23 August 2017

Οι ακραίες ιδεολογίες ονειρεύονται μεγάλο, όχι ανεπτυγμένο κράτος

Εφημερίδα ΑΥΓΗ15 Ιουλίου 2017
Το μίσος που χωρίζει τις ιδεολογίες της Άκρας Δεξιάς και της Άκρας Αριστεράς δεν είναι μίσος πολιτικό, ούτε ταξικό. Είναι μίσος θρησκευτικό. Προκύπτει μάλιστα περισσότερο από τις ομοιότητες και λιγότερο από τις διαφορές τους. Οι ιδεολογίες τους στην πραγματικότητα είναι "κοσμικές" θρησκείες. Οι παλιές θρησκείες είχαν στο κέντρο τους τον Θεό, οι νέες θρησκείες του φασισμού και του σταλινικού κομμουνισμού είχαν στο κέντρο τους το κράτος. Πίστευαν φανατικά ότι τη δικαιοσύνη και την ευτυχία που δεν μπόρεσε να δώσει στους ανθρώπους ο... Θεός, μπορεί να τις χαρίσει απλόχερα το... κράτος!

Η άκρα δεξιά ιδεολογία πιστεύει ακράδαντα στο μεγάλο και δυνατό κράτος, και ιδιαίτερα στο εθνικό κράτος. Το εθνικό κράτος πάει αγκαζέ βέβαια με το εθνικό νόμισμα, την εθνική οικονομία και την... αυτάρκεια, τον εθνικό στρατό, τα εθνικά σύνορα και τον αμόλυντο εθνικό πολιτισμό. Αγνοεί βέβαια πως η έννοια του έθνους και τα εθνικά κράτη είναι έννοιες που διαμορφώθηκαν τους τελευταίους αιώνες. Τα γέννησαν ο Διαφωτισμός και η Γαλλική Επανάσταση. Παλαιότερα, η νομιμότητα πήγαζε από τους ηγεμόνες: δούκες, βασιλιάδες, αυτοκράτορες. Το έθνος ήρθε να αντικαταστήσει τις έννοιες: φυλή, πατριά (φατρία), γένος κ.λπ. Ο Χίτλερ και οι ναζιστές συχνά ανακατεύουν τη λέξη έθνος με τη λέξη φυλή. Ο Ι. Μεταξάς, η Ορθοδοξία και οι ακροδεξιοί συχνά ανακατεύουν τις έννοιες έθνος, γένος, φυλή. Έτσι διαμόρφωσαν και την έννοια του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού: είδος μεικτόν και τέρας αποφώλιον.
Η Άκρα Αριστερά υποκαθιστά τον Θεό στην ιδεολογία της με το κράτος που θα εφαρμόσει την κοινωνική (ταξική) δικαιοσύνη. Το κράτος αυτό πρέπει να συγκεντρώνει όλους τους πόρους και τα αγαθά της κοινωνίας και μετά να τα κόβει σε ίσα μερίδια και να τα μοιράζει εξίσου σε όλους. Φυσικά αυτή την απλοϊκή δικαιοσύνη δεν κατόρθωσαν να την εφαρμόσουν ούτε στη σταλινική σοβιετική αυτοκρατορία. Αυτή η παιδαριώδης ταξική δικαιοσύνη ναυάγησε στα ρηχά και το μόνο που κατόρθωσε ήταν να δημιουργήσει νέες ανίκανες κυρίαρχες τάσεις, την κρατική και την κομματική νομενκλατούρα που λεηλατούσε τον πλούτο που παρήγαγε ο λαός και οι εργαζόμενες τάξεις. Έτσι οδήγησαν τη Σοβιετική Ένωση στη διάλυση, ενώ πρόσθεσαν στα εκατομμύρια θύματα του ναζισμού και του ιμπεριαλισμού και τα εκατομμύρια θύματα του σταλινισμού.
Το μεγάλο και δυνατό κράτος που ονειρεύτηκαν όλοι οι βασιλιάδες και οι αυτοκράτορες του κόσμου, όλοι οι δικτάτορες και οι τύραννοι, έγινε ιδανικό και μοντέλο των ιδεολογιών τόσο της Άκρας Δεξιάς όσο και της Άκρας Αριστεράς. Επειδή λίγο - πολύ είχαν και έχουν τους ίδιους σκοπούς και στόχους:
* Στο εσωτερικό της χώρας να ελέγχουν όχι μόνο τη δημόσια ζωή των ανθρώπων μαζί με την οικονομία (εμπόριο, βιομηχανία, συγκοινωνίες, επικοινωνίες), αλλά και την ιδιωτική τους ζωή: ερωτική, οικογενειακή, πνευματική, κοινωνική κ.λπ.
* Στον εξωτερικό τομέα να κατακτούν και να υποδουλώνουν άλλους λαούς και χώρες με πολέμους, επαναστάσεις και πραξικοπήματα, για να μεγαλώσουν την έκταση και τον πληθυσμό που ασκούν την απόλυτη και βάρβαρη εξουσία τους οι δικτάτορες και οι τύραννοι, όπως παλιά οι ελέω Θεού βασιλιάδες και αυτοκράτορες...
