το Σύμπαν σφύζει από ζωή
5.2. Απαισιόδοξη άποψη: Η ζωή είναι εξαιρετικά σπάνια, ίσως μοναδική
5.3. Η τρίτη άποψη: Είμαστε οι πρώτοι, αλλά όχι μοναδικοί
5.4. Αναζητώντας την τελική απάντηση

The Pale Blue Dot
Η αχνή μπλε κουκκίδα

Βιβλιογραφία

Συντομογραφίες

Ευρετήριο όρων

 του Νίκου Δήμου, 08/1/2023

Έφυγε από την ζωή ο τελευταίος από την πρώτη γενιά των Ελλήνων Βιομηχάνων. Δεν νομίζω πως υπάρχει Έλληνας που να αγνοεί το όνομά του και να μην χρησιμοποίησε κάποτε προϊόν του.

Απόστολος Πίτσος, ετών 105. 

Μετά από την πώληση της εταιρίας του σε μεγάλο πολυεθνικό συγκρότημα, το όνομα αυτό διαδόθηκε – μαζί με τα προϊόντα του – και σε άλλες χώρες. Υπήρξα για πάνω από 50 χρόνια φίλος, και συνεργάτης του. Η τελευταία συνεργασία μας ήταν η βοήθειά μου στην σύνταξη της αυτοβιογραφίας του, που κυκλοφόρησε το 2020. Όχι ότι χρειάστηκε να κάνω πολλά πράγματα. Η μνήμη του ήταν ακόμα ξυράφι. Υπαγόρευσε όλη την ιστορία της «Πίτσος» σε μία γραμματέα και οι παρεμβάσεις που χρειάστηκαν μετά, υπήρξαν ελάχιστες. 

Η ιστορία αυτή αρχίζει το 1865, όταν ο Νικόλαος Πίτσος ίδρυσε μία βιοτεχνία στο Μοναστηράκι που κατασκεύαζε διάφορα είδη οικιακής χρήσης. «Φανάρια» όπου έβαζαν τα τρόφιμα και τα προστάτευαν από τις μύγες και τα έντομα, μικρά καμινέτα, μπρίκια, δίσκους λάμπες πετρελαίου και άλλα μεταλλικά είδη. Τα προϊόντα τα φόρτωνε σε ένα αμαξάκι και τα πουλούσε στην πόλη αλλά και στα περίχωρα. 

Σύντομα οι δουλειές μεγάλωσαν και ο Νικόλαος Πίτσος έβαλε στην εταιρία και τα τέσσερα από τα τρία αγόρια του αδελφού του. ‘Άλλαξαν δύο φορές στέκι καταλήγοντας στους Αμπελόκηπους όπου έστησαν ένα μικρό εργοστάσιο. Έφτιαχναν και προϊόντα για τον στρατό. Περιττό να συνεχίσω την αφήγηση. Βρίσκεται όλη στην αυτοβιογραφία του. 

Το βασικό στοιχείο είναι το πόσο δημιουργικοί ήταν αυτοί οι άνθρωποι και πως από το τίποτα κατασκεύαζαν πράγματα. Ο Απόστολος Πίτσος ήταν ο πρώτος γλωσσομαθής της οικογένειας – είχε φοιτήσει στη Γερμανική Σχολή. Ταξίδεψε και έμεινε στην Γερμανία όπου μαθήτευσε κοντά σε σπουδαίους μαστόρους και έμαθε τις τεχνικές τους. 

Η Γερμανία άφησε την σφραγίδα της επάνω του. Το μυαλό του δούλευε με σύστημα τευτονικό. Και στην τεχνολογία, αλλά και στις τέχνες. Ήταν ένας πρωτεϊκός άνθρωπος. Άκουσε κάποτε το κοντσέρτο για βιολί του Μπετόβεν και αποφάσισε πως ήθελε να το παίξει ο ίδιος. Αγόρασε βιολί, πήρε μαθήματα και έφτασε στο σημείο που ήθελε. 

Όταν μετά από πολλά χρόνια αποφάσισε να πουλήσει την εταιρία του οι Γερμανοί τεχνικοί και επιστήμονες που ήρθαν να την ελέγξουν έμειναν άναυδοι. Τόσο σωστά σχεδιασμένη και τόσο λειτουργική εταιρία ούτε στην πατρίδα τους δεν είχαν – μου εξομολογήθηκαν. 

Από τη δική του γενιά των βιομηχάνων – που ξεκίνησε την βιομηχανοποίηση της Ελλάδας - ήταν ο μόνος τεχνικός. Ο Γεώργιος Δράκος (της Izola) τον θαύμαζε. «Αυτός τα κάνει όλα μόνος του», μου έλεγε. Ήταν η εποχή που Πίτσος, Ιζόλα, Εσκιμό άλλαξαν την μορφή του ελληνικού νοικοκυριού. 

Η πρώτη μας επαφή ήταν η θάλασσα. Ο Πίτσος είχε αγοράσει ένα αμερικάνικο σκάφος Bertram μικρό αλλά πολύ γρήγορο, που σε μία μέρα σε πέταγε στην άλλη άκρη του Αιγαίου. Μαζί με τον (επίσης απόντα πια) Χαράλαμπο Βελλή, πρόεδρο του Κολλεγίου και γαμπρό του Απόστολου, κάθε Σαββατοκύριακο γυρίζαμε το πέλαγος. 

Πολύ αργότερα αποφάσισε να μου αναθέσει την διαφήμιση της εταιρίας του, πράγμα που μας έφερε ακόμα πιο κοντά. Ένας σπάνιος άνθρωπος. Σκληρός αλλά και τρυφερός, ήταν από αυτούς που άλλαξαν την ζωή της χώρας του.

Ο Πλάτων, ο Popper και το αθηναϊκό imperium

του Κ. Α. Πισπιρίγκου, Καθημερινή, 3/9/2022

Το 1945 ο οίκος G. Routledge & Sons, Ltd εξέδωσε στο Λονδίνο το δίτομο έργο «The Open Society and its Enemies» του Αυστριακού φιλοσόφου Καρλ Ράιμουντ Πόπερ, κείμενο που έμελλε να γίνει από τα διασημότερα του 20ού αιώνα. Από το 1982 το βιβλίο κυκλοφορεί και στα ελληνικά: Καρλ Πόπερ, «Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της» (Δωδώνη 1982, 1991 και Παπαζήσης 2003, 2021).

Στον πρώτο τόμο, στον οποίο εξετάζει τη δημοκρατική Αθήνα ως πρώιμη ανοικτή κοινωνία και τον Πλάτωνα ως εχθρό της, ο συγγραφέας αναφέρθηκε στην εξωτερική πολιτική της κλασικής μας πόλεως χωρίς να αποφύγει να τη χαρακτηρίσει ιμπεριαλιστική. Παρά την αντιπάθειά του για τον Πλάτωνα, έδειξε σεβασμό στην πλατωνική ορθότητα ονομάτων. Δεν φοβήθηκε μήπως ο χαρακτηρισμός υπονομεύσει τη στράτευσή του υπέρ της ανοικτής κοινωνίας. Υποστήριξε ότι μόνο με κάποια μορφή ιμπεριαλισμού ήταν δυνατόν να γίνει η υπέρβαση της παλαιάς κοινωνικής δομής με τον φυλετικά κλειστό και αυτάρκη χαρακτήρα, προσέθεσε δε ότι κάποια από τα ιμπεριαλιστικά μέτρα της Αθήνας ήταν μάλλον φιλελεύθερα. Ακόμη, είχε πίστη στο εμπόριο σε τέτοιο βαθμό, ώστε να πιθανολογήσει ότι το imperium της Αθήνας επί των συμμάχων της θα ήταν πρόσκαιρο αν δεν είχε καταλυθεί και ότι το ενδιαφέρον της για την ανάπτυξη του εμπορίου θα οδηγούσε σε κάποιο είδος ομοσπονδίας.

