Ο συµπαντικός ετεροµορφισµός κι εµείς

 Η Καθημερινή, 2 Jun 2024

του ομότιμου καθηγητή ΕΜΠ, Θ. Π. ΤΑΣΙΟΥ

Η Ψυχολογία αναγνωρίζει την ασυγκράτητη παρόρµηση του Είναι, όταν φθάνει σε αδιέξοδο, να παράγει αυτοστιγµεί έναν Μύθο, προς «παρα-μυθίαν» του. Πρόκειται για µια σχεδόν ανενσυνείδητη δράση.

Ετσι και στον φόβο του θανάτου, το κάθε άτοµο ενδέχεται να παραγάγει παραµυθίες ποικίλες, όπως κυρίως το «άλλο» εκείνο εξωλογικό συστατικό του Είναι, που βαφτίσθηκε «ψυχή».

Ωστόσο, ένα σηµαντικό τµήµα των συνανθρώπων µας δεν ικανοποιείται µ’ αυτήν την παραµυθία. Αµφιβάλλουν τόσο πολύ, ώστε αναζητούν άλλης κατηγορίας «παραµυθίες», συµβατότερες ει δυνατόν µε τις απαιτήσεις του Λόγου. Η πιο ακραία είναι µια οιονεί παρηγοριά, την οποία δίνει η αξιοπρέπεια της στωικότητας – η καρτερική αταραξία µπροστά σε ένα αναπόφευκτο γεγονός.

Υπάρχει ωστόσο και µια άλλη (θα την έλεγα κάπως πλουσιότερη) κατηγορία στάσεων έναντι του θανάτου, που φιλοδοξούν να είναι και συµβατές µε την επιστήµη. Σ’ αυτήν την κατηγορία υπάγονται και τα ερωτήµατα των Τσαµ και Ουάιτσον, τα οποία µας πρόσφερε γενναιόδωρα ο κ. Ηλ. Μαγκλίνης στην «Καθηµερινή» (18.05.24): «Είναι πιθανή η ζωή µετά τον θάνατο, βάσει των νόµων του σύµπαντος;». Και απαντούν, εστιάζοντας «στην πληροφορία για το πώς είναι η διάταξη των σωµατιδίων µας, η οποία συνιστά την ύπαρξή µας – µια πληροφορία που δεν χάνεται όταν το σώµα µας πεθαίνει, αλλά παραµένει κωδικοποιηµένη στην κβαντική κατάσταση του σύµπαντος». Κι εγώ µεν δεν πείθοµαι για την επιστηµονικότητα αυτής της άποψης – ιδίως µετά την ανάγνωση του πρόσφατου βιβλίου του Στ. Τραχανά «Ο Κύκλος» (ΠΕΚ, 2024).

Ας µου επιτραπεί, όµως, να νοµίζω ότι η ύπαρξή µας δεν περιγράφεται µόνο µε τη διάταξη των σωµατιδίων µας, αλλά µε τα εξής τρία: α) Τα σωµατίδια αυτά καθαυτά, β) τη διάταξή τους και γ) τη λειτουργία τους. Η διάκριση αυτή µάλιστα συνεπάγεται µια σηµαντική διεύρυνση των µετά τον θάνατο συνεπειών. Πράγµατι, η αποσύνθεση των σωµατιδίων µου δεν συνιστά «φθορά»: Η τροφοδότηση των ζωντανών οργανισµών (µικροβίων και φυτών) είναι µια δίκαιη επιστροφή των χηµικών στοιχείων που είχα δανεισθεί απ’ τη φύση, τρεφόµενος µε τα θανατικά προϊόντα φυτών και ζώων. Γεγονός που είναι µια πρώτη φανέρωση του ευεργετικού προσώπου του θανάτου ως ανακυκλικού «Ετεροµορφιστή». Κι όσο εγώ τρεφόµουν µε τα θανατικά προϊόντα φυτών και ζώων, (θα έπρεπε να) ήµουν ευγνώµων προς το φαινόµενο του θανάτου· τώρα που συµµετέχω στο ίδιο καθολικό φαινόµενο, πώς γίνεται να ξεχάσω ότι τα (άλλωστε δανεικά) υλικά των σωµατιδίων µου επιβιώνουν πλέον σε ζωντανούς οργανισµούς! Είµαστε άραγε τόσο κακοµαθηµένοι, ώστε να µη µας συγκινεί αυτή η υπέροχη φυσική πραγµατικότητα;

Ας είµαστε, όµως, λίγο πιο ειλικρινείς: Ολα τούτα, για να έχουν ψυχολογικό αποτέλεσµα, απαιτούν µια πολύχρονη διανοητική παράδοση, που δεν την έχουµε. Εµάς, σήµερα, εκείνο που µάλλον µας πονάει, είναι ένα καίριο επακόλουθο της διακοπής µιας «λειτουργίας» των σωµατιδίων µας – και εννοώ την απώλεια της αυτοσυνειδησιακότητας. Εδώ, η πίστη στην έννοια µιας ειδικώς δηµιουργηµένης προσωπικώς για µένα «ψυχής» (προ της γεννήσεώς µου, όπως και µετά τον θάνατό µου) συνιστά µια τέλεια παραµυθίαν – είπαµε όµως να σχολιάσοµε τις θέσεις εκείνων που διατηρούν αµφιβολίες περί αυτής. Και αναζητούν απόψεις, ει δυνατόν, πιο συµβατές και µε την επιστήµη.

Λοιπόν, ως γνωστόν, ένα σηµαντικό φιλοσοφικό ρεύµα (κυρίως κατά τα τελευταία σαράντα χρόνια), µε τη βοήθεια και των νευροεπιστηµών, καλλιεργεί την άποψη πως πιθανότατα το Εγώ δεν είναι «πράγµα», δεν δίδεται· αλλά δοµείται και αναδύεται σταδιακά κατά τη βρεφική ηλικία, και συντηρείται συνεχώς καθ’ όλον τον βίο, µε τις ίδιες σχέσεις: προς τον αντικειµενικό κόσµο, προς τα έµβια όντα και προς τα εσωτερικά χαράγµατα της βιολογικής µηχανής του σώµατος.

Αν η άποψη αυτή αληθεύει, τότε το Εγώ δεν συνιστά «ιδιοκτησία», αλλά ήταν µια υπερσυστηµική ιδιότητα, τεράστιας σηµασίας. Που προσφέρει το προνόµιο να βλέποµε βαθιά µέσα στο σύµπαν, αλλά που ενέχει ανάλογη αστάθεια, όση και οι χηµικές ενώσεις του σώµατος. Οπότε, αφού το Εγώ δεν είναι πράγµα «σταθερόν και ιδιόκτητον», θα είναι ηπιότερος κι ο πόνος της απώλειάς του. Μπορεί αυτός ο πόνος να αντισταθµίζεται πλήρως απ’ τη σεµνή αίσθηση συµµετοχής «µας» στον αέναο συµπαντικό ετεροµορφισµό, σε γιγαντιαίες χωρικές και χρονικές κλίµακες – που θα µπορούσαν να παραγάγουν ακόµη και µιαν αίσθηση ιερότητας: Εχετε σκεφθεί πόσο γρήγορα µια µαύρη τρύπα καταπίνει ολόκληρα ηλιακά συστήµατα και πόσο ενίοτε γεννάει νέα αστρικά πλήθη; Αν µη τι άλλο, η εστίαση της προσοχής µας στα συµπαντικά φαινόµενα µας προάγει σε µια σιωπηρή σεµνότητα και σε περιστολή της εγωιστικής απαίτησης για «προσωπική» εξαίρεση απ’ τους συµπαντικούς νόµους της ∆ηµιουργίας.

Πάρτι για χρονοταξιδιώτες

του Ηλία Μαγκλίνη, Καθημερινή 15/5/2024

Τo ερώτημα που προσπαθούν να απαντήσουν οι Χόρχε Τσαµ και Ντάνιελ Ουάιτσον στο βιβλίο τους «Συχνές ερωτήσεις για το σύµπαν» (Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης, µτφρ. Νίκος Αποστολόπουλος) είναι: «Γιατί δεν µπορώ να ταξιδέψω πίσω στον χρόνο;

Θεωρητικά, οι φυσικοί δεν αποκλείουν ένα ταξίδι στον χρόνο. Ένας μηχανικός, βέβαια, θα έλεγε πως δεν έχουµε τα µέσα για να φτιάξουµε µια χρονοµηχανή. Αλλά ένας φυσικός θα απαντήσει «ότι κάτι είναι εφικτό εάν δεν γνωρίζει κάποιον νόµο της φυσικής που να το απαγορεύει».

Αλλά τι σηµαίνει ακριβώς «επιστρέφω στο παρελθόν»; Η φυσική θεωρεί ότι ο χρόνος είναι «αυτό που επιτρέπει στο σύµπαν να µεταβάλλεται. (...) Το παρελθόν ελέγχει τα είδη του µέλλοντος που µπορούν να προκύψουν. Πρόκειται για το περίφηµο “αίτιο και αποτέλεσµα”».

Αν υποθέσουµε ότι γυρίζουµε πίσω στον χρόνο και, π.χ., σπουδάζουµε κάτι άλλο από αυτό που σπουδάσαµε στα νιάτα µας, αφού επιστρέψουµε στο σήµερα, θα είµαστε επαγγελµατικά κάτι άλλο;

Όχι. Κάτι τέτοιο παραβιάζει τον νόµο της αιτίας και του αποτελέσµατος, άρα το σύµπαν παύει να είναι συνεπές µε τον εαυτό του. Και η άλλη επιλογή που κάναµε στο ταξίδι µας στον χρόνο; Ίσως σε ένα παράλληλο σύµπαν ο άλλος µας εαυτός να σπουδάζει κάτι διαφορετικό. Αλλά τα παράλληλα σύµπαντα, αν υπάρχουν, έχουν αυτό το πρόβληµα: είναι παράλληλα· δεν τέµνονται.

Μισό λεπτό, όµως. Το ότι δεν µπορούµε να αλλάξουµε το παρελθόν δεν σηµαίνει ότι είναι απαγορευτικό να πάµε σε αυτό. Από τον Αϊνστάιν γνωρίζουµε ότι χώρος και χρόνος ταυτίζονται (χωρόχρονος) και ότι ο χωρόχρονος καµπυλώνεται εκεί όπου υπάρχει µεγάλη συγκέντρωση µάζας (π.χ. αστέρες νετρονίου, µαύρες τρύπες).

Ξέρουµε ότι σε ορισµένα µέρη του σύµπαντος ο χωρόχρονος συµπεριφέρεται αλλόκοτα: όταν καµπυλώνεται ο χώρος, συµπιέζεται και ο χρόνος µαζί. Θεωρητικά πάντοτε ίσως να δηµιουργούνται φυσικές σήραγγες (οι λεγόµενες σκουληκότρυπες), οι οποίες όχι µόνο να ενώνουν µακρινά σηµεία του χώρου αλλά και διαφορετικά σηµεία του χρόνου. «Οσο δεν επιχειρείτε να αλλάξετε το παρελθόν, µπορείτε να κινηθείτε στον καµπυλωµένο χωρόχρονο και αυτός µπορεί κάλλιστα να σας µεταφέρει είτε στο παρελθόν είτε στο µέλλον».

Οι Τσαµ - Ουάιτσον προτείνουν ακόµα µία µηχανή αντιστροφής του χρόνου. «Είναι η ιδέα εξωφρενική; Ναι. Γνωρίζουµε πώς να κάνουµε τον χρόνο να κυλάει προς τα πίσω ή να µειώνουµε την εντροπία; Οχι. Θα µπορούσε κάτι τέτοιο να εφαρµοστεί στην πράξη; ∆εν έχουµε ιδέα. Είναι αδύνατον; Οχι, σύµφωνα µε τις σηµερινές µας γνώσεις στη φυσική!».

Ισως µια οριστική απάντηση να έδωσε κάποτε ο αστροφυσικός Στίβεν Χόκινγκ, προκειµένου να αποδείξει πως τα ταξίδια στον χρόνο είναι κάτι ανέφικτο: οργάνωσε ένα πάρτι µε προσκεκληµένους χρονοταξιδιώτες. ∆εν πάτησε ψυχή...

