Ο Ραφαήλ Σάντσιο (Raphael Sanzio, 1483-1520) δεν είχε συμπληρώσει τα 27 του χρόνια όταν ανέλαβε να κοσμήσει τα ιδιαίτερα διαμερίσματα του εκπροσώπου του Χριστού στη Ρώμη με ένα φωτεινό εντυπωσιακό έργο. Ο Πάπας επιθυμούσε κάτι διδακτικό, έτσι ο καλλιτέχνης αποφάσισε να ζωγραφίσει μια συνάντηση από λαμπρά μυαλά όλων των εποχών.
Συνολικώς 58 προσωπικότητες απεικονίζονται στη νωπογραφία «Η Σχολή των Αθηνών» - στην πλειονότητά τους φιλόσοφοι και επιστήμονες της αρχαιότητας μέχρι και τον καιρό του Ραφαήλ, κάποιοι κρατούν στα χέρια διαβήτες ή υδρόγειους, μερικοί άλλοι βιβλία. Όμως, ποιος είναι ποιος; Για περισσότερο από τέσσερις αιώνες ειδικοί προσπαθούν να δώσουν απαντήσεις σ' αυτό το ερώτημα. Θεωρείται ότι σ' αυτή την παράδοξη και διαχρονική συνάθροιση περιλαμβάνονται ο Ευκλείδης και ο Ζαρατούστρας, ενώ κάτω αριστερά γράφει στο βιβλίο του ο Πυθαγόρας. Ο Άραβας με το τουρμπάνι που παρακολουθεί τον Πυθαγόρα πάνω από τον ώμο του, πιθανόν να είναι ο φιλόσοφος της μεσαιωνικής εποχής Αβερρόης, ίσως όμως να είναι αυτός που εισήγαγε το ψηφίο Μηδέν στην αρίθμηση.
Αριστερά, ο συγγραφέας που στηρίζεται στο υπόβαθρο κολώνας και είναι στεφανωμένος με αμπελόφυλλα, πρέπει να είναι ο φιλόσφος Επίκουρος, ενώ εικάζεται ότι η λευκοντυμένη φιγούρα δεξιά από το τουρμπάνι του Άραβα πιθανόν να είναι ο Ιησούς Χριστός, ευλόγως άφωνος και αμέτοχος μπροστά στη διαχρονική σοφία που έχει συγκεντρωθεί στην «Ακαδημία».
Σαφώς αναγνωρισμένα, ωστόσο, είναι μόνον λίγα πρόσωπα, μεταξύ των οποίων ο Πλάτων που έχει τα χαρακτηριστικά προσώπου του Leonardo da Vinci και κρατά υπό μάλης το έργο του «Τίμαιος». Δίπλα του, δεξιά, ο Αριστοτέλης, ο οποίος φαίνεται να έχει ζωηρή συζήτηση με τον Πλάτωνα, κρατάει στο χέρι του το σύγγραμμα «Νικομάχεια Ηθική». Μπροστά τους, απλωμένος στα σκαλιά είναι ο Διογένης, που ήταν ο κυριότερος εκπρόσωπος της κυνικής φιλοσοφίας και διεκήρυττε την αυτάρκεια - λέγεται ότι ζούσε σε πιθάρι. Σε πρώτο πλάνο, στο κέντρο, στηριζόμενος σε μαρμάρινο κύβο, φαίνεται να είναι ο Ηράκλειτος, ο οποίος έχει παρασταθεί με όμοιο τρόπο σε ένα πίνακα του Michelangelo Buonarotti, γι' αυτό του μοιάζει στο πρόσωπο, όπως τον απέδωσε ο Ραφαήλ.
Μυστηριώδης παραμένει κυρίως η δεξιά πλευρά της νωπογραφίας, όπου λίγες μορφές έχουν αναγνωριστεί με βεβαιότητα. Μια νεότερη πρόταση παρουσιάζει ο Γερμανός μελετητής Φρανκ Κάιμ, συνεργάτης του Πανεπιστημίου της Ουλμ. Ο Κάιμ ερμηνεύει την αινιγματική γωνία της τοιχογραφίας ως καλλιτεχνική απεικόνιση «μιας αστρονομικής διένεξης», που χαρακτήριζε την εποχή της Αναγέννησης -«τη διάσταση μεταξύ γεωκεντρικής και ηλιοκεντρικής κοσμοθεωρίας».