Εν κατακλείδι, το πρώτο ιστορικά αξιόλογο imperium που ασκήθηκε από δημοκρατία είχε κατά τον Πόπερ τη δυνατότητα να μετεξελιχθεί σε μια παγκόσμια αυτοκρατορία του ανθρώπου. Γι’ αυτό κρίθηκε επικίνδυνο από τον Πλάτωνα και άλλους αρχαίους λογίους που υιοθετούσαν τον σπαρτιατικό παρτικουλαρισμό. Κατά τον Πόπερ, εχθρός της ανοικτής κοινωνίας είναι ο καθοδηγούμενος από μια ανεξέλεγκτη αυθεντία κολεκτιβισμός. Μετά τον πλατωνικό κολεκτιβισμό, κύριο θέμα του πρώτου τόμου, εξετάζει στον δεύτερο τόμο τη φιλοσοφία (Χέγκελ - Μαρξ) ως έρεισμα των δύο περιπτώσεων κολεκτιβισμού του 20ού αιώνα (εθνικισμός - κομμουνισμός) που κατέληξαν σε ολοκληρωτισμό. Ανοικτή κοινωνία υπάρχει τώρα στις φιλελεύθερες δημοκρατίες της Δύσης (κυρίως στις ισχυρότερες, την αγγλική και την αμερικανική, που ασκούν το απερχόμενο αποικιοκρατικό και το επερχόμενο μετα-αποικιοκρατικό imperium). Εκεί η κρατική βία υποχωρεί και πρυτανεύουν ο ανθρωπισμός με την κριτική σκέψη στην αντιμετώπιση των πολλών και σύνθετων προβλημάτων της εποχής.

Η έκδοση του βιβλίου του Πόπερ συνέπεσε με την ολοκλήρωση ενός κοσμοϊστορικού σταδίου της εξέλιξης των πολιτικών θεωριών και των διακρατικών σχέσεων. Οσο κι αν διαφωνεί κανείς με την πολεμική διάθεσή του για τον Πλάτωνα (κι ακόμη τον Ηράκλειτο, τον Θουκυδίδη, τον Αριστοτέλη) και τους μεταγενέστερους «εχθρούς της ανοικτής κοινωνίας» Χέγκελ και Μαρξ, οφείλει να υποκλιθεί στην ευθύτητά του και να αναγνωρίσει τη συμβολή του στη διάλυση της πλάνης για τη δυνατότητα βελτίωσης των κοινωνιών μέσω της εφαρμογής ακραία ανελεύθερων πολιτικών συστημάτων φιλοσοφικής εμπνεύσεως. Αλλά η ιδεολογική προκατάληψή του είναι έκδηλη. Η εικασία του, λ.χ., για την τάση του εμπορίου να μετατρέψει το Αθηναϊκό imperium σε ομοσπονδία στερείται ιστορικών επιχειρημάτων. Θυμίζει τον ορφικό ύμνο στον θεό του εμπορίου Ερμή, που έχει στα χέρια του το άμεμπτο όπλο της ειρήνης (ος χείρεσσιν έχεις ειρήνης όπλον αμεμφές, λέει ο ύμνος).

Δεν καταφεύγουν στον μύθο μόνον οι «εχθροί της ανοικτής κοινωνίας». Εάν αυθαιρετούν ο Πλάτων με την ενόραση της ουράνιας Πολιτείας και ο Mαρξ με την προφητεία της αταξικής κοινωνίας, όπως ισχυρίζεται ο Πόπερ, ο ίδιος εικάζει το ενδεχόμενο της παγκόσμιας αυτοκρατορίας του ανθρώπου εξίσου αυθαίρετα. Η αλλαγή ύφους (εικασία αντί ενόρασης ή προφητείας) δεν αίρει την αυθαιρεσία. Γιατί αυθαιρετεί; Διότι η κρατικά δομημένη κοινωνία, η διάδοχος της φυλετικής, παραμένει κλειστή παρά τα αναμφισβήτητα ανοίγματα της δημοκρατίας και του εμπορίου. Δέχεται αυτά τα ανοίγματα μόνον όταν εκτιμά ότι είναι ενισχυτικά της δύναμης, του πλούτου και των εν γένει λειτουργικών δυνατοτήτων του δικού της κράτους. Στην αντίθετη περίπτωση ακολουθεί αντίδρομα συνθήματα που επηρεάζουν την εξωτερική πολιτική και απειλούν τη λειτουργία των θεσμών στο εσωτερικό: America First, Goodbye EU, La France insoumise, ακούμε σήμερα στις μεγάλες φιλελεύθερες δημοκρατίες της Δύσης.

Οι παρατηρήσεις αυτές δεν διεκδικούν κάτι περισσότερο από μια υπόμνηση της ανάγκης για ορθότητα ονομάτων, η οποία συνήθως λησμονείται σε χαλεπούς καιρούς. Οπωσδήποτε, δεν δηλώνουν αδιαφορία για το σημερινό ενδεχόμενο να τερματιστεί το πλανητικό imperium της φιλελεύθερης Δύσης, έστω κι αν αυτό δεν έχει δείξει σημάδια μετεξέλιξης σε παγκόσμια αυτοκρατορία του ανθρώπου. Αντιθέτως, η ανησυχία για τούτο το ενδεχόμενο είναι εύλογη για πολλούς λόγους. Σοβαρότερος όλων είναι η εκτίμηση του βαθμού του περιορισμού ελευθερίας, τον οποίο επιφύλαξε κάθε ιστορικά δεδομένο imperium στους ανίσχυρους. Ως προς αυτή την εκτίμηση, ο σερ (από το 1965) Καρλ Ράιμουντ Πόπερ δεν έσφαλε: όλα τα ολοκληρωτικά συστήματα φιλοσοφικής εμπνεύσεως του 20ού αιώνα ήταν εξαρχής ή έγιναν σε σύντομο χρόνο ιμπεριαλιστικά και το δικό τους imperium αποδείχθηκε πιο δυναστικό από το imperium της μετα-αποικιοκρατικής Δύσης (όπως ακριβώς το imperium της Σπάρτης –και αργότερα της ελληνιστικής μοναρχίας– αποδείχθηκε πιο δυναστικό από το imperium της Αθήνας).

Το πρώτο ιστορικά αξιόλογο imperium που ασκήθηκε από δημοκρατία είχε κατά τον Αυστριακό φιλόσοφο Καρλ Πόπερ τη δυνατότητα να μετεξελιχθεί σε μια παγκόσμια αυτοκρατορία του ανθρώπου.