Υπάρχει κανείς εκεί έξω;

του Ηλία Μαγκλίνη, Καθημερινή 16/5/2024

«Γιατί δεν μας έχουν επισκεφτεί εξωγήινοι; Ή μήπως το έχουν ήδη κάνει;» τιτλοφορείται ένα από τα κεφάλαια των Τσαμ και Ουάιτσον στο προαναφερόμενο βιβλίο τους. 

«Ο γαλαξίας μας έχει έναν απίστευτα μεγάλο αριθμό άστρων (περίπου 250 δισεκατομμύρια) και υπάρχουν τρισεκατομμύρια, αν όχι άπειροι, γαλαξίες. Επίσης, περίπου ένα στα πέντε άστρα διαθέτει έναν πλανήτη παρόμοιο με τη Γη, που σημαίνει ότι υπάρχουν πεντάκις εκατομμύρια (αν όχι άπειρες!) ευκαιρίες να αναπτυχθεί ζωή».

Τότε... πού είναι; (Παράδοξο του Fermi) Οι συγγραφείς προσπαθούν να απαντήσουν εξετάζοντας τέσσερα σενάρια. Το πρώτο: Μας άκουσαν και έρχονται να μας βρουν. Αλλά «το είδος μας άρχισε να εκπέμπει ραδιοφωνικά, τηλεοπτικά και άλλα σήματα πριν από περίπου έναν αιώνα. (...) Έτσι, ακόμη και σήματα που κινούνται με την ταχύτητα του φωτός χρειάζονται πολύ χρόνο για να φτάσουν στους εξωγήινους κόσμους που ενδεχομένως υπάρχουν». Ίσως, λοιπόν, να μην υπάρχουν νοήμονες εξωγήινοι πολιτισμοί σε κοντινή στη Γη απόσταση, εξ ου και η σιωπή.

Δεύτερο σενάριο: Θα μπορούσαν να «σκοντάψουν πάνω μας», έχοντας ξεκινήσει την εξερεύνησή τους πριν από χιλιάδες ή και εκατομμύρια χρόνια, εφόσον μιλάμε για έναν τεχνολογικά προηγμένο εξωγήινο πολιτισμό. Και πάλι, σιωπή (έως τώρα). Ισως διότι «εκεί έξω δεν υπάρχουν τέτοιου είδους πολιτισμοί».

Τρίτο σενάριο: Να είναι εξαιρετικά ευφυείς, τόσο που να έχουν κατασκευάσει «αυτοαναπαραγόμενες» διαστημοσυσκευές, τέτοιες που ενώ εξερευνούν τον γαλαξία φτιάχνουν επιτόπου περισσότερα σκάφη, μειώνοντας έτσι τον χρόνο και τις αποστάσεις των ταξιδιών. Τότε, πού είναι; Πιθανή απάντηση: Ίσως ήδη μας παρατηρούν. Ίσως αποφάσισαν να μας προσπεράσουν επειδή αυτό που είδαν δεν τους άρεσε...

Τέταρτο σενάριο: Μήπως είναι ήδη εδώ και δεν το έχουμε καταλάβει; «Αν ήρθαν να μας επισκεφτούν όταν εμείς, ως πολιτισμός, φορούσαμε ακόμα πάνες; (...) Μήπως ο λόγος που δεν αντιληφθήκαμε την επίσκεψή τους είναι γιατί πολύ απλά ΔΕΝ θέλουν να γνωρίζουμε ότι μας επισκέφτηκαν;».

Είναι γνωστές οι θεωρίες συνωμοσίας από τους απανταχού... ουφολόγους, αλλά τίποτα τεκμηριωμένο, πέρα από τις πρόσφατες αλλεπάλληλες θεάσεις (καταγεγραμμένες σε βίντεο) εξαιρετικά αλλόκοτων αγνώστων ιπτάμενων αντικειμένων από το αμερικανικό ναυτικό. Το Πεντάγωνο και το Κογκρέσο αποφάνθηκαν ότι «δεν ξέρουμε τι είναι αυτά τα σκάφη· το βέβαιο είναι πως δεν είναι δικά μας». Ίσως, δηλαδή, να είναι κινεζικά ή ρωσικά – όχι απαραιτήτως εξωγήινα.

Η αγαπημένη μου σχετική ρήση είναι του Άρθουρ Κλαρκ: «Δύο δυνατότητες υπάρχουν: είτε υπάρχουν είτε δεν υπάρχουν εξωγήινοι. Και οι δύο είναι τρομακτικές».

Ζούμε μέσα σε ένα «Μάτριξ»;

του Ηλία Μαγκλίνη, Καθημερινή 17/5/2024

Θυμάστε τον πλατωνικό μύθο του σπηλαίου; Οι σκιές στα τοιχώματα είναι η μόνη αληθινή πραγματικότητα για τα πλάσματα που ζουν εκεί μέσα. Όμως ο κόσμος στην ολότητά του βρίσκεται έξω, απ’ όπου έρχεται το φως και δημιουργεί τις σκιές. «Μια ιδέα που κυκλοφορεί εδώ και χιλιάδες χρόνια», γράφουν οι Τσαμ και Ουάιτσον στο προαναφερόμενο βιβλίο τους, «είναι ότι το σύμπαν στο οποίο ζούμε, αυτό δηλαδή που βιώνουμε με όλες μας τις αισθήσεις, μπορεί τελικά να μην είναι πραγματικό. (...) Σίγουρα αισθανόμαστε ό,τι είναι πραγματικό. Αλλο όμως να το αισθανόμαστε ως πραγματικό και άλλο να είναι όντως πραγματικό» (όπως στο σπήλαιο του Πλάτωνα).

Η ιδέα αυτή γνώρισε μεγάλες δόξες στην εποχή μας με την ταινία «The Matrix» και εσχάτως με την αλματώδη πρόοδο στην τεχνητή νοημοσύνη. «Παραδόξως», λένε οι Τσαμ - Ουάιτσον, «το ερώτημα για το κατά πόσον είναι πραγματικό το σύμπαν μας έχει αρχίσει να απασχολεί σοβαρά τη σύγχρονη φυσική».

Είναι όμως δυνατόν; Και πώς θα το καταλαβαίναμε, αν ισχύει; Το βέβαιο είναι ότι το σύμπαν μας ακολουθεί κανόνες, θυμίζοντας πρόγραμμα ηλεκτρονικού υπολογιστή. «Οπως ακριβώς τα λογισμικά, το σύμπαν στο οποίο ζούμε φαίνεται να λειτουργεί εφαρμόζοντας στα τυφλά ένα σύνολο οδηγιών που έχουν οριστεί από κάποιον αόρατο κεντρικό προγραμματιστή».

Τι θα χρειαζόταν, ωστόσο, για να προσομοιωθεί στ’ αλήθεια ένα ολόκληρο σύμπαν; Οι δύο συγγραφείς δοκιμάζουν διάφορα σενάρια («εγκέφαλος σε δοχείο», «εξωγήινος εγκέφαλος σε δοχείο», «είμαστε ένα πρόγραμμα»), καταλήγοντας στον εξής κοινό παρονομαστή: «Για να είναι ρεαλιστικό ένα προσομοιωμένο σύμπαν πρέπει να φαίνεται πραγματικό μόνο στα όντα που βιώνουν την προσομοίωση», δηλαδή εμάς.

Υπάρχει τρόπος να καταλάβουμε τι ακριβώς συμβαίνει; Αυτό εξαρτάται από το πόσο καλά είναι προγραμματισμένος ο κοσμικός υπερυπολογιστής.

Το πιο κρίσιμο ερώτημα, πάντως, είναι άλλο: Γιατί να συμβαίνει κάτι τέτοιο; Είναι το σύμπαν μας ένα επιστημονικό πείραμα; Ή κάποιος μας κάνει πλάκα και είμαστε τα θύματα κοσμικών φαρσέρ;

Εχει εντέλει τόση σημασία; «Ισως η πραγματική ψευδαίσθηση», καταλήγουν οι συγγραφείς, «να είναι ότι υπάρχει διαφορά ανάμεσα σε ένα προσομοιωμένο και στο πραγματικό σύμπαν».

Ισως ζούμε μέσα σε ένα «Μάτριξ». «Οι σύγχρονες τεχνολογικές τάσεις αφήνουν ανοιχτό αυτό το ενδεχόμενο, η δε φιλοσοφία μάς λέει ότι ένα προσομοιωμένο σύμπαν θα ήταν εξίσου έγκυρο με ένα πραγματικό».

Και μόνο σαν ιδέα είναι αρκούντως συναρπαστική. Ένας μη επιστήμονας, ένας μεγάλος αφηγητής, ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ, το είχε θέσει εύστοχα: «Η μόνη λέξη που θα έπρεπε να μπαίνει πάντοτε μέσα σε εισαγωγικά είναι η "πραγματικότητα"».

Υπάρχει ζωή µετά τη ζωή;

του Ηλία Μαγκλίνη, Καθημερινή 18/5/2024

«Πρόκειται, ίσως, για το βαθύτερο και αρχαιότερο ερώτηµα: “Τι συµβαίνει µετά τον θάνατό µας;”» γράφουν οι Τσαµ και Ουάιτσον στο προαναφερόμενο βιβλίο τους.

Συνήθως, σχολιάζουν οι δύο συγγραφείς, αυτό το θέµα το αφήνουν οι επιστήµονες «για τους φιλόσοφους και τους µελετητές των θρησκειών».

Οι ίδιοι θέτουν το ερώτηµα στην εξής βάση: «Είναι πιθανή η ζωή µετά τον θάνατο µε βάση όσα γνωρίζουµε για τους νόµους αυτού του σύµπαντος; (...) Θα πρέπει αρχικά να εξετάσουµε ποιο µέρος µας είναι αυτό που υποτίθεται ότι επιβιώνει», παρατηρούν. Φυσικά, γράφουν ως αυτό που είναι, δηλαδή... φυσικοί. 

Και στη Φυσική, αυτό που συνιστά την ύπαρξή µας είναι διάταξη των σωµατιδίων µας. «Αυτό σηµαίνει ότι δεν είµαστε παρά η πληροφορία για το πώς είναι διατεταγµένα αυτά τα σωµατίδια, πράγµα που σηµαίνει ότι µπορούµε να επιβιώσουµε ακόµη κι αν το σώµα µας πεθάνει. Το µόνο που έχουµε να κάνουµε είναι να αντιγράψουµε αυτή την πληροφορία και να τη βάλουµε να ζήσει κάπου αλλού».

Ωστόσο, πώς διαβάζονται ή αποσπώνται αυτές οι πληροφορίες; Αντιγράφονται όλες οι πληροφορίες ή µέρος τους; Ποια εκδοχή του εαυτού µας συνεχίζει να υπάρχει;

Η Φυσική θέτει πολύ σοβαρά εµπόδια στις διαδικασίες αυτές. Π.χ., «για να αποθηκεύσουµε σήµερα την πληροφορία που κρύβεται σε ένα νύχι του ποδιού µας, θα χρειαζόµασταν όλους τους υπολογιστές που υπάρχουν».

Πέραν αυτών, πού άραγε είναι το «κάπου αλλού;». Η αρχετυπική ιδέα είναι «στον ουρανό». Αλλά σήµερα ξέρουµε έναν άλλο ουρανό από εκείνο της εποχής του Χριστού ή του Μεσαίωνα. Ισως η «άλλη σφαίρα ύπαρξης» να είναι ένα παράλληλο σύµπαν; Αλλά πώς γίνεται η µετάβαση εκεί; Και σε τι συνθήκη θα βρεθούµε; «Θέλουµε τη ΖΩΗ µετά τον θάνατο», γράφουν, «όχι απλά να καθόµαστε αιωνίως παγωµένοι».

∆υστυχώς, «εξ όσων γνωρίζουµε, δεν υπάρχει καµία απόδειξη ότι µόλις πεθαίνουµε συµβαίνει κάτι άλλο εκτός από εντροπία» – δηλαδή φθορά.