Ο στόχος για το μεγάλο και δυνατό κράτος στις ακραίες ιδεολογίες και στις σύγχρονες κοσμικές θρησκείες είχε και έχει ως αποτέλεσμα το κρυφό ή φανερό μίσος προς τη δημοκρατία. Η έχθρα για τη δημοκρατία μάλιστα μπολιάστηκε από τις θεωρίες (σχεδόν πανομοιότυπες) για τη νομιμότητα της βίας, όταν αυτή έχει... δίκαιο ή εθνικό σκοπό! Έτσι, οι δεξιοί και αριστεροί απολογητές των μεγάλων κρατών προσπάθησαν να νομιμοποιήσουν εισβολές και πολέμους από τη Λατινική Αμερική έως το Βιετνάμ και από την Τσεχοσλοβακία έως το Αφγανιστάν. Οι απολογητές αυτοί ήταν, εκτός από τους πολιτικούς που είχαν την ευθύνη, ιερείς, δημοσιογράφοι, καθηγητές πανεπιστημίων, συγγραφείς κ.λπ. Αυτοί βοήθησαν να γυρίσει η Ιστορία πίσω και οι παραδοσιακές μορφές εξουσίας, βάρβαρες και πρωτόγονες, να γνωρίζουν νέα ακμή στην εποχή μας...
Το μίσος για τη δημοκρατία, εξάλλου, είναι το πεδίο όπου συγκλίνουν πρακτικά και οι δύο ακραίες ιδεολογίες, αλλά και το σημείο που προκαλεί την αβυσσαλέα έχθρα μεταξύ τους. Η κάθε ακραία ιδεολογία επιδιώκει την καταστροφή της δημοκρατίας για λογαριασμό της, για να επιβάλει το δικό της καθεστώς: το φασιστικό ή σοβιετικό κράτος. Επειδή ήταν τόσο όμοια μεταξύ τους στη μεταχείριση των λαών, γι' αυτό είχαν τόσο αβυσσαλέο μίσος μεταξύ τους. Ήθελαν τις εργαζόμενες τάξεις να τις μετατρέψουν σε υπηκόους του δικού τους κράτους! Η κατάργηση της δημοκρατίας ήταν το μέσον για τη δημιουργία του σοβιετικού ή του φασιστικού κράτους...
Η συγκολλητική ουσία και στις δύο ακραίες ιδεολογίες είναι η πίστη. Η πίστη στο έθνος, στο κόμμα, στην τάξη, στον αρχηγό, στον εθνικό πολιτισμό. Η Άκρα Δεξιά στη Γερμανία πίστευε στο έθνος των Γερμανών, στο ναζιστικό κόμμα, στον Αδ. Χίτλερ, και στην Ελλάδα στον Ι. Μεταξά, στον βασιλιά και στον ελληνοχριστιανικό πολιτισμό! Η Άκρα Αριστερά στη Ρωσία πίστευε στην εργατική τάξη, στο κομμουνιστικό κόμμα, στον Στάλιν, και στην Ελλάδα στο ΚΚΕ και στον Ζαχαριάδη. Αυτή η τυφλή πίστη είναι κατάλοιπο της θρησκευτικής πίστης. Μια υποκατάσταση. Υπάρχει πέραν των γεγονότων, των στοιχείων, της Ιστορίας. Τα ιστορικά παραδείγματα χρησιμοποιούνται επιλεκτικά και έξω από το ιστορικό τους πλαίσιο. Μόνο και μόνο για τη δημιουργία λαϊκών μύθων και λαϊκής μυθολογίας, όπως ο εγχώριος μύθος ότι ο Μέγας Αλέξανδρος δεν ήταν κατακτητής, αλλά εκπολιτιστής! Τα εθνικά κράτη συχνά έχουν στην ιδιοκτησία τους και μια επίσημη θρησκεία...
Όμως, ενώ οι μυθολογίες των δύο ακραίων ιδεολογιών έχουν μεγάλη απήχηση στα λαϊκά στρώματα, δεν έχουν και την αντίστοιχη πολιτική επιρροή. Τα κόμματα της Άκρας Δεξιάς και της Άκρας Αριστεράς σπάνια αποκτούν μεγάλες δυνάμεις πια στα κοινοβούλια και στους άλλους θεσμούς (δήμους, συνδικάτα κ.λπ.). Ένα μεγάλο τμήμα των οπαδών τους κρύβεται, από φόβο και ντροπή, σε λιγότερο ακραία κόμματα της Δεξιάς και της Αριστεράς. Αποκαλύπτονται μόνο σε περιόδους εθνικής ή οικονομικής κρίσης και καταστροφής, φτάνοντας ώς τους φόνους και τους εμπρησμούς όταν δεν μπορούν να φτάσουν στα κοινοβούλια του... μίσους!
ΜΟΤΟ
Το μεγάλο και δυνατό κράτος που ονειρεύτηκαν όλοι οι βασιλιάδες και οι αυτοκράτορες του κόσμου, όλοι οι δικτάτορες και οι τύραννοι, έγινε ιδανικό και μοντέλο των ιδεολογιών τόσο της Άκρας Δεξιάς όσο και της Άκρας Αριστεράς
Ο στόχος για το μεγάλο και δυνατό κράτος στις ακραίες ιδεολογίες και στις σύγχρονες κοσμικές θρησκείες είχε και έχει ως αποτέλεσμα το κρυφό ή φανερό μίσος προς τη δημοκρατία
Το μίσος για τη δημοκρατία, εξάλλου, είναι το πεδίο όπου συγκλίνουν πρακτικά και οι δύο ακραίες ιδεολογίες, αλλά και το σημείο που προκαλεί την αβυσσαλέα έχθρα μεταξύ τους