Θεοδόσης Τάσιος: «Εκπαίδευση και καλλιέργεια, τα μεγάλα προβλήματα της χώρας»

Με αφορμή έναν κύκλο διαλέξεων που θα παραδώσει στο Κέντρο Ανοικτών Διαδικτυακών Μαθημάτων «Mathesis», ο σπουδαίος φιλόσοφος μιλά για το αποτύπωμα της πανδημίας, την ελληνική γλώσσα και τα προβλήματα της παιδείας.

του Γιάννη Πανταζόπουλου, Lifo, 6/12/2020 

Ο Θεοδόσης Τάσιος είναι ο σπουδαιότερος Έλληνας πολιτικός μηχανικός και ένας από τους μεγαλύτερους σύγχρονους διανοητές και φιλοσόφους. Γεννήθηκε στην Καστοριά και μεγάλωσε στα Μέγαρα. Σπούδασε πολιτικός μηχανικός στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και στο Παρίσι. Ακαδημαϊκός και ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ σήμερα, είναι μια δεσπόζουσα προσωπικότητα στην επιστημονική και πνευματική  ζωή της Ελλάδας.

Σε λίγες μέρες θα ξεκινήσει έναν κύκλο διαλέξεων στο Κέντρο Ανοικτών Διαδικτυακών Μαθημάτων «Mathesis» με θέμα: «Πρακτικά ζητήματα της Νεοελληνικής». Στις διαλέξεις αυτές αναλύεται η φύση των γλωσσικών κανονιστικών κειμένων και υπογραμμίζεται η ανεπάρκεια μιας σχολικής γραμματικής ως προς την κάλυψη των αναγκών του νεοελληνικού λόγου γενικότερα.

Με αφορμή αυτόν τον κύκλο διαλέξεων ο σπουδαίος φιλόσοφος μιλά στη LiFO από το σπίτι του στα ορεινά της Πεντέλης. Στη συνέντευξη που ακολουθεί αναφέρεται στην εποχή μας, στο αποτύπωμα της πανδημίας, στη γλώσσα, στα προβλήματα της παιδείας, στο πώς μπορεί η εκπαίδευση να γίνει πιο δημιουργική αλλά και τι θεωρεί σημαντικό στη ζωή.

— Πιστεύετε ότι ζούμε σε δυστοπικές εποχές;

Όχι βέβαια. Αν ουτοπία θα ήταν μια χιμαιρικώς πανευτυχής ανθρωπότητα, υποθέτω ότι δυστοπία είναι οι καθολικώς απάνθρωπες και καταπιεστικές συνθήκες. Η σημερινή κατάσταση του κόσμου, όμως, δεν αντιστοιχεί σε μια τέτοια ακραία περιγραφή. Ωστόσο, η τρέχουσα διεθνοποίηση μάς έχει πέσει πολύ βαριά – σ' εμάς κυρίως, στον «δυτικό» κόσμο. Και φτωχαίνουμε και αρρωσταίνουμε σε πολύ μεγάλη κλίμακα. Και τούτο μας φαίνεται τόσο πρωτόγνωρο και ασήκωτο. Παρά ταύτα, μακροπρόθεσμα, μάλλον θα τα βγάλουμε πέρα εάν η πλειονότητά μας –και εκεί έγκειται η «δυστοκία», όχι η δυστοπία– κατανοήσει τα βαθύτερα αίτια της φθοράς.

— Ποιο θα είναι το αποτύπωμα της πανδημίας;

Δεν ξέρω. Η φύση και η έκταση του κακού είναι τόσο καινούργια, ώστε η πείρα του παρελθόντος δεν επαρκεί για να γίνει πρόβλεψη. Βλέπετε ότι μήνα με τον μήνα όλο και νεότερα στοιχεία συγκεντρώνονται για τις περίπλοκες οδούς της διασποράς, για τα δυσάρεστα ίχνη που αφήνει ο ιός στους αποθεραπευμένους, για τις περίπλοκες οικονομικές συνέπειες, για την καλομαθημένη κοντόφθαλμη ψυχολογία των ανθρώπων, για τις μεταλλάξεις (ή και τις συγκυρίες) των ιών, για την έκταση της πολιτικής μας ημιμάθειας. Το πλήθος των παραμέτρων και η μεγάλη αβεβαιότητα που τις συνοδεύει δεν επιτρέπουν μια αξιόπιστη εκτίμηση του «αποτυπώματος» της πανδημίας.

Γι' αυτό ακριβώς επιβάλλουν «αλληλεγγύη, κατανόηση, εγρήγορση, ετοιμότητα», για την ελαχιστοποίηση του όποιου αποτυπώματος. Για άλλη μια φορά τα πιο ρωμαλέα χερούλια της επιβίωσης είναι ηθολογικού χαρακτήρα – δηλαδή ό,τι σνομπάρουν οι πολιτικές «θεωρίες». Κι εδώ ο οχαδερφισμός θα είναι μισή αυτοκτονία.

— Γιατί δεν υπάρχουν πνευματικά αιτήματα την περίοδο αυτή;

Επιτρέψτε μου, κ. Πανταζόπουλε, πρώτον να ρωτήσω κατά πόσον είναι πλήρης η στατιστική σας που οδηγεί σε αυτήν τη διαπίστωση. Δεύτερον, πρέπει να υποθέσω τι ακριβώς εννοείτε με τον όρο «πνευματικά αιτήματα» – και δεν είναι εύκολο. Διότι, βλέπετε, είναι τόσο ευλόγως πιεστικά και πολυπληθή τα «πρακτικά» αιτήματα σε ώρες κρίσιμες, ώστε πιθανώς να υπάρχουν μεν αλλά μέσα στον θόρυβο να μην ακούγονται τα «άλλα» αιτήματα: άλλα, όχι λιγότερο ουσιώδη όμως, όπως η ενίσχυση της αγάπης προς τον άλλον, χάρη στην οποία ηδύνεται το μέσα σου και μειώνεται η διασπορά του ιού.

Η αύξηση των γνωσιακών και αισθητικών ενδιαφερόντων μας, χάρη στα οποία δομείται ένα ευτυχέστερο Εγώ και μειώνονται οι πρακτικοί κίνδυνοι από κατάθλιψη κατά τον εγκλεισμό. Η επίκληση της θεότητας – για τον πραγματικά πιστό, αυτό δεν είναι εμπορική υπόθεση «σου δίνω, μου δίνεις» (που καταδίκαζε ο Σωκράτης στον «Ευθύφρονα») αλλά η του Ιωάννου Α' επιστολή: «Ο Θεός αγάπη εστίν». Εικάζω, λοιπόν, ότι αν αυτά είναι τα «πνευματικά» αιτήματα στα οποία αναφέρεστε, βλέπουμε ότι (πιθανότατα) βιώνονται κι αυτά, αλλά ίσως δεν προβάλλονται στην Αγορά.

— Ο αόρατος φόβος για τον άλλον και η κοινωνική απομόνωση πού μπορεί να οδηγήσει;

Νομίζω ότι καλύτερα θα ήταν να πούμε «ο αόρατος φόβος από τον άλλον». Αυτός, ναι, ενδέχεται με τον καιρό να υπονομεύσει τη ζωογόνο αγαπητική στάση και την πολιτικώς αποφασιστική αλληλεγγύη. Δεν ξέρουμε πόσο πραγματικός είναι αυτός ο κίνδυνος. Αλλά και πάλι, είπαμε να λάβουμε εκ προοιμίου μια στάση αλληλεγγύης και ετοιμότητας.

