Ο φιλόσοφος Επίκουρος

Το κείμενο για τον Επίκουρο που παρουσιάζει η τηλεόραση του ΣΚΑΙ, στο πλαίσιο του διαγωνισμού για την ανάδειξη του σημαντικότερου Έλληνα.

Ο Επίκουρος (Σάμος, 341 π.Χ. - Αθήνα, 270 π.Χ.) ήταν αρχαίος έλληνας φιλόσοφος. Ίδρυσε δική του φιλοσοφική σχολή τον "Κήπο" όπως λέγονταν, μιας από τις πιο γνωστές σχολές της ελληνικής φιλοσοφίας. Η φιλοσοφική σχολή που βασίστηκε στις ιδέες του Επίκουρου ονομάστηκε Επικουρισμός.

Βιογραφία
Γεννημένος στη Σάμο το 341 π.Χ. 1, γιός του Νεοκλή και της Χαιρεστράτης. Ο πατέρας του, Αθηναίος πολίτης από τον δήμο Γαργηττού με καταγωγή από το παλιό επιφανές Αθηναϊκό γένος των Φιλαϊδών, συμμετείχε στον αποικισμό της Σάμου (Διογ. Λαέρτ. 10,1). Ο Επίκουρος άρχισε να έρχεται από νωρίς σε έντονη επαφή με τη φιλοσοφία του Ναυσιφάνη στο γειτονικό νησί Τέως, γεγονός που τον απομάκρυνε από κάθε πλατωνική δοξασία και τον έστρεψε στις θεωρίες του Δημόκριτου. Σε ηλικία 18 ετών μετάβηκε στην Αθήνα για την στρατιωτική και πολιτική του θητεία μαζί με τον κωμικό Μένανδρο. Για τα επόμενα 15 χρόνια της ζωής του δε γνωρίζουμε αρκετά πράγματα. Αργότερα δημιούργησε το δικό του Φιλοσοφικό Κύκλο στη Μυτιλήνη και μετά στη Λάμψακο, για να επιστρέψει το 307/6 π.Χ. σε ηλικία 34 ετών στην Αθήνα και να αγοράσει μια έκταση ανάμεσα στην Αθήνα και τον Πειραιά, όπου στέγασε το φιλοσοφικό του κοινόβιο, τον Κήπο όπως ονομάστηκε. Ο Επίκουρος δίδαξε για 35 χρόνια ακολουθώντας ήσυχη και λιτή ζωή. Περιστοιχίζονταν από άνδρες, γυναίκες, εταίρες και δούλους, που μετείχαν ισάξια στον επικούρειο Κήπο. Ο Επίκουρος πέθανε το 270 π.Χ. σε ηλικία 72 χρόνων.

Η Επικούρεια Φιλοσοφία

Κατά την ελληνιστική εποχή, την περίοδο δηλαδή που αρχίζει με το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (323 π.Χ.) και τελειώνει συμβατικά με τη ναυμαχία στο Άκτιο, το 31 π.Χ., κυρίαρχη θέση στην αρχαία φιλοσοφία κατέχουν οι σχολές των Στωικών και των Επικούρειων, παράλληλα βέβαια με εκείνες των Πλατωνικών, Αριστοτελικών, Σκεπτικιστών, Κυνικών κ.α.. Ο Επίκουρος και η θεωρία του στρέφονται σ έναν ηθικολογικό χαρακτήρα της φιλοσοφίας. Στόχος του ήταν η αναζήτηση των αιτιών της ανθρώπινης δυστυχίας και των εσφαλμένων δοξασιών που την προκαλούν, όπως π.χ. η δεισιδαιμονία, ώστε να υπάρξει η αντιπρόταση για την προοπτική μιας ευχάριστης ζωής (ΖΗΝ ΗΔΕΩΣ), που για την επίτευξή της ο Επίκουρος προσέφερε ξεκάθαρες φιλοσοφικές συμβουλές.

Το ζην ηδέως επιτυγχάνεται με την απουσία του πόνου και φόβου και με τη βίωση μιας ζωής αυτάρκους περιβαλλόμενης από φίλους. Ο Επίκουρος δίδαξε ότι η ηδονή ή ευχαρίστηση όπως θα λέγαμε σήμερα και ο πόνος είναι το μέτρο για το τι πρέπει να προτιμούμε και τι να αποφεύγουμε. Βασικές αρχές της διδασκαλίας του είναι οι εξής: - με τον θάνατο έρχεται το τέλος όχι μόνο του σώματος αλλά και της ψυχής - οι θεοί δεν επιβραβεύουν η τιμωρούν τους ανθρώπους - το σύμπαν είναι άπειρο και αιώνιο - τα γενόμενα στον κόσμο συμβαίνουν τελικά, με βάση τις κινήσεις και τις αλληλεπιδράσεις των ατόμων που διακινούνται στο κενό χώρο