19 August 2017

Ulrich Seip (1937-2006)

Der treueste Mensch – absolut bindungslos. Brasilianer, Omani, Berliner… 

Dora Winkelmann, Der Tagesspiegel Berlin, 20/10/2006

Der treueste Mensch – absolut bindungslos. Brasilianer, Omani, Berliner… An manchen Nachmittagen im Spätsommer sitzt Uli Seip auf der Terrasse eines Einfamilienhauses in Berlin-Hermsdorf. Im Garten blühen die letzten Sonnenblumen. Äpfel fallen ins Gras, eine schwarze Katze verschwindet hinter der Hecke. Wenn es windstill ist, kann man die weit entfernte S-Bahn rollen hören. Haus, Katze, Äpfel und Sonnenblumen gehören einer Mathematiker-Familie. Uli ist ihr Gast. Langjähriger Freund der Eltern und für die Kinder Onkel, inzwischen auch schon für die Enkel. Uli Seip besitzt kein Haus und keine Katze. Er hat keine Kinder, und er ist nicht verheiratet. Sein Eigentum besteht aus drei Koffern und einigen Aktien. Sein Zuhause sind seine Freunde.
In den fünfziger Jahren studiert Uli Seip an der Freien Universität in Berlin Mathematik. „Sie haben ja auch schon“, sagt sein Professor „einen sehr mathematischen Namen“, eine Anspielung auf die zahlentheoretische Sprache, auf Sätze wie „Sei p eine Primzahl. Wenn sie gerade ist, dann ist sie eine 2“.
Uli Seip begegnet den Kommilitonen Gisela und Jörg. Er sagt: „Ihr sollt meine Familie sein“, und ungefähr so wird es auch kommen. Uli Seip ist Mitte zwanzig, vielleicht ahnt er, dass er ein Ungebundener bleiben wird, und weiß trotzdem, dass der Mensch Freunde braucht und eine Familie auch und Kinder ganz bestimmt.
Gisela und Jörg heiraten. Sie legen ihre Examen ab. Sie bekommen drei Kinder und ziehen in das Haus nach Hermsdorf. Uli Seip promoviert auch, und dann geht er in die Welt hinaus. Er unterrichtet an Universitäten in New York und Ottawa, Sao Paulo und Genf, in Saudi Arabien und im Oman. Er lebt mit seinen drei Koffern in möblierten Appartements, er wird niemals eine eigene Wohnung besitzen, er will überhaupt nichts besitzen. Er hat kein Mobiltelefon, keine Bankkarte, keinen Computer und keine E-Mail-Adresse, und manchmal ist er lange fort. Er schreibt Briefe. Gisela und Jörg schreiben Briefe zurück. Und sie heben Uli Seips Briefe auf, sorgfältig, gesammelt und geordnet.
Mathematik, sagen die Mathematiker, ist universell. Ihre Sprache international. Es gäbe, sagen sie auch, ein weltweites Netz der Mathematiker, ein ganz eigenes System über Länder und Grenzen hinweg. In dieses System hinein hatte Uli Seip sein Leben fest verankert. Die Hermsdorfer Freunde wissen von anderen Mathematikern, ihren Familien, ihren Kindern in Sao Paulo und in Konstanz. Arabische Gärten, kanadische Katzen, brasilianische Kinder. Andere Freunde. Es war gut, das zu wissen, weil es hieß, dass Uli Seip nicht immer alleine war und nicht immer einsam. Er hat Sao Paulo geliebt und Lissabon. Den Süden mehr als den Norden, die Wärme mehr als die Kälte.
Er hat auch den Garten in Hermsdorf geliebt und ist jedes Jahr im Spätsommer wiedergekommen, geblieben, abgereist, wenn es kühl wurde und endgültig Herbst. Uli Seip, sagt Gisela, sei der treueste Mensch gewesen, den sie je gekannt habe. Absolut bindungsunfähig und absolut treu. Grenzenlos verbohrt und trotzdem tolerant. Keine Scheu vorm Paradox. Ein Weltenbürger, ein Brasilianer, Omani, Berliner und Portugiese zugleich, so habe er sich gefühlt. Kam nach Hermsdorf von so weit weg, setzte sich auf die Terrasse und sprach über die Aktienlage. Dann über Wirtschaft, Politik, Mathematik und ganz am Schluss, wenn es spät geworden war, auch ein wenig über sich selbst. Er neigte zum Monolog, man musste Geduld mit ihm haben und wurde dafür am Ende belohnt, weil er zuhören konnte und genau war und klug.
„Unvorstellbar“ war eines seiner Lieblingsworte. Für einen Mathematiker hat dieses Wort vielleicht auch eine eigene Bedeutung. Dass die körperlichen Beschwerden der letzten Jahre Anzeichen einer ernsten Erkrankung sein könnten – unvorstellbar. Der Spätsommer in diesem Jahr ist so lang und golden und warm, ein Altweibersommer, will gar nicht Herbst werden. Uli Seip kommt nach Berlin, wie immer, ein wenig müder vielleicht, ein wenig schwächer, aber es ist nichts, nichts Ernstes, nichts Schlimmes. Er möchte ins Konzert gehen und Gisela reserviert Karten für die Philharmonie, Mahler, „Das Lied von der Erde“. Da heißt es „Ich wandle nach der Heimat, meiner Stätte, ich werde niemals in die Ferne schweifen – still ist mein Herz und harret seiner Stunde“. Gisela wird diese Musik alleine hören, Uli Seip geht ins Krankenhaus, das Unvorstellbare ist eingetreten. Am Tag nach dem Konzert hört er zu atmen auf.
Auf dem Tisch in dem Einfamilienhaus in Hermsdorf steht eine Schale aus Ton. In der Schale liegen drei runde Steine, ein blauer, ein roter und ein grüner. Zwei Fischlein aus Porzellan und eine bunte Kröte. Kleine Gegenstände von sehr weit her. Uli Seip ist nie gekommen, ohne etwas mitzubringen. Bevor er ins Krankenhaus gegangen ist, hat er Gisela seine drei Koffer übergeben. Und bevor es zu traurig wurde, noch einmal ein mathematisches Problem diskutiert, eine Lösung gezeigt, begeistert und ernsthaft. Vielleicht, vermutet Gisela vorsichtig und tastend, ist die Stätte der Heimat, das letzte Zuhause, dann doch Berlin gewesen. So wie sie es sagt, ist es eher eine Frage. Und trotzdem ein Trost.