Η αλήθεια είναι πως λίγο πριν από τη δημιουργία της νωπογραφίας είχε έλθει ξανά στην επικαιρότητα αυτή η διένεξη, λόγω επανέκδοσης του έργου του αρχαίου Ελληνα αστρονόμου Αρίσταρχου του Σάμιου. Ο μαθηματικός της Αλεξανδρινής περιόδου ήταν από τους πλέον ένθερμους υποστηρικτές της θεωρίας πως η Γη περιστρέφεται γύρω από την πύρινη ηλιακή σφαίρα. Στην εποχή του θεωρήθηκε βλάσφημος και είχε πολλάκις απειληθεί με θανάτωση, ενώ δεν έγινε γνωστός κανένας αξιόλογος οπαδός των ιδεών του.
Η αναδημοσίευση των «αιρετικών» απόψεων του Αρίσταρχου προκάλεσε νέο κύμα οργής, διαφωνιών αλλά και σύγχυσης στο επιστημονικό κατεστημένο. Ο Νικόλαος Κοπέρνικος -που από το 1496 ζούσε σε ιταλικό έδαφος- υιοθέτησε την ιδέα του ηλιοκεντρικού συστήματος και τη στήριξε με ατράνταχτες επιστημονικές αποδείξεις. Το πρωτοποριακό του σύγγραμμα είδε το φως μετά το 15ΟΟ - ωστόσο αμφισβητήθηκε έντονα από πολλούς. Ο Λούθηρος, για παράδειγμα, χαρακτήρισε την ηλιοκεντρική θεωρία του Αρίσταρχου μωρολογία. Αντίθετα, η παπική Έδρα κράτησε αρχικά μάλλον ουδέτερη στάση και μόλις μετά το 152Ο επιτέθηκε με σφοδρότητα εναντίον των εκπροσώπων της νέας κοσμοθεώρησης. Ο Τζιορντάνο Μπρούνο κατέληξε στην πυρά (16OO) και ο Γαλιλαίος σε κατ' οίκον περιορισμό (1633).
Σ' αυτό το ιστορικό πλαίσιο ο Φρ. Κάιμ προσπαθεί να λύσει το πολύχρωμο αίνιγμα του Ραφαήλ. «Ο γηραιός άνδρας δεξιά επάνω με το σκούρο πορφυρό ένδυμα είναι ο Αρίσταρχος», δηλώνει, διευκρινίζοντας πως βασίζεται σε ένα άλλο αναγεννησιακό έργο, όπου ο Σάμιος αστρονόμος και μαθηματικός απεικονίζεται με την ίδια ενδυμασία και γκρίζα γενειάδα. Ο γέροντας δίπλα του με τον γαλαζωπό μανδύα και το ραβδί θεωρεί ο Κάιμ ότι είναι ο Κλεάνθης από την Άσσο της Τρωάδας, που διηύθυνε τον 3ο αιώνα μια φιλοσοφική σχολή στην Αθήνα και κατήγγειλε τον Αρίσταρχο στο δικαστήριο για «ασέβεια» και ότι «διαταράσσει την ηρεμία των θεών», ζητώντας την εκτέλεσή του. Μετά από αυτές τις κινήσεις διέφυγε ο Αρίσταρχος στην Αλεξάνδρεια - από παλαιότερα υφίσταντο οι επιστήμονες διώξεις από θεόπληκτους! Βέβαια, δεν είναι προφανές γιατί να έχει απεικονίσει ο Ραφαήλ έναν ασήμαντο δάσκαλο της αρχαιότητας, ο οποίος έμεινε στην Ιστορία ως κατήγορος κάποιου πρωτοπόρου αστρονόμου!
Και τις άλλες μορφές στη δεξιά γωνία ο Γερμανός ειδικός τις ερμηνεύει ως μαχητές στη διένεξη για τις τροχιές των πλανητών και τη διάταξη του Σύμπαντος. «Η φιγούρα με την υδρόγειο θεωρήθηκε ως ο Ζαρατούστρας, λόγω του ανατολίτικου σκούφου - όμως αυτό είναι μάλλον ανόητο», λέει. Η δική του πρόταση είναι ότι πρόκειται για τον Σέλευκο τον Βαβυλώνιο, λόγιο που ζούσε στην Ανατολή κι υπήρξε ο μοναδικός παρατηρητής των αστέρων στην αρχαιότητα, και ο οποίος υπερασπίστηκε σθεναρά τον ηλιοκεντρισμό.
Απέναντί του -αναμφισβήτητα- στέκεται ο Κλαύδιος Πτολεμαίος (100-175 μ.Χ.), που με τα συγγράμματά του κατέστησε την πλάνη τού γεωκεντρισμού διδασκαλία. Στο φρέσκο παρουσιάζεται τυλιγμένος σε χρυσαφί ένδυμα, φορώντας και κορόνα. Οι δύο άνδρες στέκονται άκαμπτοι με βλέμμα στραμμένο προς μια μορφή με λευκά, σαν να προσδοκούν απ' αυτήν να διαιτητεύσει στην αντιδικία τους.