Γνωστή είναι η τετραφάρμακος, δηλαδή οι τέσσερις "αρχές" που πρόβαλλε ο Επίκουρος:

"Άφοβον ο θεός, ανύποπτον ο θάνατος. και ταγαθόν μεν εύκτητον, το δε δεινόν ευκαρτέρητον." (Φιλόδημος, επικούρειος φιλόσοφος)

και σε νεοελληνική απόδoση:

Ο θεός δεν είναι για φόβο (διότι η θεϊκή δύναμη δεν απειλεί εκ φύσεως), ο θάνατος δεν προκαλεί ανησυχία (διότι δεν υπάρχει μετά θάνατο ζωή) και το καλό (ό,τι πραγματικά χρειαζόμαστε) εύκολα αποκτιέται, το δε κακό αντέχεται (ό,τι μας κάνει να υποφέρουμε, εύκολα μπορούμε να το υπομείνουμε).

Επικούρεια Συγγράμματα

Από την επικούρεια φιλοσοφική σχολή στην Αθήνα, τον Κήπο, διαδόθηκαν οι αρχές της επικούρειας φιλοσοφίας σε όλο τον ελληνικό και αργότερα ρωμαϊκό κόσμο. Ο Επίκουρος, ήταν από τους πολυγραφότερους φιλοσόφους της Ιστορίας. Είχε συγγράψει έργα τα οποία αναπτύσσονταν σε 300 κυλίνδρους. Τα κυριότερα από αυτά σύμφωνα με τον Διογένη τον Λαέρτιο, ήταν τα εξής:

ΠΕΡΙ ΦΥΣΕΩΣ 37 ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΑ ΠΕΡΙ ΑΤΟΜΩΝ ΚΑΙ ΚΕΝΟΥ ΠΕΡΙ ΕΡΩΤΟΣ ΕΠΙΤΟΜΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΦΥΣΙΚΟΥΣ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΜΕΓΑΡΙΚΟΥΣ ΔΙΑΠΟΡΙΑΙ ΚΥΡΙΑΙ ΔΟΞΑΙ ΠΕΡΙ ΑΙΡΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΦΥΓΩΝ ΠΕΡΙ ΤΕΛΟΥΣ ΠΕΡΙ ΚΡΙΤΗΡΙΟΥ Η΄ ΚΑΝΩΝ ΧΑΙΡΕΔΗΜΟΣ ΠΕΡΙ ΘΕΩΝ ΠΕΡΙ ΟΣΙΟΤΗΤΟΣ ΗΓΗΣΙΑΝΑΞ ΠΕΡΙ ΒΙΩΝ ΠΕΡΙ ΔΙΚΑΙΟΠΡΑΓΙΑΣ ΝΕΟΚΛΗΣ ΠΡΟΣ ΘΕΜΙΣΤΑΝ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ ΕΥΡΥΛΟΧΟΣ ΠΡΟΣ ΜΗΤΡΟΔΩΡΟΝ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΝ ΤΗ ΑΤΟΜΩ ΓΩΝΙΑΣ

ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΟΡΑΝΠΕΡΙ ΑΦΗΣΠΕΡΙ ΕΙΜΑΡΜΕΝΗΣ ΠΕΡΙ ΠΑΘΩΝ ΔΟΞΑΙ ΠΡΟΣ ΤΙΜΟΚΡΑΤΗΝ ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΟΝ ΠΡΟΤΡΕΠΤΙΚΟΣ ΠΕΡΙ ΕΙΔΩΛΩΝ ΠΕΡΙ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ ΑΡΙΣΤΟΒΟΥΛΟΣ ΠΕΡΙ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΠΕΡΙ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΚΑΙ ΛΟΙΠΩΝ ΑΡΕΤΩΝ ΠΕΡΙ ΔΩΡΩΝ ΚΑΙ ΧΑΡΙΤΟΣ ΠΟΛΥΜΗΔΗΣ ΤΙΜΟΚΡΑΤΗΣ Γ΄ ΜΗΤΡΟΔΩΡΟΣ Ε΄ ΑΝΤΙΔΩΡΟΣ Β΄ ΠΕΡΙ ΝΟΣΩΝ ΔΟΞΑΙ ΠΡΟΣ ΜΙΘΡΗΝ ΚΑΛΛΙΣΤΟΛΑΣ ΠΕΡΙ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ΑΝΑΞΙΜΕΝΗΣ ΕΠΙΣΤΟΛΑΙ