Ήταν μοναχικός και έπιανε φιλίες με μειονότητες 
και περιθωριακούς, όπως ήμουν εγώ στη Σχολή
Μαθηματικών του Πολυτεχνείου, αλλοδαπός
Ηλεκτρολόγος ανάμεσα σε 40-50 Γερμανούς, όλοι
Μαθηματικοί. Mε είχε βοηθήσει και επαγγελματικά! 
Στο διδακτορικό μού εξηγούσε κάποια κόλπα για να
"μη μου τη φέρουν" στην εξέταση άλλοι καθηγητές. 
Αλλά στο πινκ πόνγκ δεν ήταν καλός, ήταν από τους
λίγους που μπορούσα να νικήσω! 
Και δεν κατάφερε να πάρει μια μόνιμη θέση καθηγητή 
στο DA, γιατί τσακωνόταν με όλους, αφού ήταν 
ισχυρογνώμων και συνήθως τους έλεγε: "Du hast 
keine Ahnung von Mathematik."  Με τον Laugwitz 
ήρθαν κάποτε  στα χέρια, μετά από αρκετά ποτήρια 
μπύρα, αντιδικώντας για το ποιος είναι καλύτερος στα
Μαθηματικά.
Ας είναι ελαφρύ το χώμα που τον σκεπάζει στο Βερολίνο, 
πάνω από 10 χρόνια τώρα...