Αρα, «άπαξ και πεθάναµε, αυτό που ήµασταν χάνεται για πάντα;». Οχι ακριβώς: η κβαντική πληροφορία δεν µπορεί να καταστραφεί στο σύµπαν. «Αυτό σηµαίνει πως όταν πεθαίνει το σώµα µας, ενώ τα σωµατίδια από τα οποία αποτελείται χωρίζονται και διασκορπίζονται, η κβαντική πληροφορία γι’ αυτά δεν χάνεται». Μένει ένα ίχνος το οποίο ίσως να µετασχηµατίζεται, πάντως δεν θα χαθεί ποτέ. «Θα παραµένει κωδικοποιηµένο στην κβαντική κατάσταση του σύµπαντος, σαν αποτύπωµα ή στοιχείο».

Η κατάληξη του κεφαλαίου ενέχει µια κάποια συγκίνηση: «Μια µέρα θα πεθάνετε και εσείς, και θα γίνετε µέρος του συµπαντικού αρχείου. Ενα παλαιό ρητό λέει ότι ζούµε στις καρδιές και στο µυαλό όσων µας γνώριζαν. Σύµφωνα µε την κβαντική µηχανική, αυτό δεν είναι απλά αληθές, αλλά µαθηµατικό γεγονός».

«Η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι προνόμιο των ειδικών»

Μια συζήτηση με τον Πληροφορικό Ιωσήφ Σηφάκη

Καθημερινή, 4/5/2024

Δεν είναι πλέον μία ανεξερεύνητη φράση, μία αόριστη έννοια στα papers των επιστημόνων και στις εγκυκλοπαίδειες. Έχει μορφή, χαρακτηριστικά και γνωστές δυνατότητες άμεσα προσβάσιμες στον οποιονδήποτε. Η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι προνόμιο των «ειδικών», αλλά εργαλείο των πολλών. 

Η εξέλιξη αυτή αφήνει ένα χαμόγελο στα χείλη του καθηγητή και ομότιμου διευθυντή έρευνας της Verimag, Ιωσήφ Σηφάκη, του μοναδικού Έλληνα που έχει τιμηθεί, το 2007, με το βραβείο Τούρινγκ, αντίστοιχο του βραβείου Νομπέλ στην Πληροφορική.

Ο τομέας της πληροφορικής γνωρίζει συνεχή εξέλιξη και ο 78χρονος καθηγητής δεν είναι απαθής παρατηρητής των αλλαγών, αλλά ακαταπόνητος ερευνητής των αλγορίθμων. 

Ο κ. Σηφάκης είναι ένας επιστήμονας με γνώση των σταδίων εξέλιξης της τεχνητής νοημοσύνης. Ως όρος γεννήθηκε στα μέσα του ’50 στον τομέα της πληροφορικής που «μελετά και σχεδιάζει νοήμονα συστήματα».

Στο Διαδίκτυο υπάρχουν ακόμη οι έρευνες που υπέγραφε από το 1980, ενώ, παρακολουθώντας ασταμάτητα τις εξελίξεις της επιστημονικής κοινότητας, ο ίδιος συνέβαλε στις αρχές του 21ου αιώνα στον τομέα της σχεδίασης και επαλήθευσης συστημάτων θεμελιώνοντας το Model-Checking. Πρόκειται για την κύρια βιομηχανική μέθοδο επαλήθευσης πληροφορικών συστημάτων και σήμερα χρησιμοποιείται από εταιρείες όπως η Intel, η Microsoft και η Google. 

Με τα σημερινά ενδιαφέροντά του να επικεντρώνονται στη μελέτη μεθόδων κατασκευής ενσωματωμένων συστημάτων υψηλής ασφάλειας και πιστότητας, ο κ. Σηφάκης βλέπει την ανάδυση της τεχνητής νοημοσύνης από τον «βυθό» της πληροφορικής με θαυμασμό.

«Γύρω στο 2007 είδαμε τα πρώτα εντυπωσιακά αποτελέσματα της τεχνητής νοημοσύνης, αλλά δεν μπορούσαμε να προβλέψουμε τότε ότι σήμερα θα είχαμε κάνει τέτοια πρόοδο. Τότε είχαμε συστήματα που κέρδιζαν πρωταθλητές στο σκάκι. Η μεγάλη αλλαγή έγινε με το ChatGPT, με τα συστήματα τα οποία μπορούν και επεξεργάζονται φυσικές γλώσσες», αναφέρει.

Ωστόσο βλέποντας το δάσος και όχι το δέντρο που είναι σήμερα τα chatbots, ο ίδιος πιστεύει ακράδαντα πως το μέλλον θα είναι πολύ πιο εντυπωσιακό από αυτό που ζούμε σήμερα. 

Κατά την άποψή του η σελίδα στον τομέα της πληροφορικής θα αλλάξει όταν θα υπάρχουν μηχανές που μπορούν να κατανοούν καταστάσεις και να δρουν αυτόνομα.

Ο χρόνος έως ότου αυτό γίνει είναι πολύτιμος για τον καθηγητή, καθώς η κοινωνία θα μπορέσει να προσαρμοσθεί αλλά και να ασφαλισθεί καλύτερα. Για τον ίδιο είναι επικίνδυνο πως σήμερα δεν υπάρχουν ορισμένα αντικειμενικά κριτήρια με βάση τα οποία θα μπορούμε να κρίνουμε την αξιοπιστία ενός συστήματος.

Έχοντας συνδέσει το όνομά του με την τεχνολογία fly-by-wire που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά σε επιβατικά αεροπλάνα (Airbus320) για τον αυτόματο έλεγχο πτήσεων, βλέπει με θετική ματιά τη δημιουργία ρυθμιστικού πλαισίου από την Ε.Ε. για την A.I., ενώ παραμένει πεπεισμένος ότι η τεχνολογία πρέπει να μένει στην υπηρεσία του ανθρώπου και ότι τα ρίσκα πάντα πρέπει να είναι λελογισμένα.

Λίγο πριν παρευρεθεί ως ομιλητής στο 21ο Διεθνές Συνέδριο Βιοϊατρικής Απεικόνισης (ISBI 2024) του Ινστιτούτου Ηλεκτρολόγων και Ηλεκτρονικών Μηχανικών (ΙΕΕΕ), που διοργανώνεται από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, σε συνεργασία με το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης στις 27-30 Μαΐου 2024, ο κ. Σηφάκης μιλάει αποκλειστικά στην «Κ» για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της A.I.

– Κύριε Σηφάκη, θεωρείτε πως σε αυτό το στάδιο που βρισκόμαστε αναφορικά με τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης (υπολογιστές που εκτελούν εντολές με μεγάλες βάσεις δεδομένων) θα παραμείνουμε καιρό; 

– Σήμερα γίνεται μεγάλος θόρυβος σχετικά με το ChatGPT, που είναι ένα σύστημα με το οποίο μπορεί κανείς να συνομιλεί και να απαντά λίγο–πολύ σωστά στις ερωτήσεις μας. Ωστόσο για εμένα το ChatGPT απέχει πάρα πολύ από το να φτάσει την ανθρώπινη νοημοσύνη. 

Σίγουρα είναι εντυπωσιακό το ότι έχουμε μηχανές στις οποίες θέτουμε ερωτήματα και μπορούν και μας απαντούν, αλλά για εμένα αυτό δεν είναι αρκετό, διότι η ανθρώπινη νοημοσύνη χαρακτηρίζεται από ένα σύνολο δεξιοτήτων και ικανοτήτων, όπως να μπορείς να βαδίζεις, να οδηγείς αυτοκίνητο, ή να εγχειρίζεις ασθενείς.

Υπάρχουν βέβαια διαφωνίες όσον αφορά τους στόχους της τεχνητής νοημοσύνης. Προσωπικά θεωρώ πως βασικός στόχος είναι η δημιουργία αυτόνομων συστημάτων, δηλαδή μηχανών που να πλησιάζουν την ανθρώπινη νοημοσύνη και μπορεί να αντικαθιστούν τον άνθρωπο στις ποικίλες δραστηριότητές του.

Οπότε, κατά την άποψή μου, είμαστε ακόμα εντελώς στην αρχή της εποχής της τεχνητής νοημοσύνης, καθώς το κριτήριο είναι να έχουμε μηχανές που να μπορούν να κατανοούν καταστάσεις και να δρουν αυτόνομα. Παραδείγματος χάριν, να έχουμε μια μηχανή που να μπορεί να αντικαταστήσει μια νοσοκόμα. Αυτό δεν είναι καθόλου εύκολο να γίνει, γιατί θα σημαίνει ότι η μηχανή έχει και μια αντίληψη και συναντίληψη με τον άνθρωπο.

– Άρα, κατά τη γνώμη σας, κάποια στιγμή θα έχουμε νοσοκόμες-ρομπότ; 

– Είναι πολύ δύσκολο να γίνουν προβλέψεις σχετικά. Κάνω έρευνα πάνω στα αυτόνομα αυτοκίνητα για τα οποία όπως ίσως θυμάστε, γύρω στο 2010, ο Ελον Μασκ είχε πει πως μέχρι το 2020 θα είναι παντού. Ωστόσο, 14 χρόνια μετά, ο στόχος αυτός δεν έχει επιτευχθεί, διότι είναι απίστευτα δύσκολο να κατασκευάσουμε μηχανές που να συμπεριφέρονται σαν τον άνθρωπο.

– Είναι ιδέα μου ή μεγάλη μερίδα της επιστημονικής κοινότητας πλέον έχει επικεντρωθεί στην ανάπτυξη αυτόνομων συστημάτων;

– Τα αυτόνομα συστήματα δεν είναι ακόμη τόσο «της μόδας» όσο η τεχνητή νοημοσύνη, η οποία κατά την άποψή μου είναι η κυρίαρχη τάση σήμερα. Προσωπικά ασχολούμαι με τα αυτόνομα συστήματα πάνω από 15-20 χρόνια και θεωρώ πως αυτά είναι το τελικό στάδιο της τεχνητής νοημοσύνης. Όμως ο δρόμος που οδηγεί σε πλήρη αυτονομία είναι πολύ μακρύς.

– Έχετε τονίσει στο βιβλίο και σε διαλέξεις ότι πρέπει να μπουν όρια τόσο στη χρήση των αυτόνομων συστημάτων όσο και γενικά στη χρήση της A.I. Πόσο εύκολο είναι αυτό; 

– Κατ’ αρχάς να εξηγήσουμε πως υπάρχουν πάρα πολλές λειτουργίες και στον άνθρωπο και στην τεχνητή νοημοσύνη που κατά κάποιον τρόπο δεν είναι εξηγήσιμες. Παραδείγματος χάριν, η λειτουργία ενός ασανσέρ ή ενός αεροπλάνου είναι εξηγήσιμη, διότι έχει προγραμματιστεί πολύ συγκεκριμένα και έχει συγκεκριμένους κανόνες για την κατασκευή του.

Η μεγάλη τομή όμως σήμερα είναι πως δεν έχουμε θεωρίες που να εξηγούν τη συμπεριφορά των συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης. Πράγμα το οποίο συνεπάγεται ότι δεν μπορούμε να εγγυηθούμε την ασφάλειά τους. Και φυσικά, αν τα χρησιμοποιεί κάποιος για να συζητάει απλώς, δεν υπάρχει κανένα θέμα. Αν όμως παράγουν αποφάσεις των οποίων οι επιπτώσεις είναι κρίσιμες, τότε πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί. Αν παραδείγματος χάριν αποφασίζουμε για την αξιολόγηση των υπαλλήλων σε μια επιχείρηση, θα πρέπει να είμαστε σίγουροι ότι τα συστήματα αυτά είναι αδιάβλητα. Το πρόβλημα είναι πως σήμερα δεν υπάρχουν κριτήρια με βάση τα οποία να μπορούμε να κρίνουμε την αξιοπιστία ενός συστήματος.

– Ποιο είναι δηλαδή το χειρότερο αλλά και το καλύτερο σενάριο με βάση τα υπάρχοντα δεδομένα; 

– Για εμένα το καλύτερο σενάριο είναι να χρησιμοποιούμε την τεχνολογία στην υπηρεσία του ανθρώπου και να παίρνουμε λελογισμένα ρίσκα. Ως προς αυτό υπάρχει το πρόσφατο κείμενο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το οποίο λέει ότι τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης πρέπει –όπως όλα τα συστήματα που παρέχουν μία λειτουργία–ένα έχουν ένα βαθμό αξιοπιστίας ανάλογο με την κρισιμότητα της λειτουργίας. Επομένως για ένα σύστημα που είναι πολύ κρίσιμο, πρέπει η πιθανότητα να κάνει λάθος να είναι πολύ μικρή.