Με το τέλος του ελληνορωμαϊκού κόσμου και την απαρχή του μεσαίωνα, τα περισσότερα επικούρεια έργα αφανίστηκαν λόγω του περιεχομένου τους. Από το έργο του Επίκουρου σήμερα σώζονται μέσω του βιογράφου Διογένη του Λαέρτιου (3αι. μ.χ.χ.), τρεις επιστολές (Προς Ηρόδοτο, Περί Φύσεως, Προς Πυθοκλή -Περί Ουρανίων Σωμάτων, Προς Μενοικέα -Περί Ζωής) και Οι Κύριες Δόξες, τα οποία αποτελούν την επιτομή του φιλοσοφικού του συστήματος. Το 1414 ο Πόντζιο Μπρατζιολίνι ανακάλυψε σ' ένα γερμανικό μοναστήρι το ποίημα De Rerum Natura (Για την Φύση των Πραγμάτων) του επικούρειου ρωμαίου Λουκρήτιου (94-55 π.χ.χ.). Το ποίημα αναπτύσσεται σε έξι βιβλία και εμπεριέχει την επικούρεια θεώρηση των πραγμάτων.

Το 1884 ανακαλύφθηκε από δύο Γάλλους αρχαιολόγους στην Ιωνία, η μεγάλη επιγραφή του επικούρειου Διογένη Οινοανδέα, φιλοσοφικό μνημείο της ανθρωπότητας. Το 1888 βρέθηκαν στο Βατικανό οι Επίκουρου Προσφωνήσεις. Απόψεις της επικούρειας φιλοσοφίας εντοπίζονται στα έργα άλλων συγγραφέων, όπως ο Αθήναιος, ο Κικέρων κ.α. Επίσης έχουμε και νέα κείμενα που έρχονται στο φως ακόμη και σήμερα, από τους απανθρακωμένους πάπυρους του Ηρακλείου (Ερκουλάνο) πόλης της Ιταλίας που είχε καταστραφεί από την ηφαιστιακή έκρηξη του Βεζούβιου. Στο πρόσφατο παρελθόν, τα επικούρεια έργα που έχουν σωθεί, εκδόθηκαν και στα νέα ελληνικά.

Αποσπάσματα Έργων

Στο De Rerum Natura (για τη φύση των πραγμάτων), ενα ποιητικό έργο γραμμένο πριν από σχεδόν 2.000 χρόνια, ο Ρωμαίος Λουκρήτιος λέει για τον Επίκουρο:

Καθώς η ανθρωπότητα χαμένη
Σ' όλη τη γης κοίτωταν νικημένη
Εμπρός στα μάτια ολονών, απ' τη Θρησκεία-που
Την κεφαλή επρόβαλε μέσα απ' τους ουρανούς
Σκιάζοντας με την όψης της, της φρίκης, τους θνητούς
Ένας Έλληνας ήταν αυτός που πρώτος τόλμησε ν'αψηφήσει
Και σήκωσε μάτια θνητά τον τρόμο ν'αντικρύσει
Αυτόν π' ούτε η δόξα των Θεών, μήδε η βοή του κεραυνού,
Μήτε τ'αστροπελέκι του ανταριασμένου ουρανού
Τον' εταπείνωνε μα τον τσινούσε με μήνιν πυρωμένη
Η άτρόμητη καρδιά του να είναι η πρώτη που οργισμένη
Τις πυλές που είχαν μανταλώσει αυτοί
της Φύσης της αρχαίας να τσακίσει.
(Liber I:62-70)

Παρά τις κατά καιρούς αστήρικτες κατηγορίες για αθεΐα, η ευσέβεια του φιλοσόφου υπήρξε παροιμιώδης. Ο Διογένης Λαέρτιος αναφέρει στο έργο του ΒΙΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ (10ο ΒΙΒΛΙΟ) για τον Επίκουρο ότι:

«ΤΗΣ ΜΕΝ ΓΑΡ ΠΡΟΣ ΘΕΟΥΣ ΟΣΙΟΤΗΤΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣ ΠΑΤΡΙΔΑ ΦΙΛΙΑΣ ΑΛΕΚΤΟΣ Η ΔΙΑΘΕΣΙΣ».

Στην επιστολή προς Μενοικέα, ο ίδιος ο Επίκουρος αναφέρει σχετικά με τους θεούς,

«ΘΕΟΙ ΜΕΝ ΓΑΡ ΕΙΣΙΝ. ΕΝΑΡΓΗΣ ΓΑΡ ΑΥΤΩΝ ΕΣΤΙΝ Η ΓΝΩΣΙΣ»,

δηλαδή ότι "οι Θεοί βέβαια υπάρχουν διότι η γνώση που έχουμε γι΄αυτούς είναι εναργής(ξεκάθαρη, ολοφάνερη, διαχρονική και καθολική)".