13 August 2017

Ο αμαρτωλός ηλιοκεντρισμός

του Διονύση Σιμόπουλου, Καθημερινή, 13/8/2017

Σε μια πρόσφατη επίσκεψή μου στη Σάμο, το πανέμορφο νησί του Πυθαγόρα, του Επίκουρου και του Αρίσταρχου, η συζήτηση με τους εκεί φίλους μου οδήγησε αναπόφευκτα και στο θέμα του ηλιοκεντρικού συστήματος. Δυστυχώς σήμερα δεν έχουμε παρά μία απλή μόνον περιγραφή του Αριστάρχειου συστήματος όπως αναφέρεται από τον Αρχιμήδη στον «Ψαμμίτη»: «Αρίσταρχος ο Σάμιος υποτίθεται γαρ τα μεν απλανέα των άστρων και τον Αλιον μένειν ακίνητον, ταν δε Γαν περιφέρεσθαι περί τον Αλιον κατά κύκλου περιφέρειαν». Δηλαδή, η Γη δεν είναι το κέντρο του κόσμου, όπως το ’θελαν οι κάτοικοί της, αλλά μια μηδαμινή σφαίρα που περιφέρεται γύρω από τον Ηλιο.
Κι όμως η θαυμάσια και απλή αυτή εξήγηση παραμερίστηκε τότε γιατί δεν συμφωνούσε με την καθημερινή λογική ενός γεωκεντρικού συστήματος. Στη συζήτηση μάλιστα που είχαμε στη Σάμο καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι οι ιδεοληψίες που είναι διάχυτες στο ευρύ κοινό είναι όντως τόσο πανίσχυρες ώστε πολύ δύσκολα καταπολεμούνται. Στην περίπτωση του γεωκεντρισμού άλλωστε πολλοί είναι αυτοί που αισθάνονται απόλυτα ικανοποιημένοι με την άποψη ότι η Γη παρουσιάζεται ως το κεντρικό και το πιο σπουδαίο σημείο του σύμπαντος. Κι έτσι επί 1.800 χρόνια όσοι διαφωνούσαν και πίστευαν στην «αμαρτωλή» περιφορά της Γης γύρω από τον Ηλιο, καίγονταν ζωντανοί στη φωτιά της κάθαρσης.
Ενας από τους πρωτοπόρους της νέας αφύπνισης ήταν χωρίς αμφιβολία ο Giordanno Bruno. Ο Μπρούνο ήταν επηρεασμένος από το ηλιοκεντρικό σύστημα του Αρίσταρχου και του Κοπέρνικου, αλλά θεωρούσε ότι ο Κοπέρνικος δεν είχε προχωρήσει αρκετά. Γιατί το γεγονός ότι τα άστρα φαίνονταν ακίνητα ενώ οι πλανήτες και η Γη κινούνταν, σήμαινε γι’ αυτόν ότι τα άστρα ήταν εκατοντάδες ή και χιλιάδες φορές πιο μακριά από τους πλανήτες. Και για να είναι ορατά σε τέτοιες αποστάσεις θα ’πρεπε να είναι αφάνταστα λαμπερά. Τόσο λαμπερά όσο και ο Ηλιος. Ετσι τώρα, όχι μόνο η Γη είχε υποβαθμιστεί στο επίπεδο ενός απλού πλανήτη, αλλά και ο ίδιος ο Ηλιος δεν ήταν παρά ένα λίγο πολύ κοινό άστρο. Κι έτσι ο Μπρούνο άρχισε να κλονίζει την ευαίσθητη δομή της αρχαίας κρυστάλλινης σφαίρας των άστρων που μέχρι τότε περιέκλειε ασφυκτικά τα όρια του σύμπαντος γύρω από τη Γη μας.