– Οπότε θεωρείτε ότι το ρυθμιστικό πλαίσιο της Ευρώπης θα εφαρμοστεί από τα κράτη-μέλη;

– Είναι θετικό που η Ευρώπη έχει θεσπίσει ένα αυστηρό κανονιστικό πλαίσιο πολύ διαφορετικό από αυτό των ΗΠΑ. Δεν ξέρω σε ποιον βαθμό θα μπορέσει να το εφαρμόσει. Είναι σαφές ότι υπάρχει πίεση από αμερικανικής πλευράς να μην εφαρμοστούν αυστηρά αυτοί οι κανονισμοί. Η πίεση είναι πολλαπλή και πρωτίστως τεχνολογική, διότι η Ευρώπη εξαρτάται άμεσα από την Αμερική για την τεχνητή νοημοσύνη. Οπότε θα δούμε τι θα γίνει. Αυτό που είναι θετικό, κατά την άποψή μου, είναι ότι η Ευρώπη τόλμησε να κάνει αυτό το βήμα, ακόμη κι αν υπήρξαν κριτικές και εντός της από ορισμένα κράτη-μέλη.

– Γυρίζοντας πάλι πίσω στην τεχνητή νοημοσύνη, πώς θεωρείτε πως τη χρησιμοποιεί η νέα γενιά και πώς ενδεχομένως θα ευχόσασταν να τη χρησιμοποιεί; 

– Θα ήθελα οι νέοι να χρησιμοποιούν την τεχνητή νοημοσύνη με σύνεση και ιδιαίτερα όσοι ακόμη πηγαίνουν στο σχολείο. Ο βασικός στόχος της εκπαίδευσης είναι οι νέοι κατακτήσουν διανοητικές ικανότητες όπως αυτοσυγκέντρωση, κριτική σκέψη και δημιουργικότητα. Εάν καταφεύγουν σε αυτά τα εργαλεία για να κάνουν τις εργασίες τους, θα είναι διηνεκώς εξαρτημένοι. Δεν θα μπορέσουν να αναπτύξουν μια προσωπικότητα ικανή να κατανοεί και να κρίνει αυτόνομα και έχοντας συναίσθηση της ευθύνης των πράξεών της. Δυστυχώς, βλέπω ήδη σε πολλά παιδιά, αλλά και σε φοιτητές μου ακόμα, συμπτώματα μιας τέτοιας εξάρτησης.

– Να σταθώ λίγο στη λέξη «δημιουργικότητα». Έχετε πει πως εξαιτίας της ταχείας άνθησης της τεχνολογίας θα επιβιώσουν τα επαγγέλματα υψηλής δημιουργικότητας. Ωστόσο αυτό θα γίνει σε ένα πλαίσιο, στο οποίο οι υπολογιστές μάς αφαιρούν τη δημιουργικότητα. Πώς λοιπόν μπορούμε να διατηρήσουμε τη δημιουργικότητά μας στη σημερινή εποχή;

– Προς το παρόν υπάρχουν πάρα πολλά επαγγέλματα υψηλής δημιουργικότητας. Άμα είσαι μηχανικός, γιατρός, κουρέας, επισκευαστής αυτοκινήτων, τότε κάνεις ένα δημιουργικό επάγγελμα, αν όμως είσαι πίσω από έναν γκισέ και κάνεις μία δουλειά που τυποποιείται, τότε, ναι, αυτά τα επαγγέλματα κινδυνεύουν.

Ως προς τη διατήρηση της δημιουργικότητας, θεωρώ πως τέτοιες ερωτήσεις τίθενται στην ανθρωπότητα διαχρονικά. Δηλαδή, αφότου ο άνθρωπος ανακάλυψε τον τροχό, ανακάλυψε τους μοχλούς και δεν είχε ανάγκη τη μυϊκή του δύναμη, μετά ανακάλυψε τη φωτιά, ανακάλυψε τις μηχανές. Ακολούθησε η μεγάλη Βιομηχανική Επανάσταση με τον ατμό. Οπότε όλα αυτά είναι αναπόφευκτα, και εδώ δεν φταίει η τεχνολογία, απλώς οι κοινωνίες πρέπει προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα.

– Το επάγγελμά σας, η πληροφορική, σε ποιο στάδιο βρισκόταν όταν κερδίσατε το βραβείο Τούρινγκ το 2007 και πού είναι τώρα;

– Υπάρχει μεγάλη διαφορά. Εγώ είχα την ευτυχία να ζήσω όλο το «σίριαλ» της ανάπτυξης της επιστήμης και της τεχνολογίας της πληροφορικής. Ξεκίνησα το ’70, σπουδάζοντας πληροφορική. Μετά όλα έγιναν πολύ γρήγορα: το διαδίκτυο, ο ιστός, τα ενσωματωμένα συστήματα, η επανάσταση της τεχνητής νοημοσύνης. Ίσως αυτό είναι ένα πρόβλημα για την ανθρωπότητα, να συνειδητοποιήσουμε όλες αυτές τις αλλαγές και να μπορέσουμε να προσαρμοστούμε. Γύρω στο 2007 είδαμε τα πρώτα εντυπωσιακά αποτελέσματα της τεχνητής νοημοσύνης, αλλά δεν μπορούσαμε να προβλέψουμε τότε ότι σήμερα θα είχαμε κάνει τέτοια πρόοδο. Τότε είχαμε συστήματα που κέρδιζαν πρωταθλητές στο σκάκι. Η μεγάλη αλλαγή έγινε με το ChatGPT, με τα συστήματα τα οποία μπορούν και επεξεργάζονται φυσικές γλώσσες.

Η πρόκληση είναι πλέον να κατασκευάσουμε συστήματα που να πλησιάζουν την ανθρώπινη νοημοσύνη σε όλες της τις εκφάνσεις. Ικανά να επιτυγχάνουν στόχους ατομικούς, ενώ ταυτόχρονα να μπορούν να συμβιώνουν με άλλα συστήματα για την επιδίωξη κοινών στόχων. Αυτό δεν είναι καθόλου απλό. Παραδείγματος χάριν στο Σαν Φρανσίσκο έχουμε αυτόνομα αυτοκίνητα που είναι λίγο–πολύ ασφαλή, όμως δεν επιδεικνύουν συλλογική νοημοσύνη, προκαλώντας κυκλοφοριακά προβλήματα όταν σταματούν χωρίς λόγο ή εμποδίζουν το πέρασμα ενός περιπολικού. Είναι απίστευτα δύσκολο να κάνεις μία μηχανή να συμπεριφέρεται κοινωνικά και να ζει αρμονικά με τους ανθρώπους.

– Σε ένα ολόκληρο κεφάλαιο στο βιβλίο σας αναφέρεστε στο μεγαλείο της γνώσης και στη χρήση της. Πόσο εύκολο είναι κάποιος να αναπτύξει τη γνώση του όταν κυρίως πια αναπτύσσουμε τη γνώμη μας;

– Είναι όντως ένα σημείο των καιρών και βλέπουμε πως ολοένα και περισσότερο στην κοινωνία της πληροφορίας βασιλεύει μια πολυφωνία γνωμών που κάποτε θεωρούσαμε θετική. Αυτό που προβληματίζει είναι η αποστασιοποίηση από την αλήθεια, αυτός ο σχετικισμός ο οποίος έχει καλλιεργηθεί, και αμφισβητείται κατά κάποιον τρόπο η αντικειμενικότητα της γνώσης.

Τελικά, η πολυφωνία γνωμών που έχουν τάση να παραποιούν την αλήθεια δημιουργεί σύγχυση και εντέλει δεν βοηθάει τον δημοκρατικό διάλογο στην κοινωνία και τους ανθρώπους να κατανοήσουν τι συμβαίνει και να βρουν τον δρόμο τους. Δεν ξέρω πώς θα εξελιχθεί το φαινόμενο αυτό, αλλά οι κοινωνίες και οι θεσμοί τους πρέπει να βρουν ένα τρόπο να το διαχειριστούν σεβόμενες την ελευθερία έκφρασης.

– Γιατί φύγατε από την Ελλάδα; 

Είχα μια πολύ ενδιαφέρουσα δουλειά στο εξωτερικό. Φυσικά έκανα απόπειρες επιστροφής στην Ελλάδα, αλλά νομίζω είναι θέμα επιλογής από ένα σημείο και μετά. Αγαπώ τη χώρα μου και θα ήθελα να συμβάλω πραγματικά. Μία περίοδο διετέλεσα πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου Έρευνας και Τεχνολογίας και κατάλαβα πως η κατάσταση στη χώρα δυστυχώς δεν βελτιώνεται. Δεν μπορώ να πω τίποτα άλλο, απλώς ότι είναι λυπηρό το ότι δεν βελτιώνεται.

– Στους μαθητές σας τι λέτε; Να μείνουν στο εξωτερικό ή να επιστρέψουν;

– Αυτό που λέω στα νέα παιδιά είναι πως αν δεν αισθάνονται καλά στην Ελλάδα, μην έχουν κανένα πρόβλημα να βγουν έξω, γιατί θα μπορούν στο μέλλον να είναι πιο χρήσιμοι και για τη χώρα τους.

– Υπάρχει κάτι που θα θέλατε να πετύχετε;

– Έχω πολλά να δώσω στη δουλειά μου. Έχω πάρα πολλές απορίες ακόμα να λύσω, οπότε συνεχίζουμε. Το πρώτο και βασικότερο είναι να διατηρήσω τις δυνάμεις να σκέφτομαι και να δημιουργώ.

Η εκκίνηση του σύμπαντος, στο οποίο ζούμε

ΓΙΑ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ARNO PENZIAS,

Μόναχο 1933 - ΣΑΝ ΦΡΑΝΣΙΣΚΟ 2024

Καθημερινή, Ηλίας Μαγκλίνης, 31/1/2024

Την περασμένη εβδομάδα έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 91 ετών ένας άνθρωπος που έκανε μια θεμελιώδη ανακάλυψη στην Αστροφυσική. Ανακάλυψη που δεν αφορά ένα ιστορικό γεγονός, μια χώρα, μια ήπειρο ή και όλη την ανθρωπότητα· αυτό που ανακάλυψε αφορά ολόκληρο το σύμπαν που μας περιβάλλει.

Ο Αμερικανός φυσικός, γερμανικής καταγωγής Αρνο Πενζίας πέτυχε το έτος 1964, μαζί με τον συνάδελφό του Ρόμπερτ Ουίλσον, ο οποίος είναι ακόμη εν ζωή, να εντοπίσουν την κοσμική ακτινοβολία μικροκυμάτων υποβάθρου (Cosmic Microwave Background, CMB). Ή, με άλλα λόγια, «άκουσαν» την ηχώ από το πρώτο κλάμα του νεογέννητου σύμπαντος. 

Αμφότεροι τιμήθηκαν με το Νομπέλ Φυσικής το 1978 γι’ αυτή την ανακάλυψή τους, με την οποία επιβεβαίωσαν ότι η Μεγάλη Έκρηξη (Big Bang) όντως συνέβη και δεν ήταν απλώς μία ακόμη θεωρία.

Τι περίπου συνέβη, όμως, εκείνο το μακρινό πρωινό του 1964; Οι δύο επιστήμονες εργάζονταν στο Bell Labs της φινλανδικής Νokia, στο Νιου Τζέρσι. Τοποθέτησαν εκεί μια νέα κεραία μικροκυμάτων, τη Holmdel Horn Antenna, για ειδικές παρατηρήσεις στη ραδιοαστρονομία. Χάρη σ’ αυτή την ευαίσθητη κεραία εντόπισαν κάτι σαν ραδιοφωνικό θόρυβο, ένα ασθενές αλλά συνεχόμενο σήμα, που προερχόταν απ’ όλες τις κατευθύνσεις του σύμπαντος και όχι από μία συγκεκριμένη.