Μέχρι τώρα κανείς δεν είχε ιδέα ποιος θα μπορούσε να απεικονίζεται, αν και κατά μία ισχυρή εκδοχή πρόκειται για τον συνάδελφο του Ραφαήλ, τον Τζιοβάνι Μπάτζι με το παρατσούκλι «Il Sodoma» (1477-1549), ο οποίος είχε κάνει καλλιτεχνικές προεργασίες στο ίδιο κτήριο που ολοκλήρωσε τελικά ο Σάντσιο. Ο Φρ. Κάιμ θεωρεί, ότι «πρόκειται για τον ίδιο τον Κοπέρνικο». Τόσο η ηλικία όσο και η κόμη και τα χαρακτηριστικά του προσώπου της φιγούρας του Ραφαήλ θα ταίριαζαν με εκείνα του Πολωνού αστρονόμου -ενώ «με την ανοικτόχρωμη φορεσιά ο καλλιτέχνης θέλησε να αποδώσει συμβολικώς το νέο ξεκίνημα στη συγκεκριμένη επιστήμη», διευκρινίζει ο Φρ. Κάιμ.
Κατά τη διάρκεια του μακρού του ταξιδιού στον Νότο ο Κοπέρνικος είχε έντονη επίδραση σε καλλιτεχνικό και επιστημονικό κόσμο, όπως και στον κλήρο της Ιταλίας. Το 15ΟΟ έδωσε μάλιστα και διαλέξεις περί κοσμολογίας στο Βατικανό, εντυπωσιάζοντας και τον ίδιο τον Πάπα, ο διάδοχος του οποίου έδωσε και την παραγγελία για τη νωπογραφία.
Η Φιλοσοφική Σχολή της Αθήνας (click)
Συνολικώς 58 προσωπικότητες απεικονίζονται στη νωπογραφία «Η Σχολή των Αθηνών» - στην πλειονότητά τους φιλόσοφοι και επιστήμονες της αρχαιότητας μέχρι και τον καιρό του Ραφαήλ, κάποιοι κρατούν στα χέρια διαβήτες ή υδρόγειους, μερικοί άλλοι βιβλία. Όμως, ποιος είναι ποιος; Για περισσότερο από τέσσερις αιώνες ειδικοί προσπαθούν να δώσουν απαντήσεις σ' αυτό το ερώτημα. Θεωρείται ότι σ' αυτή την παράδοξη και διαχρονική συνάθροιση περιλαμβάνονται ο Ευκλείδης και ο Ζαρατούστρας, ενώ κάτω αριστερά γράφει στο βιβλίο του ο Πυθαγόρας. Ο Άραβας με το τουρμπάνι που παρακολουθεί τον Πυθαγόρα πάνω από τον ώμο του, πιθανόν να είναι ο φιλόσοφος της μεσαιωνικής εποχής Αβερρόης, ίσως όμως να είναι αυτός που εισήγαγε το ψηφίο Μηδέν στην αρίθμηση.
Αριστερά, ο συγγραφέας που στηρίζεται στο υπόβαθρο κολώνας και είναι στεφανωμένος με αμπελόφυλλα, πρέπει να είναι ο φιλόσφος Επίκουρος, ενώ εικάζεται ότι η λευκοντυμένη φιγούρα δεξιά από το τουρμπάνι του Άραβα πιθανόν να είναι ο Ιησούς Χριστός, ευλόγως άφωνος και αμέτοχος μπροστά στη διαχρονική σοφία που έχει συγκεντρωθεί στην «Ακαδημία».
Μυστηριώδης παραμένει κυρίως η δεξιά πλευρά της νωπογραφίας, όπου λίγες μορφές έχουν αναγνωριστεί με βεβαιότητα. Μια νεότερη πρόταση παρουσιάζει ο Γερμανός μελετητής Φρανκ Κάιμ, συνεργάτης του Πανεπιστημίου της Ουλμ. Ο Κάιμ ερμηνεύει την αινιγματική γωνία της τοιχογραφίας ως καλλιτεχνική απεικόνιση «μιας αστρονομικής διένεξης», που χαρακτήριζε την εποχή της Αναγέννησης -«τη διάσταση μεταξύ γεωκεντρικής και ηλιοκεντρικής κοσμοθεωρίας».
Η αλήθεια είναι πως λίγο πριν από τη δημιουργία της νωπογραφίας είχε έλθει ξανά στην επικαιρότητα αυτή η διένεξη, λόγω επανέκδοσης του έργου του αρχαίου Ελληνα αστρονόμου Αρίσταρχου του Σάμιου. Ο μαθηματικός της Αλεξανδρινής περιόδου ήταν από τους πλέον ένθερμους υποστηρικτές της θεωρίας πως η Γη περιστρέφεται γύρω από την πύρινη ηλιακή σφαίρα. Στην εποχή του θεωρήθηκε βλάσφημος και είχε πολλάκις απειληθεί με θανάτωση, ενώ δεν έγινε γνωστός κανένας αξιόλογος οπαδός των ιδεών του.