Η Επικούρεια φιλοσοφία την σύγχρονη εποχή

Κατά τη διάρκεια του διαφωτισμού, υπήρξαν προσωπικότητες που ακολούθησαν τις αρχές του Επίκουρου και τις διέδωσαν ανά το κόσμο. Μια μεγάλη μορφή της παγκόσμιας ιστορίας, ο Τόμας Τζέφερσον (αγγλ. Thomas Jefferson, 13 Απριλίου 1743 - 4 Ιουλίου 1826), ο τρίτος Πρόεδρος των Η.Π.Α. (1801-1809) και κύριος συγγραφέας της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας, είχε γράψει σε επιστολή προς το φίλο του, Γουίλιαμ Σορτ, (γραμμένη στο Μοντιτσέλο της Βιρτζίνια στις 19 Οκτωβρίου 1819), τα εξής:

"Όπως λες για τον εαυτό σου, έτσι κι εγώ είμαι Επικούρειος. Θεωρώ ότι η αυθεντική (όχι η πλαστή) διδασκαλία του Επίκουρου περιέχει καθετί λογικό από την πρακτική φιλοσοφία που μας άφησαν η Ελλάδα και η Ρώμη."

Επίσης είχε πει την εξής φράση για την αρχαία Ελλάδα: "Είμαστε όλοι υποχρεωμένοι στους αρχαίους Έλληνες για το ΦΩΣ εκείνο που μας οδήγησε μακριά από το σκοτάδι."

Σήμερα τόσο στην Ελλάδα αλλά και παγκοσμίως, το φιλοσοφικό αυτό ρεύμα έχει υποστηρικτές που συνεχίζουν την παράδοση των επικούρειων της αρχαιότητας στον σύγχρονο κόσμο μας, ακολουθώντας την τελευταία φράση του Επίκουρου,

«ΧΑΙΡΕΤΑΙ ΚΑΙ ΜΕΜΝΗΣΘΑΙ ΤΑ ΔΟΓΜΑΤΑ»

Σημειώσεις

Η φιλοσοφία του Επίκουρου αποτέλεσε τη βάση της ατομιστικής αντίληψης για το σύμπαν και της υλιστικής μεταφυσικής. Κατά τον 19ο αιώνα, η φιλοσοφία του Επίκουρου εντυπωσίασε τον Κάρολο Μαρξ, ο οποίος το 1841 έγραψε διατριβή υπό τον τίτλο: «Διαφορά μεταξύ, της φυσικής φιλοσοφίας του Δημοκρίτου και του Επικούρου», την οποία υπέβαλε στην Φιλοσοφική Σχολή τού Πανεπιστημίου της Ιέννας στη Γερμανία και με αυτήν έλαβε τον τίτλο του διδάκτορα. Από τότε το φυσικόν και γνωσιολογικόν τμήμα της Επικούρειας φιλοσοφίας χρησιμοποιήθηκε ως βάση του διαλεκτικού υλισμού. Η γνωσιολογική θεωρία του διαλεκτικού υλισμού αποτελεί δάνειο που εισήχθη αυτουσίως στο φιλοσοφικό σύστημα του κομμουνισμού, από τον ίδιο τον Μαρξ. Ακόμη και ο Λένιν ασπάσθηκε την περί ειδώλων γνωσιολογική αντίληψη του Επίκουρου.

Βιβλιογραφία:

• ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΑΠΑΝΤΑ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΚΤΟΣ
• ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΟΨΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ, ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΘΕΟΔΩΡΙΔΗΣ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΣΤΙΑ
• ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΕΙΜΕΝΑ - ΠΗΓΕΣ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ ΤΟΥ ΖΗΝ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ Εισαγωγή: D.S. Hutchinson Eπιμέλεια: Γ. Αβραμίδης, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΥΡΑΘΕΝ
• Ο ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ στον 21ο ΑΙΩΝΑ ERIC ANDERSON, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΥΡΑΘΕΝ
• Η ΦΙΛOΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΑΤΟΜΑ ΗΔΟΝΗ ΑΡΕΤΗ Α. ΚΟΕΝ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΥΡΑΘΕΝ
• Ο ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΟΙ ΤΟΥ A. J. FESTUGIERE, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΥΡΑΘΕΝ
• ΣΤΩΙΚΟΙ, ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΟΙ και ΣΚΕΠΤΙΚΟΙ ΜΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ R.W. SHARPLES, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΥΡΑΘΕΝ
• ΔΙΑΦΟΡΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΑΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Διδακτορική διατριβή ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ Εισαγωγή, μετάφραση, υπομνηματισμός ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΟΝΔΥΛΗΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΓΝΩΣΗ»
• ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ "Ο ΚΗΠΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ", ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΑΡΙΟΣ ΒΕΡΕΤΤΑΣ