Οπως θα έκανε ο Γαλιλαίος αργότερα, ο Μπρούνο διατύπωσε τις ιδέες του μ’ έναν διάλογο μεταξύ δύο ατόμων με διαφορετικές απόψεις. «Πώς είναι δυνατόν να είναι το σύμπαν άπειρο;» ρωτούσε ο ένας από τους δύο χαρακτήρες του Μπρούνο. «Πώς είναι δυνατόν να είναι το σύμπαν πεπερασμένο;» αντέτεινε ο άλλος χαρακτήρας του. Κι ο Μπρούνο μέσα από τους χαρακτήρες του διαλόγου του συνέχιζε: «Ο άνθρωπος δεν μπορεί να αντιληφθεί την έννοια του απείρου. Καμιά από τις αισθήσεις του δεν τον βοηθάει. Οποιος όμως αρνηθεί τα φαινόμενα που δεν μπορεί να καταλάβει, τότε πρέπει να αρνηθεί και την ίδια του την ύπαρξη. Αν ο κόσμος είναι πεπερασμένος και αν δεν υπάρχει τίποτα πέρα απ’ αυτόν, σας ερωτώ: Πού είναι ο κόσμος; Πού είναι το σύμπαν; Μου φαίνεται αστείο να παραδεχτώ ότι δεν υπάρχει τίποτα πέρα από τους ουρανούς».

Για τις ανορθόδοξες αυτές απόψεις του ο Τζιορντάνο Μπρούνο παραδόθηκε στους ιεροεξεταστές, και κάηκε ζωντανός, στη Ρώμη του 1600 μ.Χ. Λίγο καιρό πριν πεθάνει πάνω στην «καθαρτήρια» φωτιά της Ιεράς Εξέτασης, ο Τζιορντάνο Μπρούνο απευθυνόμενος στους επιστήμονες του μέλλοντος έγραφε: «Ανοίξτε μας διάπλατα την πόρτα έτσι ώστε να μπορέσουμε να κοιτάξουμε ξεκάθαρα το αμέτρητο αστρικό σύμπαν... Δείξτε μας όλους αυτούς τους άλλους κόσμους και ανοίξτε μας τους νέους ορίζοντες... Αποδείξτε μας πώς οι κινήσεις όλων αυτών των κόσμων δημιουργούνται από απλές φυσικές δυνάμεις... Διδάξτε μας μια πλατύτερη γνώση της Φύσης».

Δέκα χρόνια μετά την εκτέλεση του Μπρούνο, ένας άλλος Ιταλός, ο Galileo Galilei χρησιμοποίησε το πρώτο του τηλεσκόπιο για να συλλέξει έναν τεράστιο αριθμό πληροφοριών υπέρ του ηλιοκεντρισμού. Κι όπως ήταν φυσικό το κατεστημένο της εποχής για μιαν ακόμη φορά δεν μπόρεσε να ανεχθεί τις νέες ανακαλύψεις. Ο Γαλιλαίος καταδιώχτηκε και με την απειλή βασανιστηρίων αναγκάστηκε να απαρνηθεί τις ιδέες του και να περάσει το υπόλοιπο της ζωής του υπό κράτηση στο σπίτι του. Οι νέες όμως ιδέες διαδόθηκαν παντού σαν πυρκαγιά. Και στο τέλος ακόμη και το κατεστημένο κατάλαβε ότι ούτε οι αφορισμοί, ούτε το κάψιμο των βιβλίων, ούτε οι απειλές, ούτε οι εκτελέσεις μπορούσαν να σταματήσουν το ξάπλωμα των νέων γνώσεων.