— Ποιος είναι ο σκοπός των διαλέξεων που θα κάνετε στο πλαίσιο του Mathesis;

Πρόκειται για μια σειρά συνεπτυγμένων διαδικτυακών μαθημάτων, στο πλαίσιο του γνωστού πλέον και τόσο πετυχημένου θεσμού «Μάθησις». Το θέμα τους είναι τα «Πρακτικά ζητήματα της νεοελληνικής γλώσσας».

Σκοπός είναι να ξανασυζητήσουμε, με όσους τυχόν ενδιαφέρονται, διάφορες πλευρές της γλώσσας μας, όπως η φύση του γλωσσικού φαινομένου, το πολύτιμο όπλο των σημείων στίξης για την εκφραστικότητα του γραπτού λόγου, οι γλωσσικές ανάγκες του επιστημονικού λόγου αλλά και η συνειδητοποίηση των τεράστιων εκφραστικών δυνατοτήτων του προφορικού λόγου χάρη στην προσωδία. Επίσης, τα ηθοπολιτικά αίτια της γλωσσικής ακηδίας που παρατηρήθηκε πριν από λίγο καιρό (μαζί με τις σημαντικές προόδους που κάναμε εν τω μεταξύ), καθώς και τις ποικίλες πλευρές του ζητήματος «γλώσσα και εξουσία».

Για τις προγενέστερες μορφές της Ελληνικής ξανασυζητούμε ρεαλιστικά το θέμα της διδασκαλίας των αρχαίων, αλλά και την περιπέτεια των μεταφραστικών αναγκών του Βυζαντίου, εν σχέσει με τις περίπου είκοσι γλώσσες που «περικύκλωναν» το βασίλειο.

Συνειδητοποιούμε την έκταση και το βάθος της γλωσσικής λειτουργίας της ορολογίας στον επιστημονικό και τον καθημερινό λόγο, καθώς και τις δύο μεγάλες απόπειρες να αντιληφθεί η πολιτική εξουσία την τεράστια πολιτισμική και οικονομική σημασία ενός εθνικού θεσμού παραγωγής και διάθεσης όρων.

Ακολουθεί το μείζον ζήτημα των κανονιστικών κειμένων της γλώσσας (μιας εθνικής γραμματικής κυρίως), τα οποία, πέραν της σχολικής πρακτικής, να μπορούν να καλύψουν τις διογκούμενες ανάγκες όλων των άλλων χρηστικών επιπέδων. Συζητείται, επίσης, και το «παράδοξο» τονικό σύστημα που μας επιβλήθηκε (εδώ και 40 χρόνια), αυτό που μαθαίνει τα παιδιά μας με το ζόρι να γράφουν «κατά νουν» αλλά να διαβάζουν «κατα νούν» – καημένα παιδιά!

Τα πρακτικά αυτά μαθήματα τελειώνουν με διασκεδαστικές αναμνήσεις από γλωσσικούς συρμούς του παρελθόντος, όπως η αρθροπενία, ο σανισμός, η νυφοβία, η αγγλολαγνεία, αλλά και η ρωμαλέα αντίσταση της Νεοελληνικής.

— Τι καθιστά την ελληνική γλώσσα ξεχωριστή;

Όλες ανεξαιρέτως οι γλώσσες είναι «ξεχωριστές». Μπορείς να διακρίνεις στην καθεμιά τους μια ιδιοτυπία που καθρεφτίζει ορισμένα σπουδαία χαρακτηριστικά του λαού που τη μιλάει. Για την ελληνική γλώσσα έχουν ακουστεί υπερβολές ή και ανακρίβειες, με σκοπό επαινετικό. Η πραγματικότητα όμως προκύπτει απ' το μεγαλείο του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού καθεαυτόν, ενός πολιτισμού που είχε την τεράστια διάρκεια των 2.000 ετών (χωρίς να λογαριάζομε τα χρόνια του Βυζαντίου) και είχε τόσο μεγάλη ανάπτυξη στην τεχνολογία, στις επιστήμες, στη φιλοσοφία, στις τέχνες και στον πόλεμο. Κατανοούμε ότι είχε φτάσει στην καλλιέργεια μυριάδων ειδικών εννοιών και αποχρώσεων και επομένως στην αντίστοιχη ανάπτυξη της γλωσσικής τους έκφρασης. Έτσι αιτιολογείται ο μέγας πλούτος και το λεπτοφυές του χαρακτήρα της αρχαίας ελληνικής γλώσσας.

— Τι ορισμό θα δίνατε στη γλώσσα και ποια η χρησιμότητά της στην εποχή της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης, του Google και των ξενικών τύπων;

Ως γνωστόν, «γλώσσα» ονομάζουμε κάθε κώδικα τυποποιημένων συμβόλων που χρησιμοποιείται για επικοινωνία. Ωστόσο, ειδικότερα η ανθρώπινη γλώσσα διαθέτει κι άλλες ιδιότητες που επιτρέπουν τη λειτουργία της ως μηχανισμού αυτοσυνειδησιακότητας – που εμένα μου φαίνεται ο σπουδαιότερος όλων.

Καταρχάς, οι γλώσσες της τεχνητής νοημοσύνης μιμούνται στο έπακρο τη ζωντανή ανθρώπινη γλώσσα, η δε μετατροπή κειμένου σε φωνή, και της φωνής σε κείμενο, διέρχεται αναγκαστικά από έναν κοπιαστικό προγραμματισμό-μίμηση της προσωδίας του προφορικού λόγου.

Τέλος, αν ως «ξενικούς τύπους» εννοείτε την πλημμύρα των ξενικών όρων, επιτρέψτε μου να υποβάλω δύο παρατηρήσεις. Πρώτον, ο Μ. Τριανταφυλλίδης έχει πει ότι «ο ξενικός όρος υπονομεύει τελικά τη γλώσσα». Επίσης, ας όψεται η μυωπική αδιαφορία δύο κυβερνήσεων (το 1990 και το 2000) μπροστά στις οργανωμένες μελέτες μας για τη δημιουργία εθνικού θεσμού παραγωγής και διάθεσης ορολογίας.

— Κατά τη γνώμη σας, ποια κοινωνιολογικά ζητήματα σχετίζονται σήμερα με τη γλώσσα;

Όλα τα γλωσσικά φαινόμενα υπόκεινται σε αντίστοιχα κοινωνικά και πολιτικά φαινόμενα: το Εγώ δομείται με σχέσεις προς το έμβιο και το άβιο περιβάλλον αλλά και επιβεβαιώνεται μέσα σ' αυτό. Άρα και οι έννοιες που συλλαμβάνονται ενδιαθέτως επηρεάζονται απ' αυτές τις σχέσεις – οπότε και η γλωσσική τους εξωτερίκευση με τη γλώσσα πάλι θα είναι κοινωνικώς επηρεασμένη.

Πέραν αυτής της βασικής αρχής όμως, η διεπιφάνεια γλώσσας και κοινωνίας περιλαμβάνει και ορισμένες άλλες, πρακτικότερες πλευρές: η κοινωνική αδικία ενώπιον της παιδείας μπορεί να στερήσει από πολλούς συμπολίτες μας τη μύηση στις λεπτές χαρές της γλωσσικής έκφρασης, να τους στερήσει δηλαδή την υπαρξιακή ηδονή της συνειδητοποίησης των αντίστοιχων εννοιών και αισθημάτων. Στην ίδια κατηγορία ίσως πρέπει να καταγράψουμε και τις εξωτερικές γλωσσικές καταπιέσεις που ενδέχεται να ασκεί σε πολλούς από μας μια κομματική, διευθυντική ή και δεισιδαιμονική εξουσία.