Δεν μπορούσαν αρχικά να εξηγήσουν το φαινόμενο. Αφού απέρριψαν όλες τις άλλες πιθανότητες, ο Πενζίας επικοινώνησε με τον αστρονόμο Ρόμπερτ Ντίκι (1916-1997), ο οποίος ερευνούσε ήδη το πρώιμο σύμπαν και ήταν αυτός που πρότεινε ότι ο αλλόκοτος αυτός ήχος μπορεί να ήταν η ακτινοβολία υποβάθρου που προέβλεπαν κάποιες κοσμολογικές θεωρίες. Έναν χρόνο μετά, δημοσίευσαν και οι τρεις τους άρθρα στο Astrophysical Journal όπου οι μεν Πενζίας–Ουίλσον εξηγούσαν τις παρατηρήσεις τους, ο δε Ντίκι πρότεινε πως επρόκειτο για την CMB, δηλαδή υπόλειμμα της Μεγάλης Έκρηξης.

Ως θεωρία, η CMB είχε προβλεφθεί ήδη από το 1948 από τους φυσικούς Τζορτζ Γκάμοφ, Ραλφ Αλφερ και Ρόμπερτ Χέρμαν, στηριζόμενους στο κοσμολογικό μοντέλο των Ζορζ Λεμέτρ – Αλεξάντερ Φρίντμαν, οι οποίοι, με τη σειρά τους, είχαν βασιστεί στη λύση των εξισώσεων της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας του Αϊνστάιν.

Ναι, η ανακάλυψη ήρθε τυχαία! Η εκτίμηση της σημασίας της όμως όχι. Ο Πενζίας, γεννημένος στο Μόναχο το 1933, γλίτωσε από τους ναζί χάρη στην προνοητικότητα των γονιών του να διαφύγουν έγκαιρα από τη Γερμανία. Και στα 31 του έκανε αυτό: «άκουσε» τον ήχο που έβγαλε το σύμπαν σαν έμβρυο. Αλλά ακόμη και οι άνθρωποι που «ακούνε» τέτοιους αρχέγονους ήχους έχουν την ίδια μοίρα με όλους εμάς τους υπόλοιπους. Ο Πενζίας δεν είναι πια εδώ, αλλά η ακτινοβολία που ανακάλυψε συνεχίζει ακόμη το δικό της ταξίδι, 13,73 δισ. χρόνια μετά το περίφημο Μπιγκ Μπανγκ…

Το παρασκήνιο της ιστορικής συμφωνίας στην Ε.Ε. για την Τεχνητή Νοημοσύνη

Οι μαραθώνιες διαπραγματεύσεις, το αγκάθι της χρήσης των βιομετρικών στοιχείων, οι ενστάσεις Γαλλίας - Γερμανίας και η ισπανική παρέμβαση

της Αλεξάνδρας Βουδούρη, Καθημερινή, 9/12/23

Ιστορία έγραψε χθες η Ευρωπαϊκή Ενωση, καθώς, πρώτη στον κόσμο, κατάφερε να καταλήξει σε νομοθεσία προκειμένου να ρυθμιστεί κανονιστικά η πιο εξελισσόμενη τεχνολογία σε παγκόσμιο επίπεδο, η τεχνητή νοημοσύνη (ΑΙ).

Ύστερα από τρεις ημέρες «μαραθώνιων» διαπραγματεύσεων μεταξύ των κρατών – μελών και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, που ξεκίνησαν την Τετάρτη, τελικά αργά χθες το βράδυ υπήρξε συμφωνία σε πολιτικό επίπεδο, παρά το επίμονο λόμπινγκ τεχνολογικών εταιρειών και τις προειδοποιήσεις της κοινωνίας των πολιτών και των ευρωπαϊκών συνδικάτων, καθώς η νομοθεσία αυτή μπορεί να επηρεάσει αντίστοιχες κανονιστικές ρυθμίσεις σε όλο τον κόσμο.

Οι διαπραγματεύσεις, που διήρκησαν 35 ώρες, είχαν ήδη καταλήξει σε συμφωνία την Πέμπτη σχετικά με τους περιορισμούς των ισχυρών μοντέλων θεμελίωσης AI, όπως το ChatGPT, που αναπτύχθηκε από την OpenAI, και «κόλλησαν» επί μία ολόκληρη ημέρα στο θέμα της χρήσης βιομετρικών στοιχείων, όπως η αναγνώριση προσώπου σε δημόσιους χώρους. Ο κύριος προβληματισμός αφορούσε το εάν οι Αρχές ενός κράτους θα μπορούν να αναπτύσσουν βιομετρικά στοιχεία βάσει της AI, τα οποία θα μπορούσαν να ταυτοποιούν και να κατηγοριοποιούν πολίτες βάσει των ευαίσθητων χαρακτηριστικών τους, όπως το φύλο, η εθνότητα, η φυλή, η θρησκεία, αλλά και οι πολιτικές προτιμήσεις τους, καθώς και συστήματα αναγνώρισης συναισθημάτων και πολιτικής πρόληψης.

Επί της ουσίας, οι ευρωβουλευτές θεωρούσαν ότι αυτές οι πρακτικές είναι «παρεμβατικές» και θα οδηγούσαν σε διακρίσεις μεταξύ των πολιτών, οπότε θα έπρεπε να απαγορευτούν σε ευρωπαϊκό έδαφος. Τα κράτη – μέλη, ωστόσο, είχαν διαφορετική άποψη και επέμειναν ότι θα μπορούσαν να υπάρξουν εξαιρέσεις, όπου χρειάζεται, για τον εντοπισμό εγκληματιών, αλλά και για να αποτρέψουν απειλές εναντίον της εθνικής ασφάλειάς τους. Η Γαλλία, άλλωστε, έγινε το πρώτο κράτος – μέλος που έχει ήδη εγκρίνει νωρίτερα φέτος νομοθεσία που της επιτρέπει τη χρήση βιομετρικής παρακολούθησης, ενόψει και των Ολυμπιακών Αγώνων.

«Αυστηροί περιορισμοί» στη χρήση βιομετρικών στοιχείων ΑΙ

Η ισπανική προεδρία της Ε.Ε. επιχείρησε συμβιβασμό και τελικά οι ευρωβουλευτές υποχώρησαν, υπογράφοντας σειρά «αυστηρών περιορισμών» που θα επιτρέψουν στις Αρχές να χρησιμοποιούν βιομετρικά στοιχεία σε πραγματικό χρόνο, όταν δηλαδή θα αναζητούν θύματα απαγωγής, ανθρώπινης εμπορίας, σεξουαλικής εκμετάλλευσης, αλλά και για την αποτροπή τρομοκρατικών απειλών, καθώς και για τον εντοπισμό υπόπτων για σοβαρά εγκλήματα, όπως δολοφονίες, τρομοκρατικές ενέργειες και ένοπλες ληστείες. Ωστόσο, απαγορεύεται η βιομετρική κατηγοριοποίηση ευαίσθητων χαρακτηριστικών σε χώρους εργασίας και εκπαίδευσης.

Λόγω της πολυπλοκότητας του θέματος και των δύσκολων συμβιβασμών, ο Κάρνε Αρτίγας, ο Ισπανός υπουργός Επικρατείας για την ψηφιοποίηση και το AI, εμφανίστηκε καθησυχαστικός, τονίζοντας ότι κάθε άρθρο που συμφωνήθηκε δεν αφήνει «κενά» ώστε να παρακάμπτονται τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το νομοθετικό κείμενο εκατοντάδων σελίδων αναμένεται πλέον να καθαρογραφεί και να σταλεί στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο για έγκριση από την Ολομέλεια. Μετά, ως είθισται, θα πρέπει να εγκριθεί από τα κράτη – μέλη μέσω του Συμβουλίου. Ο Αρτίγας εξέφρασε την προσδοκία ότι θα δοθεί το «πράσινο φως» από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, παρά τις ενστάσεις Γερμανίας και Γαλλίας. Η ολοκλήρωση της έγκρισης, πλέον, του νομοθετικού κειμένου αναμένεται στις αρχές του 2024, ενώ για την εφαρμογή της νέας νομοθεσίας θα υπάρξει μια μεταβατική περίοδος.

Η Ε.Ε. πρωτοπόρα

«Η Ε.Ε. γίνεται η πρώτη ήπειρος που θέτει ξεκάθαρους κανόνες χρήσης της AI», τόνισε σε ανάρτησή του στην πλατφόρμα X o επίτροπος Εσωτερικής Αγοράς, Τιερί Μπρετόν. «Η πράξη τεχνητής νοημοσύνης είναι κάτι περισσότερο από μια κανονιστική ρύθμιση – δίνει εφόδια στις ευρωπαϊκές νεοφυείς επιχειρήσεις και στους ερευνητές να καθοδηγήσουν την παγκόσμια κούρσα της AI», πρόσθεσε, κάνοντας λόγο για «ιστορικό» γεγονός.

Από την πλευρά του, ο ευρωβουλευτής και ένας εκ των εισηγητών στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο για την Πράξη ΑΙ, Τουντοράκε Ντράγκος, σημείωσε ότι «είμαστε οι πρώτοι στον κόσμο που θέτουμε πραγματικό κανονιστικό πλαίσιο για την ΑΙ και για το μέλλον του ψηφιακού κόσμου, καθοδηγώντας την ανάπτυξη και την εξέλιξη αυτής της τεχνολογίας με ανθρωποκεντρική κατεύθυνση».

«Η Πράξη Τεχνητής Νοημοσύνης είναι παγκόσμια πρωτιά», έγραψε η πρόεδρος της Κομισιόν, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, για να προσθέσει ότι πρόκειται για ένα μοναδικό νομοθετικό πλαίσιο για την ανάπτυξη της AI που «μπορείτε να εμπιστευτείτε. Για την ασφάλεια και τα θεμελιώδη δικαιώματα των ανθρώπων και των επιχειρήσεων». Στη σχετική ανακοίνωσή της, επισημαίνει ότι «ο νόμος μας για την τεχνητή νοημοσύνη θα συμβάλει επίσης σημαντικά στην ανάπτυξη παγκόσμιων προστατευτικών δικλείδων ασφαλείας για αξιόπιστη τεχνητή νοημοσύνη. Θα συνεχίσουμε το έργο μας σε διεθνές επίπεδο, στην G7, στον ΟΟΣΑ, στο Συμβούλιο της Ευρώπης, στην G20 και στον ΟΗΕ. Μόλις πρόσφατα υποστηρίξαμε τη συμφωνία των ηγετών της G7 στο πλαίσιο της διαδικασίας AI σχετικά με τις διεθνείς κατευθυντήριες αρχές και έναν εθελοντικό Κώδικα Δεοντολογίας για προηγμένα συστήματα AI».

Για «ιστορική στιγμή» για την ψηφιακή Ευρώπη έκανε λόγο, από την πλευρά της, η Ρομπέρτα Μέτσολα, πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. «Η Ευρώπη γίνεται πρωτοπόρος, όπως ανέφερε, καθώς κατόρθωσε να περάσει μια υπεύθυνη και ολοκληρωμένη νομοθεσία που θέτει, πλέον, παγκόσμια πρότυπα.

Πρώτος κανονισμός για την τεχνητή νοημοσύνη

Η χρήση τεχνητής νοημοσύνης απαιτεί συνεχή παρακολούθηση, αξιολόγηση του κινδύνου διαρροής της τεχνολογίας και προστασία από κράτη που χαρακτηρίζονται αντίπαλα, σύμφωνα με την Κομισιόν, που κατατάσσει τις εφαρμογές της ΑΙ στους κρίσιμους τεχνολογικούς τομείς.

Ως μέρος της ψηφιακής στρατηγικής της, η Ε.Ε. επιδίωξε να ρυθμίσει την τεχνητή νοημοσύνη (AI) για να εξασφαλίσει καλύτερες συνθήκες για την ανάπτυξη και τη χρήση αυτής της καινοτόμου τεχνολογίας.