Η αναδημοσίευση των «αιρετικών» απόψεων του Αρίσταρχου προκάλεσε νέο κύμα οργής, διαφωνιών αλλά και σύγχυσης στο επιστημονικό κατεστημένο. Ο Νικόλαος Κοπέρνικος -που από το 1496 ζούσε σε ιταλικό έδαφος- υιοθέτησε την ιδέα του ηλιοκεντρικού συστήματος και τη στήριξε με ατράνταχτες επιστημονικές αποδείξεις. Το πρωτοποριακό του σύγγραμμα είδε το φως μετά το 15ΟΟ - ωστόσο αμφισβητήθηκε έντονα από πολλούς. Ο Λούθηρος, για παράδειγμα, χαρακτήρισε την ηλιοκεντρική θεωρία του Αρίσταρχου μωρολογία. Αντίθετα, η παπική Έδρα κράτησε αρχικά μάλλον ουδέτερη στάση και μόλις μετά το 152Ο επιτέθηκε με σφοδρότητα εναντίον των εκπροσώπων της νέας κοσμοθεώρησης. Ο Τζιορντάνο Μπρούνο κατέληξε στην πυρά (16OO) και ο Γαλιλαίος σε κατ' οίκον περιορισμό (1633).
Και τις άλλες μορφές στη δεξιά γωνία ο Γερμανός ειδικός τις ερμηνεύει ως μαχητές στη διένεξη για τις τροχιές των πλανητών και τη διάταξη του Σύμπαντος. «Η φιγούρα με την υδρόγειο θεωρήθηκε ως ο Ζαρατούστρας, λόγω του ανατολίτικου σκούφου - όμως αυτό είναι μάλλον ανόητο», λέει. Η δική του πρόταση είναι ότι πρόκειται για τον Σέλευκο τον Βαβυλώνιο, λόγιο που ζούσε στην Ανατολή κι υπήρξε ο μοναδικός παρατηρητής των αστέρων στην αρχαιότητα, και ο οποίος υπερασπίστηκε σθεναρά τον ηλιοκεντρισμό.
Απέναντί του -αναμφισβήτητα- στέκεται ο Κλαύδιος Πτολεμαίος (100-175 μ.Χ.), που με τα συγγράμματά του κατέστησε την πλάνη τού γεωκεντρισμού διδασκαλία. Στο φρέσκο παρουσιάζεται τυλιγμένος σε χρυσαφί ένδυμα, φορώντας και κορόνα. Οι δύο άνδρες στέκονται άκαμπτοι με βλέμμα στραμμένο προς μια μορφή με λευκά, σαν να προσδοκούν απ' αυτήν να διαιτητεύσει στην αντιδικία τους.
Μέχρι τώρα κανείς δεν είχε ιδέα ποιος θα μπορούσε να απεικονίζεται, αν και κατά μία ισχυρή εκδοχή πρόκειται για τον συνάδελφο του Ραφαήλ, τον Τζιοβάνι Μπάτζι με το παρατσούκλι «Il Sodoma» (1477-1549), ο οποίος είχε κάνει καλλιτεχνικές προεργασίες στο ίδιο κτήριο που ολοκλήρωσε τελικά ο Σάντσιο. Ο Φρ. Κάιμ θεωρεί, ότι «πρόκειται για τον ίδιο τον Κοπέρνικο». Τόσο η ηλικία όσο και η κόμη και τα χαρακτηριστικά του προσώπου της φιγούρας του Ραφαήλ θα ταίριαζαν με εκείνα του Πολωνού αστρονόμου -ενώ «με την ανοικτόχρωμη φορεσιά ο καλλιτέχνης θέλησε να αποδώσει συμβολικώς το νέο ξεκίνημα στη συγκεκριμένη επιστήμη», διευκρινίζει ο Φρ. Κάιμ.
Κατά τη διάρκεια του μακρού του ταξιδιού στον Νότο ο Κοπέρνικος είχε έντονη επίδραση σε καλλιτεχνικό και επιστημονικό κόσμο, όπως και στον κλήρο της Ιταλίας. Το 15ΟΟ έδωσε μάλιστα και διαλέξεις περί κοσμολογίας στο Βατικανό, εντυπωσιάζοντας και τον ίδιο τον Πάπα, ο διάδοχος του οποίου έδωσε και την παραγγελία για τη νωπογραφία.