— Με ποιους τρόπους μπορεί η κοινωνία μας και οι πολιτικοί να φροντίσουν για μια καλύτερη ποιότητα της ελληνικής γλώσσας;

Απ' το πλήθος των σχετικών δράσεων, ας επιλέξουμε τις εξής λίγες: την ευρύτερη φροντίδα για την παιδεία ως προς την πλευρά της «καλλιέργειας», πέραν της εκπαιδεύσεως, τη συμβουλή του Στάλιν προς τους Κομσομόλους για τη θεμελιώδη λαϊκή προέλευση της γλώσσας, που δεν είναι εποικοδόμημα, και τη συστηματική διακωμώδηση των απορριμμάτων της τουρκογενούς αρθροπενίας («είμαι Ρέα κι έρχομαι σπίτι»), του μειονοτικού «το Λάκη και το Γιώργο», του χαζοαγγλικού «γράφω editorial κι έρχομαι στο meeting», της τάχα μου δημοτικής: «του ανθρώπου που αυτός ήταν που βρήκε τρόπο που βγαίνει το λάδι που έχει η ελιά».

— Τι πάει λάθος τόσα χρόνια με τις εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις; Με ποιους τρόπους θα μπορούσε η εκπαίδευση να γίνει πιο δημιουργική, ώστε να ξεφύγουμε από την παθητική κατανάλωση έτοιμων γνώσεων;

Εκτιμώ πολύ την αναφορά σας στη μάνα όλων των προβλημάτων, στην παιδεία δηλαδή. Είμαι, όμως, βέβαιος ότι οι πάντες ξέρουμε πως μας χρειάζονται σειρές ολόκληρες βιβλίων για την ανάλυσή του. Το έχω κι εγώ τολμήσει μ' ένα βιβλίο («Παιδεμός Παιδείας») και με κεφάλαια σε άλλα δύο βιβλία («Επιφυλλίδες» και «Ας αναστοχασθούμε εαυτούς και αλλήλους»), καθώς και με μια ζωή δοσμένη στο δασκαλίκι, χωρίς όμως να 'χει γίνει και τίποτα σημαντικό.

Για να μην αφήσω όμως τελείως αναπάντητο το υπερ-ερώτημά σας, ιδού επιλεκτικώς μερικά ανεπαρκή σχόλια: πολλές μεταρρυθμίσεις αποτυγχάνουν διότι, αντί να προετοιμάζονται μετά από συστηματικές πολυετείς έρευνες σε αποκλειστικώς επιστημονικό επίπεδο, συλλαμβάνονται και εκτελούνται ανά ολιγόμηνα διαστήματα και προσφέρονται έκθετες σε μικροκομματική γκρίνια και δήθεν συνδικαλιστικό αρνητισμό.

Η κύρια αιτία της σοβούσας αποτυχίας, όμως, μου φαίνεται πως είναι η προκλητική αδιαφορία της πλειονότητας του λαού μας για την ουσία της παιδείας. Άλλωστε, δεν έχουμε φροντίσει να τον εκπαιδεύσουμε περί παιδείας, να του δείξουμε συστηματικά και μακροπρόθεσμα πόσο τα μεγάλα προβλήματα της χώρας στο σύνολό τους αφορούν την εκπαίδευση και την καλλιέργεια – περιλαμβανομένης και της ηθοπαιδείας.

Και «γιατί να το κρύψωμεν άλλωστε»: το δυσχερέστερο όλων των επιτηδευμάτων είναι του δασκάλου, που κρατά κυριολεκτικώς στα χέρια του το μέλλον της χώρας. Διπλασιάζουμε, λοιπόν, από αύριο τους μισθούς τους, ενώ συγχρόνως οργανώνουμε σε πολύ υψηλότερη στάθμη την εκπαίδευσή τους, την υποχρεωτική ανά τριετία επανεκπαίδευση και τη συνεχή αξιολόγησή τους. Τότε, σε λίγα χρόνια, θα δείτε απτά τα αποτελέσματα προς όφελος του λαού μας.

— Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν κάνει τη σχέση μας με το διάβασμα και τα βιβλία να ατονήσει;

Για άλλη μια φορά, θα σας ρωτήσω αν διαθέτουμε επιστημονικώς αξιόπιστα εμπειρικά δεδομένα για μια τέτοια συσχέτιση. Ωστόσο, υποπτεύομαι κι εγώ ότι θα ισχύει κι εδώ ο «νόμος της οθόνης», που σου παίρνει διαθέσιμο χρόνο. Εδώ, όμως, λιγότερο απ' ό,τι η παθητική παρακολούθηση της τηλεόρασης. Διότι με τα «-book» και τα «-gram» ενδέχεται να παίρνεις και πληροφορίες ή αφορμές για νέα διαβάσματα, των οποίων αγνοούσες την ύπαρξη. Ήδη μάλιστα ευφυείς εκδοτικές διαφημίσεις (μέσω στημένων «chats») διεισδύουν και στον χώρο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.

— Τι θεωρείτε σημαντικό στη ζωή;

Αδιστάκτως, τη ζωή την ίδια τη θεωρώ σημαντικότερη μέσα στη ζωή. Απ' όσο ξέρουμε, τουλάχιστον σε έναν τεράστιο χώρο γύρω μας μες στο σύμπαν, έμβια όντα υπάρχουν μόνο πάνω σ' αυτόν τον μικρό κόκκο σκόνης που είναι η Γη. Μέσα σ' αυτόν τον κρύο και ασύνειδο χώρο, εμείς οι έσχατοι φυτρώσαμε και σηκώνουμε κεφάλι έξω απ' την ανυπαρξία. Σ' ένα τέτοιο συμπαντικό σκάνδαλο μετέχω, αφού «ζω». Και πώς να μην είμαι ευγνώμων.

Και δεν είμαι μόνος, είμαστε παρέα μια αδελφική ανθρωπότητα που στροβιλίζεται σε πολύπλοκες κινήσεις, χαμένη μέσα στον γαλαξία μας, έναν απ' τα δισεκατομμύρια γαλαξιών. (Ιδού κι ένα μάθημα σεμνότητας μπροστά στη ζωντανή επίγνωση ενός πολλαπλού απείρου).

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας

«Η Αθήνα συγκαταλέγεται στις πιο άσχημες πόλεις σε όλον τον κόσμο»

του Γιάννη Πανταζόπουλο, Lifo, 17/1/2020

Γεννήθηκα στην Αθήνα τον Δεκέμβριο του 1924. Η καταγωγή μου είναι από τη Σίκινο. Ο παππούς μου, όπως και ο πατέρας μου, ήταν ναυτικοί πράκτορες. Η μητέρα μου, Μαριέττα Περόγλου, περηφανευόταν για τις οικογενειακές της ρίζες, οι οποίες φτάνουν μέχρι τους Νοταράδες και τους Ζαΐμηδες. Ο πατέρας της είχε έρθει από τη Μέση Ανατολή και ήταν ο πρώτος που έφερε τη φιστικιά στην Ελλάδα, από τη Συρία. Ωστόσο, τα δέντρα στο κτήμα της οικογένειας στην Αίγινα είναι θάμνοι και είναι από τα μικρότερα του νησιού σε σχέση με αυτά που φυτεύτηκαν έπειτα. Τουλάχιστον έχουν το πλεονέκτημα ότι μπορείς να μαζέψεις τους καρπούς με το χέρι.