Τον Απρίλιο του 2021, η Κομισιόν πρότεινε το πρώτο ρυθμιστικό πλαίσιο της Ε.Ε. για την τεχνητή νοημοσύνη. Συγκεκριμένα, πρότεινε τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε διαφορετικές εφαρμογές να αναλυθούν και να ταξινομηθούν ανάλογα με τον κίνδυνο που ενέχουν για τους χρήστες. Τα διαφορετικά επίπεδα κινδύνου θα σημαίνουν περισσότερη ή λιγότερη ρύθμιση.

«Δομή πυραμίδας»

Ο νόμος, ουσιαστικά, είναι ένας κανονισμός για την ασφάλεια των προϊόντων, που επιβάλλει ένα κλιμακωτό σύνολο κανόνων που πρέπει να ακολουθήσουν οι εταιρείες πριν προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στους καταναλωτές οπουδήποτε στην ενιαία αγορά του «μπλοκ». Προτείνει μια δομή, που μοιάζει με πυραμίδα, καθώς χωρίζει τα προϊόντα τεχνητής νοημοσύνης σε τέσσερις κύριες κατηγορίες, ανάλογα με τον πιθανό κίνδυνο που ενέχουν για την ασφάλεια των πολιτών και τα θεμελιώδη δικαιώματά τους: ελάχιστο, περιορισμένο, υψηλό και απαράδεκτο.

Όσοι εμπίπτουν στην κατηγορία ελάχιστου κινδύνου θα απαλλάσσονται από πρόσθετους κανονισμούς, ενώ όσοι χαρακτηρίζονται περιορισμένου κινδύνου θα πρέπει να ακολουθούν βασικές υποχρεώσεις διαφάνειας ως προς τη λειτουργία τους.

Τα συστήματα που θεωρούνται υψηλού κινδύνου θα υπόκεινται σε αυστηρούς κανόνες, οι οποίοι θα ισχύουν πριν από την είσοδό τους στην αγορά της Ε.Ε. και καθ’ όλη τη διάρκεια λειτουργίας τους εντός της, ενώ θα πρέπει να προχωρούν σε τακτική επικαιροποίηση. Αυτή η ομάδα περιλαμβάνει εφαρμογές που έχουν άμεσο και δυνητικά μεταβαλλόμενο αντίκτυπο στους πολίτες, όπως, παραδείγματος χάρη, ένα λογισμικό ταξινόμησης βιογραφικών για συνεντεύξεις εργασίας, μια χειρουργική επέμβαση με χρήση ρομπότ, προγράμματα βαθμολόγησης εξετάσεων στα πανεπιστήμια κ.ά.

Τα προϊόντα τεχνητής νοημοσύνης υψηλού κινδύνου θα πρέπει να υποβάλλονται σε τακτική αξιολόγηση, να καταχωρούνται σε βάση δεδομένων της Ε.Ε., να υπογράφουν δήλωση «συμμόρφωσης» και να φέρουν τη σήμανση CE – όλα αυτά, πριν φτάσουν στους καταναλωτές. Μόλις καταστούν διαθέσιμα, θα βρίσκονται υπό την εποπτεία των εθνικών αρχών, με τη βοήθεια ειδικού γραφείου τεχνητής νοημοσύνης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.

Τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης που χαρακτηρίζονται ως «απαράδεκτα» για την κοινωνία, συμπεριλαμβανομένης της κοινωνικής βαθμολόγησης για τον έλεγχο των πολιτών και των εφαρμογών που εκμεταλλεύονται κοινωνικοοικονομικές ευπάθειες, θα απαγορευτούν εντελώς σε όλη την επικράτεια της Ε.Ε.

Σύμφωνα με την προκαταρκτική χθεσινή συμφωνία, οι εταιρείες που παραβιάζουν τους κανόνες θα αντιμετωπίσουν πρόστιμα έως 35 εκατομμυρίων ευρώ, ή 7% του παγκόσμιου κύκλου εργασιών τους.

Μαθήματα Τεχνητής Νοημοσύνης (TN) στο Ιντερνετ

Μανώλης Ανδριωτάκης, Καθημερινή 27/11/23

Αν δεν το έχετε αντιληφθεί ακόμα, η γνώση των βασικών εννοιών της τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ, αγγλικά AI = έι-άϊ) γίνεται όλο και πιο απαραίτητη στις μέρες μας. Η πανίσχυρη αυτή τεχνολογία αναπτύσσεται ραγδαία, και επεκτείνεται παντού. Καθώς οι αποφάσεις που λαμβάνουν τα αυτοματοποιημένα συστήματα αφορούν όλο και περισσότερες όψεις της ζωής, είναι επιτακτικό κάθε πολίτης να εξοικειωθεί με τις λειτουργίες της AI· να μάθει δηλαδή τι είναι και τι δεν είναι η τεχνητή νοημοσύνη.

Επειδή με άλλα λόγια κανείς δεν επιθυμεί να κυβερνούν τη ζωή του αόρατες και ανεξιχνίαστες δυνάμεις, χωρίς να είναι σε θέση να τις κατανοεί, και επειδή κανείς δε θέλει να ορίζει τη ζωή του μια οντότητα που δε λογοδοτεί -που είναι ίσως ένα μαύρο κουτί- χρειάζεται τόσο εκπαίδευση όσο και ενημέρωση. 

Για καλή μας τύχη, ζούμε σε μια εποχή με άφθονη πληροφόρηση και ογκώδες εκπαιδευτικό υλικό στην άκρη των δαχτύλων μας. Το ζητούμενο εδώ είναι να μπορεί κάποιος να επιλέξει τις κατάλληλες αξιόπιστες πηγές ανάμεσα στις πολλές διαθέσιμες.

Στο ίντερνετ υπάρχουν πάρα πολλά εισαγωγικά μαθήματα για την AI, δωρεάν και μη, τα οποία μπορούν να κατατοπίσουν τον καθένα. Τα επί πληρωμή μαθήματα συνήθως είναι τα πιο εξειδικευμένα, και παρέχονται από πιστοποιημένους εκπαιδευτικούς οργανισμούς ή από μεμονωμένους ειδικούς εγνωσμένου ή μη κύρους. 

Στη σφαίρα των δωρεάν μαθημάτων εντοπίζεται ένα ποιοτικό φάσμα που πρέπει κανείς να λάβει υπόψη του πριν αποφασίσει να εγγραφεί σε κάποιο απ’ αυτά – για να μη χάνει χρόνο κι ενέργεια.

Στην εκπαιδευτική πλατφόρμα Udemy είναι αναρτημένα αρκετά εισαγωγικά μαθήματα για την AI, κάποια όμως απ’ αυτά είναι πρόχειρες δουλειές. Δεν αποκλείεται να βρείτε κι εκεί κάποια διαμάντια, αλλά θα σας συμβούλευα να στραφείτε τουλάχιστον σ’ εκείνα που χρεώνουν ένα ελάχιστο αντίτιμο, καθώς το γεγονός αυτό υποδεικνύει ότι ο εισηγητής πιστεύει αρκετά στο υλικό του ώστε να νιώθει άνετα να ζητά αμοιβή. 

Στις πλατφόρμες Coursera, EdX και Udacity, μπορείτε επίσης να βρείτε πολύ ποιοτικά μαθήματα με αντίτιμο ή χωρίς, τα οποία προσφέρουν συχνά και πιστοποιητικό παρακολούθησης.

Ακολουθούν 10 δωρεάν online μαθήματα από αναγνωρισμένους οργανισμούς, τα οποία θα σας εισάγουν και θα σας καθοδηγήσουν αξιόπιστα στον συναρπαστικό κόσμο της AI:

1. To Elements of AI είναι ένα εισαγωγικό δωρεάν μάθημα απ’ το Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι, το μόνο που μπορείτε να παρακολουθήσετε και στα Ελληνικά.
2. Το μάθημα «Τεχνητή νοημοσύνη για όλους», φέρει τη σφραγίδα, και κατ’ επέκταση την αξιοπιστία, ενός σημαντικού ειδικού της AI, του Άντριου Εν-τζί. Πρόσφατα, ο διάσημος επιστήμονας των υπολογιστών κυκλοφόρησε κι ένα νέο μάθημα με τίτλο Η Παραγωγική ΑΙ για όλους.
3. Αν θέλετε να πάρετε ένα μάθημα που να είναι περισσότερο στραμμένο στην αγορά, το μάθημα εισαγωγής της IBM στο Coursera είναι για εσάς.
4. Το μάθημα εισαγωγής στην AI με την υπογραφή του πανεπιστημίου του Στάνφορντ δεν αφήνει περιθώρια αμφιβολιών για την ποιότητά του.
5. Ομοίως, το μάθημα του Ανοικτού Πανεπιστημίου με τίτλο «Η AI έχει σημασία» είναι μια πολύ καλή γραμμή αφετηρίας για να ξεκινήσει κάποιος το ταξίδι του στον κόσμο της εκπληκτικής αυτής τεχνολογίας.
6. Αν απ’ την άλλη σας ενδιαφέρει να εξοικειωθείτε περισσότερο με τις νέες εξελίξεις της AI, τότε είναι πιο κατάλληλο το μάθημα της Google για την παραγωγική AI.
7. Η Microsoft έχει δημιουργήσει ένα μάθημα το οποίο υπόσχεται ότι μπορεί να μεταμορφώσει τις δουλειές σας μέσα απ’ την χρήση των εργαλείων της ΑΙ.
8. Το πώς να χρησιμοποιήσετε την τεχνητή νοημοσύνη στο επάγγελμά σας, είναι ένα μάθημα απ’ τη Microsoft και το LinkedIN, που αφορά επαγγελματίες – κι όχι μόνο.
9. Το ChatGPT είναι αυτή τη στιγμή η πιο δημοφιλής εφαρμογή ΑΙ στον κόσμο με 100 εκ. χρήστες μηνιαία. Σ’ αυτό το μάθημα μπορείτε να μάθετε όλα όσα πρέπει να ξέρετε για το ChatGPT. Κι αν θέλετε να γράφετε καλύτερα prompts τότε έχετε κι αυτή την επιλογή.
10. Τέλος, η εισαγωγή στην Ηθική της Τεχνητής Νοημοσύνης απ’ το Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι είναι ό,τι καλύτερο για να κατανοήσετε τους βασικούς κινδύνους και τις ηθικές προκλήσεις που θέτει η AI στις κοινωνίες αλλά και σε όλους μας ατομικά.

OpenAI: Γιατί έδιωξαν (προσωρινά) τον Άλτμαν

Τους τρόμαξε μία μεγάλη ανακάλυψη!

Συγκερασμό επιστημονικής φαντασίας και επιχειρηματικού θρίλερ μοιάζουν να στοιχειοθετούν όσα βλέπουν το φως της δημοσιότητας τις τελευταίες ημέρες σχετικά με το τι ακριβώς συνέβη στους κόλπους της πρωτοπόρου εταιρείας τεχνητής νοημοσύνης OpenAI. Και ειδικότερα ως προς το τι ακριβώς οδήγησε στην απόλυση του επικεφαλής της, Σαμ Αλτμαν, ποιο ήταν το πρόβλημα αλλά και πώς αποφασίστηκε η επεισοδιακή ανάκληση της απόλυσης τέσσερις ημέρες αργότερα. Στο σενάριο υπάρχει αφενός ένα στέλεχος, ένας χαρισματικός και φιλόδοξος γκουρού της πλέον εξελιγμένης τεχνολογίας τεχνητής νοημοσύνης, ο οποίος κινείται ενδεχομένως τολμηρά και αφετέρου υπάρχει το διοικητικό συμβούλιο της εταιρείας που ανησυχεί και προσπαθεί να τηρήσει κανόνες δεοντολογίας για να αποτρέψει τυχόν ολέθριες συνέπειες. Πιέζεται, όμως, ασφυκτικά από τους υποστηρικτές του τολμηρού στελέχους και στο τέλος ενδίδει.

Κάτι τέτοιο φαίνεται να συνέβη στην OpenAI όπως προκύπτει από αποκλειστικό ρεπορτάζ του Reuters, σύμφωνα με το οποίο την απόλυση του Αλτμαν προκάλεσε επιστολή μερίδας των ερευνητών που εργάζονται στην OpenAI. Απευθυνόμενοι στο Δ.Σ. της εταιρείας οι ερευνητές εξέφραζαν την ανησυχία τους για μια πανίσχυρη ανακάλυψη της τεχνητής νοημοσύνης που θα απειλήσει την ανθρωπότητα. Η προειδοποίηση στάθηκε καθοριστική αλλά οι πηγές της εταιρείας που ανέφεραν εμπιστευτικά τις πληροφορίες τόνισαν πως η επίμαχη επιστολή προσετέθη σε έναν μακρύ κατάλογο από προβληματισμούς και ανησυχίες των μελών του Δ.Σ. για τον Αλτμαν.