03 August 2017

Πώς μπορούμε να... προβλέψουμε το μέλλον

Γιατί η τυχαιότητα κρύβει μέσα της στοιχεία αιτιοκρατίας και ποιοι είναι οι κανόνες που... δεσμεύουν το τυχαίο. Η κατανομή των πιθανοτήτων και οι κίνδυνοι για όσους την αγνοούν.

του οικονομολόγου Βασίλη Παζόπουλου, euro2day.gr, 3/8/2017.
Οι μεταβολές στον φυσικό ή τεχνητό μας κόσμο μπορούν να καταταγούν σε δύο κατηγορίες. Σε αυτές που υπακούν τη σχέση αιτίου και αποτελέσματος και καλούνται αιτιοκρατικές και σε αυτές που δεν υπακούν, είναι ανεξήγητεςατιθάσευτες και ονομάζονται «τυχαίες».
Τυχαίες είναι εκείνες που ο άνθρωπος δεν μπορεί να ελέγξει ή να ερμηνεύσει. Οφείλονται ίσως σε ατέλεια των γνώσεων ή των αισθήσεών μας, σε τεχνολογική ή επιστημονική ανεπάρκεια, ή ακόμα σε άγνωστες επιδράσεις στο φαινόμενο που εξετάζουμε.
Τα λεγόμενα πειράματα τύχης αφορούν επαναλήψεις που ακόμα και αν γίνονται κάτω από τις ίδιες συνθήκες, δεν μας οδηγούν πάντα στο ίδιο αποτέλεσμα. Η όλη διεργασία που καθοδηγεί ένα τέτοιο πείραμα δεν είναι η αναγκαιότητα αλλά η τυχαιότητα.

Η εξαναγκασμένη τυχαιότητα

Η μεγαλύτερη βοήθεια που μπορούν να μας υποσχεθούν τα μαθηματικά και η θεωρία των πιθανοτήτων είναι πως όσο περισσότερες δοκιμές κάνουμε, τόσο πιο κοντά πλησιάζουμε τη θεωρητική μαθηματική πιθανότητα.
Υπάρχει μια περίεργη σύνδεση σε ένα πλήθος δοκιμών. Μπορεί να είναι φαινομενικά ανεξάρτητες, όμως στο σύνολό τους υπακούν σε έναν αδυσώπητο νόμο: όλες μαζί δένονται με μια ενιαία καμπύλη κατανομής. Αυτός είναι ο λόγος που τα καζίνο είναι επικερδείς επιχειρήσεις. Στη ρουλέτα, ο μέσος όρος κερδών και ζημιών μπορεί να προβλεφθεί. Μπορούμε να ξέρουμε το αποτέλεσμα αν κάποιος ποντάρει στο κόκκινο για μεγάλο αριθμό γύρων.
Η τύχη δεν παίζει κανένα ρόλο για να προβλέψουμε το αποτέλεσμα. Αντίθετα, για να προβλέψουμε το αποτέλεσμα ενός μεμονωμένου γύρου θα χρειαστούμε τη βοήθειά της. Όποια επιλογή και να κάνουμε, θα ήταν αυθαίρετη, μια υποταγή στην τύχη.
Σαν να υπάρχει μια κρυμμένη αιτιοκρατία μέσα στα κατάβαθα της τυχαιότητας. Μια αόρατη αιτιοκρατία. Η συνύπαρξη του τυχαίου με το αναγκαίο, η συνεργασία τυχαιότητας της δοκιμής και της αιτιοκρατίας της ισοκατανομής των πιθανοτήτων, μαζί με την υπεροχή εκείνων που ευνοήθηκαν πρώτα από τη διαδικασία, συνθέτουν μια δύναμη που κυριολεκτικά κυβερνά τις παγκόσμιες μεταβολές, την εξαναγκασμένη τυχαιότητα.
Στα πειράματα τύχης υπάρχει η διάχυτη εντύπωση πως δεν βρίσκεται καμία πληροφορία, δεν υπάρχει γλώσσα, δεν υπάρχει κώδικας. Για αυτό ακριβώς ο κόσμος πιστεύει πως τα αποτελέσματα είναι διάσπαρτα και ακανόνιστα.
Μπορεί να φαίνεται παράδοξο, αλλά έχει αποδειχτεί πως η τυχαιότητα οδηγεί σε μια κατάσταση δομημένη, οδηγεί σε μια μορφή, μια τάξη. Υπακούει σε ένα σχήμα κατανομής πιθανοτήτων.
Αν η γλώσσα της τυχαιότητας είναι η πιθανότητα, ο κώδικάς της είναι η δόμηση των αποτελεσμάτων στον χρόνο. Όσοι ξέρουν τον κώδικα θα αντιδράσουν όπως πρέπει, νικώντας την τυχαιότητα, πολεμώντας με τα ίδια της τα όπλα. Όσοι τον αγνοούν, θα γίνουν τα εύκολα θύματά της.