• Ο πατέρας μου είχε ως χόμπι τον αθλητισμό για να ξεφεύγει από το επάγγελμά του, που δεν νομίζω ότι τον γοήτευε. Τον θυμάμαι να πηγαίνει βόλτα με τα πόδια από το κέντρο στο Ελληνικό και ποτέ να μην παίζει μ' εμένα ή την αδερφή μου. Άφηνε τη μητέρα μου να αφεντεύει την οικογένεια. Εκείνη ήταν μια αυταρχική προσωπικότητα, μια γυναίκα δυναμική, που ήθελε, όμως, να μας εξουσιάζει. Μας λάτρευε, αλλά μ' έναν δικό της τρόπο. Είχε την αντίληψη της κατακτητικής αγάπης. Πίστευε ότι της ανήκες. Μάλιστα, την περίοδο που έλειπα με υποτροφία στην Αμερική, ξεπούλησε σε έναν παλιατζή οτιδήποτε δικό μου.

• Ως παιδί ήμουν ατίθασος, ζωηρός και δραστήριος. Αγαπούσα πολύ τα μαθηματικά, τη φυσική και απεχθανόμουν τα αρχαία ελληνικά. Με τους φίλους μου παίρναμε τα ποδήλατά μας και κάναμε ατελείωτες βόλτες. Επειδή ήταν Κατοχή, τα αυτοκίνητα είχαν κατασχεθεί, οπότε όλοι οι δρόμοι ήταν άδειοι. Παρά τις κακουχίες της εποχής, ήταν ιδεώδης πόλη για εμάς. Ο αγαπημένος μου τόπος ήταν η Αίγινα, το μέρος των καλοκαιρινών μου διακοπών. Μικρός, ήθελα να γίνω ναυπηγός. Τα ερεθίσματά μου είχαν να κάνουν με τη θάλασσα και οτιδήποτε είχε σχέση με τη μελέτη, τη σχεδίαση και την κατασκευή σκαφών. Έχω φτιάξει με τα χέρια μου δύο κανό και ένα ιστιοφόρο.

• Στην αρχιτεκτονική στράφηκα λόγω ενός θείου μου, του αρχιτέκτονα και αρχαιολόγου Gorham Phillips Stevens. Ήταν ο σύζυγος της αδερφής της γιαγιάς μου. Πρόκειται για τον άνθρωπο που έκανε την πρώτη σοβαρή μελέτη του Ερεχθείου, η οποία ακόμα θεωρείται πρότυπη. Επειδή ζούσαμε μαζί στην Αθήνα, τον έβλεπα, αποσβολωμένος, να σχεδιάζει καθημερινά. Συνειδητοποίησα ότι όλο αυτό με ενθουσίαζε. Κι έτσι ερωτεύτηκα την αρχιτεκτονική.

• Το 1948 ήμουν διπλωματούχος του Εθνικού Mετσοβίου Πολυτεχνείου. Στο διάστημα 1949-1951 ήμουν άμισθος επιμελητής στην έδρα της Ειδικής Kτιριολογίας του EMΠ και παράλληλα υπηρέτησα στο Πολεμικό Ναυτικό ως αρχικελευστής στα δημόσια ναυτικά έργα και αλλού. Επίσης, έχω δίπλωμα M.Sc. από το Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης και στη συνέχεια πήρα πτυχίο από το Πανεπιστήμιο του Λονδίνου στην πολεοδομία - χωροταξία. Από το 1952 ως το 1954 εργάστηκα με τον καθηγητή Percy Goodman στη Νέα Υόρκη. Επιπλέον, συμμετείχα στον σχεδιασμό του τουριστικού συγκροτήματος του Αστέρα Γλυφάδας, το οποίο αποπερατώθηκε το 1954, και στην κατασκευή του ξενοδοχείου Ναυσικά του Αστέρα Βουλιαγμένης.

• Από το 1956 μέχρι το 1960 υπηρέτησα ως δημόσιος υπάλληλος στο υπουργείο Δημοσίων Έργων ως υπεύθυνος για τις πολεοδομικές και αρχιτεκτονικές μελέτες της ανοικοδόμησης της Σαντορίνης μετά τις καταστροφές του σεισμού. Έπειτα, κατά το διάστημα 1960-1969, ανέλαβα αρχιτέκτων της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος. Θεωρώ ότι η μεγαλύτερη φυσιογνωμία της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής σκέψης κατά τον 20ό αιώνα ήταν ο Λε Κορμπιζιέ.

• Το 1980 εκλέχθηκα καθηγητής των Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων στο EMΠ, όπου δίδαξα μέχρι το 1993. Στους νέους φοιτητές θα έλεγα ότι η μάθηση είναι θέμα βούλησης, όχι δασκάλου. Για παράδειγμα, τα αγγλικά είναι μια γλώσσα που την έμαθα μόνος μου, διαβάζοντας κόμικς, βλέποντας ταινίες στον κινηματογράφο και συνάπτοντας σχέσεις με αγγλόφωνες κοπέλες.

• Η αρχιτεκτονική μου στηρίχτηκε στις αρχές του μοντέρνου κινήματος με την προσήλωση στα φυσικά δεδομένα της τοποθεσίας, την πλοκή του ανοιχτού με τον κλειστό χώρο, την οικονομία στη σύνθεση και στην ύλη και την ενότητα μορφής και κατασκευής. Αυτές τις αρχές επεξεργάστηκα κυρίως στις κατοικίες μου και στα ξενοδοχειακά συγκροτήματα.

• Η αρχιτεκτονική για μένα είναι ένας συνδυασμός τέχνης και επιστήμης. Το έργο μου χαρακτηρίζεται από τις εξής αρχές: την ένταξη του κτιρίου στο φυσικό περιβάλλον, τη βιοκλιματική αρχιτεκτονική, τον σεβασμό στο δομημένο περιβάλλον αλλά και την οργανική ενσωμάτωση των εικαστικών τεχνών στο κτίριο.

• Η Αθήνα έγινε μια τεράστια τσιμεντούπολη επειδή δεν σχεδιάστηκε από αρχιτέκτονες. Στην Ελλάδα οι αρχιτέκτονες βρίσκονται υπό διωγμό. Σύμφωνα με τον ελληνικό νόμο, η υπογραφή του αρχιτέκτονα σε μια μελέτη δεν είναι απαραίτητη. Αυτό άνοιξε τον δρόμο στους εργολάβους. Είναι απορίας άξιον το ότι το ελληνικό κράτος ουδέποτε με αξιοποίησε για τις πολεοδομικές μου ικανότητες. Αλλά και ποτέ δεν ενδιαφέρθηκε για εκείνους που έχουν κάτι να προσφέρουν. Φεύγουν χιλιάδες νέοι για να εργαστούν στο εξωτερικό. Πολλοί επισκέπτονται την Ελβετία, μια χώρα που έφτιαξε ο Ιωάννης Καποδίστριας, και εκεί τον θεωρούν μέγα ευεργέτη τους. Ανατρέξτε στο βιβλίο του Κρίστοφερ Μόνταγκιου Γούντχαους, Καποδίστριας: Ο ιδρυτής της ελληνικής ανεξαρτησίας, όπου τα περιγράφει αναλυτικά. Αλλά εμείς φροντίσαμε να τον «καθαρίσουμε» πολύ γρήγορα.

• Ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης ήταν κορυφαίος και πρωτοπόρος πολεοδόμος. Έφτιαξε, μεταξύ άλλων, την πρωτεύουσα του Πακιστάν, το Ισλαμαμπάντ, καθώς και τα σχέδια της επέκτασης της Ουάσινγκτον. Στην Ελλάδα, η μόνη δουλειά που του ανέθεσαν ήταν το Απολλώνιο, στο οποίο έχω κάνει τρία κτίρια. Ωστόσο, ποτέ δεν θυμάμαι να εισακούστηκαν άλλες προτάσεις του. Γιατί στη χώρα μας την εξουσία κατέχουν οι εμποροσπιτάδες. Αυτοί είναι που χορηγούν την εκλογή των πολιτικών. Δυστυχώς, στον τόπο μας συνεχίζουμε την πολιτική της χούντας: Ελλάς Ελλήνων Εργολάβων.

• Από τα μέσα του 20ού αιώνα η αρχιτεκτονική τείνει να εξαφανιστεί από τον νεοελληνικό χώρο. Δείτε πόσα νεοκλασικά έχουν κατεδαφιστεί ή αντικαταστάθηκαν από άλλα κτίσματα, συνήθως αδιάφορα και απεχθή. Οφείλω να πω ότι υπάρχουν ταλαντούχοι και ικανοί αρχιτέκτονες και το έργο τους εκτιμάται διεθνώς. Όμως, προκαλεί πολλές απορίες το γεγονός ότι πολλοί στις μέρες μας παραμένουν άνεργοι. Αυτό συμβαίνει εξαιτίας της κακής διοίκησης. Στο σύστημα της μελετοκατασκευής, που αφορά την ανάθεση κτιριακών έργων, η αρχιτεκτονική αποτελεί μόνο το 9%, διότι, όπως φαντάζεστε, προέχουν η τάχιστη παράδοση του έργου και το κόστος.

• Επίσης, είναι αδιανόητο το ότι στη χώρα μας δίνεται η άδεια οικοδομής σε πρόσωπα τα οποία όχι μόνο δεν διαθέτουν αρχιτεκτονική παιδεία αλλά ούτε και τη στοιχειώδη εμπειρία. Σε άλλες χώρες του εξωτερικού τις άδειες οικοδομών τις υπογράφουν μόνο διπλωματούχοι αρχιτέκτονες, οι οποίοι μάλιστα έχουν αποκτήσει τριετή πρακτική εμπειρία σε αντίστοιχο γραφείο. Διαφορετικά, για διπλωματούχους πολιτικούς μηχανικούς απαιτείται εξαετής εμπειρία σε αρχιτεκτονικό γραφείο ή για άτομα που στερούνται διπλώματος ενδεκαετής εμπειρία, και αφού έχουν περάσει επιτυχώς αυστηρές εξετάσεις. Κάποτε, όταν πρότεινα αυτό το σύστημα σε μια συνέλευση του ΤΕΕ και σε συνέλευση του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Διπλωματούχων Ανωτάτων Σχολών (ΣΑΔΑΣ), έπεσαν να με φάνε, μόνο ξύλο που δεν έφαγα. Η αντίδραση, φυσικά, προέκυψε επειδή ήθελα να τους μειώσω τα διπλώματα.

• Όλοι, όμως, ξεχνούν ότι οι σημαντικότεροι αρχιτέκτονες παγκοσμίως, όπως ο Λε Κορμπιζιέ ή ο Φρανκ Λόιντ Ράιτ, δεν είχαν δίπλωμα αρχιτεκτονικής, αλλά εργάστηκαν δίπλα σε σπουδαίους και άξιους αρχιτέκτονες. Ανατρέξτε στο παρελθόν και θα δείτε ότι, προτού ιδρυθούν αρχιτεκτονικές σχολές και θεσπιστούν διπλώματα, δημιουργήθηκαν αριστουργήματα σε όλον τον κόσμο από ανθρώπους που διακρίθηκαν για τις αρχιτεκτονικές τους γνώσεις, χωρίς να έχουν σπουδάσει.

• Θλίβομαι που σήμερα από τη μέση εκπαίδευση απουσιάζει η αρχιτεκτονική. Τα παιδιά στο σχολείο διαπαιδαγωγούνται σε μια νοοτροπία που στηρίζεται στην οικονομική επιτυχία και όχι στην αλληλοβοήθεια. Η Ελλάδα δεν είναι ένας συμπαγής πληθυσμός, δεν μιλάμε δηλαδή για λαό. Προσωπικά, θεωρώ ότι συναποτελείται από δέκα εκατομμύρια άτομα. Ουσιαστικά, ο καθένας κοιτά τη δική του βολή. Δεν υπάρχει ίχνος αλληλεγγύης.

• Γι' αυτό, εξάλλου, η πιο ανίκανη επιχείρηση είναι το ελληνικό κράτος. Σκεφτείτε ότι πριν από δεκαπέντε χρόνια είχαμε σχεδιάσει μαζί με τον Βασίλη Γρηγοριάδη το κτίριο που θα στέγαζε το υπουργείο Εργασίας στο Ολυμπιακό Χωριό. Τελικά, αυτή η μετεγκατάσταση δεν έγινε ποτέ, επειδή το κτίριο πουλήθηκε από τη Μονή Βατοπεδίου, η οποία το είχε λάβει σε ανταλλαγή. Είδατε, έχουμε και μοναστήρι που πουλά και αγοράζει ως μια κανονική επιχείρηση.

• Η δόμηση έγινε συνώνυμο της διαφθοράς. Οι άδειες οικοδομής στηρίζονται σε έναν «τσελεμεντέ» που περιέχει αρχιτεκτονικούς όρους. Στη Σαντορίνη, όταν κάναμε την ανοικοδόμηση, ελεγχόμασταν από μια επιτροπή που απαρτιζόταν από αρχιτέκτονες κύρους, όπως ο Δημήτρης Πικιώνης, ο Μανώλης Βουρέκας, ο Τάκης Μιχελής και ένας Κωνσταντινίδης – όχι ο γνωστός. Σήμερα, ποια επιτροπή ελέγχει τους πολιτικούς μηχανικούς που χτίζουν αφειδώς στην πρωτεύουσα; Αυτό που ακούμε είναι ότι υπάρχει επιτήρηση από τις υπηρεσίες του Δημοσίου, οι οποίες τι κάνουν; Κοιτούν αν εφαρμόζεται σωστά αυτός ο «τσελεμεντές» των όρων δόμησης. Αστειότητες!