Ο ίδιος ο Αλτμαν, άλλωστε, είχε μόλις την περασμένη εβδομάδα δηλώσει σε συνέδριο στο Σαν Φρανσίσκο ότι πίστευε πως βρίσκεται προ των πυλών μεγάλης ανακάλυψης. Ολα αυτά σε συνδυασμό οδήγησαν στην απόλυση του Αλτμαν. Ανάμεσα στα άλλα ζητήματα που είχαν προκαλέσει έντονο προβληματισμό στα μέλη του Δ.Σ. ήταν και η ανησυχία τους για ενδεχόμενη πρόωρη εμπορευματοποίηση των ανακαλύψεων της τεχνητής νοημοσύνης προτού μελετηθούν και κατανοηθούν πλήρως οι πιθανές συνέπειές τους.

Όπως τονίζει το Reuters, μετά την επαφή που είχε με την OpenAI, η εταιρεία παραδέχθηκε σε εσωτερικό μήνυμα προς το προσωπικό της ότι αιτία του προβληματισμού ήταν ένα σχέδιο με ονομασία Q* μαζί με την επιστολή των στελεχών προς το Δ.Σ. και αυτά προκάλεσαν όσα συνέβησαν τις τελευταίες ημέρες. Εκπρόσωπος της εταιρείας ανέφερε επίσης ότι το μήνυμα το είχε στείλει η Μίρα Μουράτι, επί χρόνια στέλεχος της OpenAI, με αποτέλεσμα να προκαλέσει συναγερμό στο προσωπικό της ευαισθητοποιώντας τα στελέχη σε ορισμένα δημοσιεύματα του Τύπου.

Ορισμένοι από τους υπαλλήλους της OpenAI πιστεύουν πως το Q*, που προφέρεται Κιου-σταρ, δηλαδή Κιου – αστέρι, μπορεί να αποτελεί το μέγα άλμα στην αναζήτηση της «γενικής τεχνητής νοημοσύνης», μια θεαματική πρόοδο δηλαδή στα αυτόνομα συστήματα που θα υπερβαίνουν τις δυνατότητες των ανθρώπων σχεδόν σε όλο εύρος της οικονομικής δραστηριότητας. Πιο συγκεκριμένα, με τις τεράστιες δυνατότητες υπολογιστικής, το νέο μοντέλο θα είναι σε θέση να επιλύσει συγκεκριμένα μαθηματικά προβλήματα.

Αυτό εκτιμούν τουλάχιστον οι πηγές της OpenAI που μίλησαν στο Reuters σε καθεστώς ανωνυμίας. Διευκρίνισαν ότι έως τώρα το σχέδιο έχει επιλύσει μόνον μαθηματικά επιπέδου λυκείου αλλά έχει εμπνεύσει ιδιαίτερη αισιοδοξία στους ερευνητές και οπαδούς της τεχνητής νοημοσύνης σε ό,τι αφορά το μέλλον και τις δυνατότητές της να επιτύχει. Σημειωτέον ότι οι ερευνητές θεωρούν πως τα μαθηματικά θα είναι το σύνορο που θα περάσει η τεχνητή νοημοσύνη όταν θα σημειώσει ουσιώδη πρόοδο.

Μέχρι στιγμής η τεχνητή νοημοσύνη είναι αποτελεσματική στη συγγραφή και στη μετάφραση κειμένων σε διαφορετικές γλώσσες καθώς με στατιστικές μεθόδους εντοπίζει την επόμενη λέξη, ενώ συχνά ποικίλλουν οι απαντήσεις στην ίδια ερώτηση. Αν, όμως, έχει την ικανότητα να απαντά σε μαθηματικές ερωτήσεις, που επιδέχονται μία και μόνον μία σωστή απάντηση, τότε η τεχνητή νοημοσύνη θα έχει μεγαλύτερες νοητικές ικανότητες και θα προσομοιάζει στην ανθρώπινη νοημοσύνη. Και βέβαια αν επιτευχθεί αυτό θα τεθεί στο μικροσκόπιο των νέων επιστημονικών ερευνών.

Ως εκ τούτου στην επιστολή τους προς το Δ.Σ., οι ερευνητές της OpenAI έθεσαν θέμα ισχύος της τεχνητής νοημοσύνης και ενδεχόμενου κινδύνου. Οι ίδιες πηγές που μίλησαν στο Reuters δεν ανέφεραν, πάντως, πιο συγκεκριμένα τι είδους ζητήματα ασφάλειας παραθέτουν οι ερευνητές στην επιστολή τους. Επί χρόνια βρίσκεται σε εξέλιξη ένας δημόσιος διάλογος ανάμεσα στην επιστημονική κοινότητα σχετικά με τους κινδύνους που ενδεχομένως εγκυμονούν οι ιδιαίτερα ευφυείς μηχανές όπως, για παράδειγμα, αν αποφάσιζαν κάποια στιγμή ότι η καταστροφή της ανθρωπότητας θα εξυπηρετούσε τα συμφέροντά τους.

Η ιδιοφυΐα που απέλυσε τον επικεφαλής της OpenAI

του Λουκά Βελιδάκη, Καθημερινή 20/22/23 

Nυν και πρώην εργαζόμενοι στην OpenAI περιγράφουν τον Σουτσκέβερ να προσεγγίζει τα προβλήματα της τεχνητής νοημοσύνης με σχεδόν θρησκευτική ευλάβεια

Την περασμένη Παρασκευή, 17/11/23, ο Ιλία Σουτσκέβερ (Ilya Sutskever) έστειλε ένα γραπτό μήνυμα στο αφεντικό του και μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Open AI, Σαμ Αλτμαν (Sam Altman) για βιντεοκλήση. Στην κλήση την οποία συμμετείχαν τα υπόλοιπα μέλη του διοικητικού συμβουλίου της OpenAI, ο Σουτσκέβερ, επικεφαλής επιστήμονας της τεχνολογικής εταιρείας, μετέφερε τα νέα: «Σαμ Άλτμαν απολύεσαι». 

Η συνάντηση έδωσε το έναυσμα για ένα Σαββατοκύριακο όπου εξεγέρθηκαν επενδυτές και εργαζόμενοι, ενώ ο Σουτσκέβερ αναγκάστηκε να ζητήσει συγγνώμη. Τη Δευτέρα, έγραψε στο X, πρώην Twitter: «Λυπάμαι βαθύτατα για τη συμμετοχή μου στις ενέργειες του διοικητικού συμβουλίου».

Ήταν 72 δραματικές ώρες για τον Σουτσκέβερ και το αποκορύφωμα παράλληλα μιας 15ετούς διαδρομής στην οποία εξελίχθηκε από νεαρός μεταπτυχιακός φοιτητής σε επικεφαλής ενός «πραξικοπήματος» του διοικητικού συμβουλίου που εκθρόνισε μια από τις πιο εξέχουσες προσωπικότητες της Silicon Valley.

Ο Σουτσκέβερ είναι ένας ιδιαίτερα αναγνωρισμένος τεχνικός στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης. Υστερα από μια θητεία στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο του Ισραήλ, μετακόμισε στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο. Στην αρχή, το έργο του θεωρούνταν πειραματικό. Το 2012, όμως, έγινε γνωστός ως συγγραφέας μιας δημοσίευσης που κατέδειξε τις εξαιρετικές δυνατότητες των αλγορίθμων και της μηχανικής μάθησης. Η εργασία αυτή, που συντάχθηκε μαζί με τους Τζέφρι Χίντον και Αλεξ Κριζέφσκι, έδειξε ότι η μηχανική μάθηση μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την επίλυση προβλημάτων σε επίπεδο που προηγουμένως φαινόταν αδιανόητο. Ξεκίνησε μια κούρσα για την εξεύρεση νέων χρήσεων και, ένα χρόνο αργότερα, οι τρεις ερευνητές εργάζονταν όλοι στην Google. 

Εκεί ο Σουτσκέβερ εργάστηκε στο κορυφαίο σύστημα τεχνητής νοημοσύνης της εταιρείας, που ονομάζεται TensorFlow. 

Μέχρι το 2016, ο Σουτσκέβερ ήταν επικεφαλής επιστήμονας στην OpenAI, όπου επικεντρώθηκε σε δύο ιδέες. Πρώτον, στην ιδέα ότι τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης θα μπορούσαν να επιτύχουν σκέψη ανθρώπινου επιπέδου, γνωστή και ως τεχνητή γενική νοημοσύνη ή AGI. Και δεύτερον, ότι αυτά τα συστήματα θα ήταν επικίνδυνα αν δεν ήταν κατά κάποιο τρόπο «ευθυγραμμισμένα» με τις ανθρώπινες αξίες.

Nυν και πρώην εργαζόμενοι στην OpenAI περιγράφουν τον Σουτσκέβερ να προσεγγίζει τα προβλήματα της τεχνητής νοημοσύνης με σχεδόν θρησκευτική ευλάβεια. Σύμφωνα με δήλωση ατόμων που γνωρίζουν το θέμα, ο Σουτσκέβερ έχει πει στους υπαλλήλους ότι ανησυχεί ότι τελικά τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης θα συμπεριφέρονται στους ανθρώπους με τον τρόπο που οι άνθρωποι σήμερα συμπεριφέρονται στα ζώα.

Τα τελευταία χρόνια, ανησυχούσε όλο και περισσότερο για την ασφάλεια της τεχνητής νοημοσύνης. Στην OpenAI ήταν επικεφαλής της ομάδας Superalignment, η οποία είχε συσταθεί για να διασφαλίσει ότι τα συστήματα δεν θα ήταν επιβλαβή για τους ανθρώπους.

Σαμ Αλτμαν: Τι τρομάζει τον μάγο της Τεχνητής Νοημοσύνης

Πώς είναι να είσαι ένας άνθρωπος, ο οποίος μπορεί να αλλάζει –ριζικά– τον ρου της Ιστορίας; Λίγοι μπορούν να δώσουν αυτήν την απάντηση και δη εμπειρικά. Ενας εξ αυτών ονομάζεται Σαμ Αλτμαν, είναι μόλις 38 ετών και εδώ και τρεις ημέρες το όνομα του δεσπόζει στην κορυφή της διεθνούς ειδησεογραφίας.

Γνώριζε τα πάντα γύρω από τους υπολογιστές προτού καν τελειώσει το δημοτικό σχολείο, εγκατέλειψε στο πρώτο έτος ένα από τα κορυφαία πανεπιστήμια της Αμερικής και είναι από τους πρωτοπόρους της ΑΙ, της τεχνολογικής επανάστασης που αλλάζει τα πάντα.

Μέχρι πρότινος ήταν σχετικά άγνωστος πέραν των παροικούντων την Ιερουσαλήμ της Σίλικον Βάλεϊ. Μετά την κυκλοφορία του ChatGPT από την OpenAI, έγινε ένας από τους πιο αναγνωρίσιμους Αμερικανούς. 

Στο παρελθόν θα μπορούσε να είναι η πρωταγωνιστική φιγούρα σε νουβέλα επιστημονικής φαντασίας με σενάριο απ’ αυτά που λες ότι ο συγγραφέας το τράβηξε από τα μαλλιά. Το παρουσιαστικό του, άλλωστε, βοηθάει. Με κοψιά που θα μπορούσε να ανήκει σε δομινικανό μοναχό άλλης εποχής, πρόσωπο με λεπτά χαρακτηριστικά και ξεχωριστά πράσινα μάτια – μοιάζουν ελαφρώς τρομαγμένα, αν όχι κάπως χαμένα.