Η τύχη δεν προκύπτει όσο τυχαία νομίζουμε

Στην πρώτη της κίνηση η τυχαιότητα βρίσκεται στην πλήρη ελευθερία του παιχνιδίσματός της, στην κορωνίδα της αβεβαιότητας και της απροσδιοριστίας.
Όμως από την πρώτη της κίνηση μπλέκεται η ίδια στα δικά της τα δίχτυα, μειώνοντας τους βαθμούς της ελευθερίας της. Κι όσο προχωρεί στις κινήσεις της, όλο και λιγοστεύει αυτή η ελευθερία της, όλο και περισσότερο υποτάσσεται σε έναν εξαναγκασμό.
Η απλή, ελεύθερη και παντοδύναμη τυχαιότητα πλησιάζει σιγά σιγά τις δεσμεύσεις και τους περιορισμούς της αιτιοκρατίας. Με γνωστές τις παραμέτρους, κάθε παρέκκλιση από τη διαμόρφωση που θεωρητικά αναμένεται, αποτελεί ουσιαστικά και μια προειδοποίηση σε όσους την παρακολουθούν.
Η συστηματική κατανομή της επαναληψιμότητας των τυχαίων γεγονότων και η βεβαιότητα τάσης προς την επανόρθωση κάθε στρέβλωσης ή απόκλισης από την κανονική δομή αποτελούν την πληροφορική της τυχαιότητας.
Η τάση σε ένα σύστημα ισοπίθανων γεγονότων οδηγεί προς το αποτέλεσμα εκείνο που θα ικανοποιήσει καλύτερα τη δομή προς την οποία οδεύει. Η επαναληψιμότητα θα οδηγήσει το σύστημα στη διόρθωση της παρέκκλισης.
Οι ίσες πιθανότητες που έχει πάντα το σύστημα για τα γεγονότα του διαφέρουν από την πιθανότητα που έχει το σύστημα να διαμορφωθεί σύμφωνα με τη τάση του, εφόσον υπάρχει παραμόρφωση από τη θεωρητικά προβλεπόμενη κατάσταση.
Όπως η τυχαιότητα κρύβει μέσα της στοιχεία αιτιοκρατίας, έτσι και η αιτιοκρατία κρύβει μέσα της στοιχεία τυχαιότητας. Οι δύο αυτές οντότητες ενώνονται σε μία και μόνο αρχή που κυβερνάει τις μεταβολές στο σύμπαν.
Την εξαναγκασμένη τυχαιότητα, που επικαλύπτει και τις δύο, αποτελώντας την αρμονική τους σύνθεση. Με άλλα λόγια, αν μπορούμε να πραγματοποιήσουμε μια κρίσιμη μάζα δοκιμών και ταυτόχρονα να κατανοήσουμε τη μορφή που παίρνει η κατανομή πιθανοτήτων, έχουμε τη δυνατότητα να προβλέψουμε το μέλλον!

- Στη μνήμη του δασκάλου Χρήστου Μαρκόπουλου, από το βιβλίο του οποίου «τύχη και τάξη» έχει εμπνευστεί το άρθρο.