• Στην Αθήνα μού αρέσουν ο Εθνικός Κήπος, το Ζάππειο, το Αρχαιολογικό Μουσείο και το μετρό. Όμως, αναμφίβολα, συγκαταλέγεται στις πιο άσχημες πόλεις σε όλον τον κόσμο. Έχει το μεγαλύτερο μήκος δρόμων και ταυτόχρονα μικρά οικοδομικά τετράγωνα. Υπάρχουν πολλά σημεία στην πόλη τα οποία είναι παραμελημένα. Οι δημοτικές αρχές δεν ενδιαφέρονται παρά μόνο για το εορταστικό στόλισμα της πλατείας Συντάγματος.

• Με ενοχλεί το γεγονός ότι ο δημόσιος χώρος έχει συρρικνωθεί. Η Αθήνα έχει μετατραπεί πλέον σε ένα τεράστιο πάρκινγκ. Δεν παρατηρείται πουθενά αλλού στον κόσμο αυτό. Το 1960, σε συσκέψεις που είχα ως εκπρόσωπος του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων με την πολιτική ηγεσία, προβλεπόταν ότι κάθε νέο κτίριο θα είχε γκαράζ. Εν τω μεταξύ, έχουν φτιαχτεί πεζόδρομοι-καλντερίμια, λες και απευθύνονται σε ημιόνους. Όλη η πόλη είναι σχεδιασμένη με μίσος απέναντι στους πεζούς. Δενδρύλλια και κολόνες εντελώς ασύνδετα, σπασμένα φρεάτια, τα οποία καθημερινά αποτελούν παγίδες όχι μόνο για τους τυφλούς αλλά για όλους. Ο δημόσιος χώρος έχει υποβαθμιστεί σε ανησυχητικό βαθμό. Ρύπανση, καταπάτηση, στενότητα, ασύδοτη ανομία και κατάληψη. Ένας απέραντος ευτελισμός, ο οποίος στις καθημερινές μας διαδρομές γίνεται επικίνδυνος για τη σωματική μας ακεραιότητα.

• Ο μεγαλύτερος από τα αδέρφια του πατέρα μου, ο Ηρακλής, ήταν μανιακός με το κυνήγι, αγριάνθρωπος και αυτοκτόνησε όταν έμαθε ότι είχε καρκίνο, χωρίς να πει τίποτα στη γυναίκα του. Πήγε στον Ευαγγελισμό, παίρνοντας μαζί του ένα περίστροφο. Στην αρχή, πυροβόλησε στην καρδιακή του χώρα, αλλά αστόχησε. Στη συνέχεια, τοποθέτησε το πιστόλι στο στόμα και έβαλε τέλος στη ζωή του. Κατόπιν τούτου, ο πατέρας μου σιχαινόταν το κυνήγι. Μάλιστα, επειδή πολέμησε το 1912, θυμάμαι ότι τον είχα ρωτήσει πόσους Τούρκους σκότωσε. Εκείνος μου απάντησε: «Δεν σκότωσα κανέναν, μόνο έπιασα έναν αιχμάλωτο». «Και τι του έκανες;» τον ξαναρώτησα. «Του έφτιαξα τσάι επειδή κρύωνε» μου αποκρίθηκε. Αυτό με έμαθε την έννοια της συμφιλίωσης και της συνεργασίας.

• Η καλύτερη περίοδος της ζωής μου ήταν εκείνη της στρατιωτικής μου θητείας στο Ναυτικό, όπου χρησίμευσε δεόντως το ότι ήμουν αρχιτέκτων, κάτι που φρόντισα να το εκμεταλλευτώ. Εξακολουθώ να σχεδιάζω κάθε μέρα στο γραφείο, να σκιτσάρω και να γράφω τα απομνημονεύματά μου. Έχω ένα τεράστιο αρχείο και παλεύω καθημερινά να το ταξινομήσω. Επιπλέον, διαβάζω πολλά βιβλία Ιστορίας.

• Έκλεισα αισίως τα 95 έτη. Περπατώ κάθε μέρα όσο πιο πολύ μπορώ. Δεν είχα ποτέ άγχος. Πορεύτηκα στη ζωή μου έχοντας την εξής κοσμοθεωρία: ακόμα και αν κάτι πηγαίνει στραβά, εγώ να το θεωρώ αστείο. Με αυτόν τον τρόπο γλίτωνα από το να είμαι διαρκώς δυστυχισμένος. Αντιθέτως, έχω καταφέρει να είμαι πάντα ευτυχής και ενθουσιώδης. Νιώθω πλήρης. Ίσως ήμουν τυχερός. Όλα μού πήγαν καλά. Πλέον, δεν θυμώνω καν. Ο θάνατος δεν με τρομάζει. Αισθάνομαι περίεργα που ακόμα ζω. Τον περίμενα πολύ νωρίτερα, αλλά δεν έχει έρθει ακόμη. Όταν επέλθει, βέβαια, βρίσκεσαι στο απόλυτο μηδέν. Η ζωή αποτελείται από έναν κύκλο που ξεκινά από τη γέννηση και καταλήγει στον θάνατο.

• Είμαι πολυθεϊστής. Πιστεύω σε όλους τους θεούς. Τόσα δισεκατομμύρια άνθρωποι ασπάζονται αυτές τις θρησκείες, κάποιος απ' αυτούς ίσως είναι ο σωστός. Τοποθετημένη στο γραφείο μου θα δείτε μια μικρή φωτογραφία από την αγαπημένη μου σύζυγο Νταίζη, την οποία έχασα το 2008. Παρότι μου λείπει, ευτυχώς δεν πρόλαβε να με δει πολύ γέρο. Παντρευτήκαμε το 1956. Μια ολόκληρη ζωή. Κάθε δεύτερη νύχτα, όμως, τη βλέπω στον ύπνο μου. Είναι εκεί και με νουθετεί. Πλέον, δεν φοβάμαι τίποτα παρά μόνο μη χάσω το μυαλό μου. Αυτήν τη διανοητική απώλεια. Δεν ανήκω σ' εκείνους που θα ήθελαν να τους θυμούνται. Δεν με ενδιέφερε ποτέ η καταξίωση.

• Η ζωή με έχει διδάξει ότι το σημαντικό είναι να υπάρχει ανάμεσα στους ανθρώπους αλληλουχία. Ο Ορτέγα ι Γκασέτ, εξέχουσα φυσιογνωμία στον ευρωπαϊκό χώρο και ένα από τα διαυγέστερα θεωρητικά πνεύματα του 20ού αιώνα, έχει γράψει ένα βιβλίο με τίτλο Η εξέγερση των μαζών. Στο πόνημα αυτό σκιαγραφεί τον μέσο άνθρωπο, τον κοινό άνθρωπο, ο οποίος, μέσα στην αφθονία του και χωρίς σκοπό, σύρεται απλώς από το ρεύμα. Και αναφέρεται στην επικράτηση των μετρίων έναντι των εξαίρετων. Οι μέτριοι, λοιπόν, είναι αυτοί που είναι ικανοποιημένοι από τον εαυτό τους κι έχουν απαιτήσεις από τους άλλους. Εξαίρετοι είναι εκείνοι που δεν είναι ευχαριστημένοι με τον εαυτό τους, αλλά επιθυμούν να προσφέρουν. Στην εποχή μας αυτοί που θέλουν να προσφέρουν υπάρχουν, αλλά είναι λίγοι και, κυρίως, υποχείριο της μάζας. Ο κόσμος διοικείται σήμερα από τους μετρίους. Ωστόσο, ευτυχώς, η ανθρωπότητα είναι ακόμα ζωντανή, παρά την ανοησία της.