Είναι ο πρωταγωνιστής, όμως, μιας διαφορετικής πραγματικότητας: Το Reuters –το απόγευμα της Δευτέρας– ανέβασε μία έκτακτη είδηση που αφορούσε στο άνοιγμα της Wall Street σε συνδυασμό με το εργασιακό μέλλον του Αλτμαν. Το αμερικανικό Χρηματιστήριο ανέμενε τις εξελίξεις με τη μεταγραφή του στη Microsoft για να πάρει τη «θερμοκρασία» της Σίλικον Βάλεϊ. Ο τύπος που συνήθως φορούσε cargo βερμούδες κι ως δημιουργός του ChatGPT έφερε επανάσταση στην Τεχνητή Νοημοσύνη, δεν ήταν ένας απλός CEO που άλλαξε «φανέλα». Είναι από τους παίκτες που καθορίζουν το μέλλον – κυριολεκτικά.

Οι ιδέες του Αλτμαν αποτέλεσαν το εφαλτήριο της OpenAI κι όταν -την περασμένη Παρασκευή- το διοικητικό συμβούλιο της εταιρείας τον απέλυσε, λέγοντας ότι είχε χάσει την εμπιστοσύνη του σε αυτόν, προκλήθηκαν αλλεπάλληλα σοκ στη βιομηχανία της τεχνολογίας κι όχι μόνο. Οι ακριβείς λόγοι για την απόλυση παραμένουν ασαφείς. Η OpenAI τον κατηγόρησε ότι δεν ήταν «σταθερός στις επικοινωνίες του με το διοικητικό συμβούλιο», χωρίς να δώσει περισσότερες διευκρινίσεις.

Μέχρι πρότινος ήταν σχετικά άγνωστος πέραν των ενημερωμένων της Σίλικον Βάλεϊ. Μετά την κυκλοφορία του ChatGPT από την OpenAI, έγινε ένας από τους πιο αναγνωρίσιμους Αμερικανούς. Στο παρελθόν θα μπορούσε να είναι η πρωταγωνιστική φιγούρα σε νουβέλα επιστημονικής φαντασίας με σενάριο απ’ αυτά που λες ότι ο συγγραφέας το τράβηξε από τα μαλλιά. 

Είναι ο πρωταγωνιστής, όμως, μιας διαφορετικής πραγματικότητας: Το Reuters –το απόγευμα της Δευτέρας– ανέβασε μία έκτακτη είδηση που αφορούσε στο άνοιγμα της Wall Street σε συνδυασμό με το εργασιακό μέλλον του Αλτμαν. Το αμερικανικό Χρηματιστήριο ανέμενε τις εξελίξεις με τη μεταγραφή του στη Microsoft για να πάρει τη «θερμοκρασία» της Σίλικον Βάλεϊ. Ο τύπος που συνήθως φορούσε cargo βερμούδες κι ως δημιουργός του ChatGPT έφερε επανάσταση στην Τεχνητή Νοημοσύνη, δεν ήταν ένας απλός CEO που άλλαξε «φανέλα». Είναι από τους παίκτες που καθορίζουν το μέλλον, κυριολεκτικά.

Οι ιδέες του Αλτμαν αποτέλεσαν το εφαλτήριο της OpenAI κι όταν -την περασμένη Παρασκευή- το διοικητικό συμβούλιο της εταιρείας τον απέλυσε, λέγοντας ότι είχε χάσει την εμπιστοσύνη του σε αυτόν, προκλήθηκαν αλλεπάλληλα σοκ στη βιομηχανία της τεχνολογίας κι όχι μόνο. Οι ακριβείς λόγοι για την απόλυση παραμένουν ασαφείς. Η OpenAI τον κατηγόρησε ότι δεν ήταν «σταθερός στις επικοινωνίες του με το διοικητικό συμβούλιο», χωρίς να δώσει περισσότερες διευκρινίσεις.

Μία ιδιαίτερη διάνοια

Ο Σαμ Αλτμαν ανήκει σε ένα κλειστό κλαμπ επιδραστικών ανθρώπων, όπως ο Μπιλ Γκέιτς, ο Στιβ Τζομπς και ο Μαρκ Ζούκερμπεργκ. Το 2005, ύστερα από ένα χρόνο στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, όπου σπούδαζε Η/Υ, τα παράτησε για να ιδρύσει μια τεχνολογική startup, όπως και οι τρεις παραπάνω πρωτοπόροι της τεχνολογίας, χωρίς αυτό να τον εμποδίσει να συγκεντρώσει μια τεράστια περιουσία, που εκτιμάται ότι κυμαίνεται μεταξύ 500 και 700 εκατομμυρίων δολαρίων.

Γεννήθηκε στο Σικάγο λίγο πριν τα τέλη του Απρίλη, το 1985. Μεγάλωσε στο Σεντ Λούις του Μιζούρι, είναι Εβραίος στο θρήσκευμα και χορτοφάγος παιδιόθεν.

Η στιγμή που άλλαξε τη ζωή του, ήταν όταν έφτασε στα χέρια του –σε ηλικία 8 ετών– ο πρώτος του υπολογιστής, ένα Apple Macintosh, την ώρα που ο Τζομπς ήταν το απόλυτο πρότυπό του. Σε μια συνέντευξή του στον New Yorker, το 2016, είχε δηλώσει ότι η επαφή με τον υπολογιστή του, τον βοήθησε να συμβιβασθεί με τη σεξουαλικότητά του και να μιλήσει στους γονείς του όταν ήταν έφηβος. Δηλώνει ανοιχτά ομοφυλόφιλος – διατήρησε πολυετή σχέση με τον συνιδρυτή της Loopt, Νικ Σίβο, ενώ σήμερα έχει σχέση με τον Ολιβερ Μούλχεριν, έναν μηχανικό software από την Αυστραλία. «Το να μεγαλώνεις ως ομοφυλόφιλος στη Μεσοδυτική Αμερική τη δεκαετία του 2000 δεν ήταν εύκολο», είχε πει, μνημονεύοντας τα chat room της AOL.

Στην ίδια συνέντευξη, δημοσιεύθηκε κι ένας χαρακτηριστικός διάλογος του με έναν μπλόγκερ. Οταν τον είχε ρωτήσει: «Πώς σε βοήθησε και πώς σε πλήγωσε το Ασπεργκερ;», εκνευρίστηκε: «Ημουν έτοιμος να φωνάξω “ανάθεμα σε, δεν έχω Ασπεργκερ!” Αλλά μετά σκέφτηκα ότι μπορώ να καταλάβω γιατί πιστεύει ότι έχω. Κάθομαι περίεργα (διπλώνω σαν ομπρέλα), έχω ένα και μοναδικό ενδιαφέρον, την τεχνολογία και δεν έχω καθόλου υπομονή για πράγματα που δεν με ενδιαφέρουν: τα πάρτι και η πλειονότητα των ανθρώπων. Όταν κάποιος κοιτάζει μια εικόνα και λέει “α, νιώθω αυτό, αυτό και αυτό”, όλα αυτά τα συναισθήματα, τον κοιτάζω με εξωγήινη διάθεση…»

Ο New Yorker συμπλήρωνε για τον 31χρονο –τότε– γκουρού της τεχνολογίας. «Τα μεγάλα πλεονεκτήματα του Αλτμαν είναι η διαύγεια σκέψης και η διαισθητική αντίληψη περίπλοκων συστημάτων. Η μεγάλη του αδυναμία είναι η παντελής έλλειψη ενδιαφέροντος για αναποτελεσματικά άτομα, που δυστυχώς περιλαμβάνει τους περισσότερους από εμάς. Βρήκα την επιμονή του ανησυχητική στην αρχή, μετά σταδιακά ευχάριστη. Οταν παρατήρησα, ύστερα από μερικές κουραστικές μέρες παρέα, ότι δεν επισκεπτόταν συχνά τις ανδρικές τουαλέτες, σχολίασε: “Θα εξασκηθώ να πηγαίνω στην τουαλέτα πιο συχνά, ώστε εσείς οι άνθρωποι να μην καταλάβετε ότι εγώ είμαι η τεχνητή νοημοσύνη”».

Ακούγεται κάπως αλαζονικό και περίεργο… Ο Αλτμαν δεν φαίνεται να ανήκει στον μέσο όρο, από καμία άποψη. Μεταξύ άλλων ανήκει στη «φράξια» των λεγόμενων «προνοητικών», αυτών δηλαδή που έχουν κάνει ετοιμασίες για το τέλος του κόσμου: «Εχω όπλα, χρυσό, ιωδιούχο κάλιο, αντιβιοτικά, μπαταρίες, νερό, μάσκες αερίου από τον στρατό του Ισραήλ και ένα μεγάλο κομμάτι γης στο Μπιγκ Σερ της Καλιφόρνια, στο οποίο μπορώ να πάω άμεσα», είχε δηλώσει το 2016.

Το CV και η περιουσία του

Τον περασμένο Μάιο, ο Αλτμαν βρέθηκε ενώπιον της Επιτροπής της Αμερικανικής Γερουσίας για το απόρρητο, την τεχνολογία και το δίκαιο. «Εχω αρκετά για να διατηρώ μια ασφάλεια υγείας και δεν έχω μετοχές στην OpenAI… Το κάνω γιατί μου αρέσει».

Το μεγαλύτερο μέρος των χρημάτων του συνδέεται με την ιδιοκτησία μετοχών σε εταιρείες, γεγονός που καθιστά δύσκολο τον εντοπισμό του πραγματικού πόσου της περιουσίας του.

Ωστόσο, οι εταιρείες που έχει ηγηθεί, ιδρύσει ή υποστηρίξει αξίζουν συνολικά 500 δισεκατομμύρια δολάρια. Το πρώτο εγχείρημά του ήταν το Loopt, μια εφαρμογή κοινωνικής δικτύωσης, την οποία συνίδρυσε το 2005 σε ηλικία 19 ετών, γράφοντας μεγάλο μέρος του αρχικού κώδικα. Η τεχνολογία υιοθετήθηκε από την Apple και την Blackberry προτού εξαγορασθεί από την Green Dot Corporation για 43,4 εκατομμύρια δολάρια το 2012. Εκείνη την περίοδο έπαθε σκορβούτο…

Υπήρξε κατόπιν επικεφαλής της Y Combinator, μιας θερμοκοιτίδας τεχνολογίας που παρείχε χρηματοδότηση σε εταιρείες όπως η Airbnb, το Dropbox και η Stripe. Επιπλέον, έχει υπηρετήσει ως επενδυτής σε περισσότερες από 100 νεοφυείς επιχειρήσεις, συμπεριλαμβανομένων των Asana, Instacart και Pinterest.

Η ενασχόληση του Αλτμαν με την Y Combinator, μία από τις εταιρείες-κλειδιά στον χώρο των startups, ξεκίνησε το 2011, ως μερική απασχόληση. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του, μετέτρεψε σε χολιγουντιανό σόου τις παρουσιάσεις των νεοφυών επιχειρήσεων σε επενδυτές, προσκαλώντας σούπερ σταρ της τεχνολογίας, όπως ο Ζούκερμπεργκ και ο Μασκ, για να μιλήσουν.

Στην πορεία, πέρα από δουλειά, η YC έγινε μέρος ενός lifestyle που όσοι κινούνταν στον χώρο ήθελαν να υιοθετήσουν. Ο Αλτμαν νοίκιαζε αποθήκες και φιλοξενούσε μαραθώνιους κωδικοποίησης και δικτύωσης, που ενθάρρυναν τη συνεργασία μεταξύ των startups.

Ο ίδιος μεγάλωσε στα όρια της Σίλικον Βάλεϊ, καλωσορίζοντας νεοφυείς επιχειρήσεις από τους τομείς της βιοτεχνολογίας και της καθαρής ενέργειας.

Το 2014 προήχθη σε πρόεδρο της εταιρείας, ενώ το 2015 το Forbes τον κατέταξε στη λίστα με τους 30 νέους κάτω των 30 venture capitalists.

Τον Ιανουάριο του 2023, η αποτίμηση των εταιρειών του Y Combinator υπολογίστηκε σε τουλάχιστον 600 δισεκατομμύρια δολάρια. Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο ίδιος ο Αλτμαν επένδυσε σε αυτές τις νεοφυείς επιχειρήσεις, είναι σαφές ότι είδε τον τραπεζικό του λογαριασμό να γιγαντώνεται.