(του καθηγ. Θανάση Παπαβασιλείου, Κυριακάτικη Ελευθ. 15/2/2009)
Ποιος είδε τον άνεμο; Ούτ' εσύ ούτ' εγώ,Αλλά όταν τα δέντρα κλίνουν τις κεφαλές τους,
Ο άνεμος περνάει ανάμεσά τους.
Christina Rossetti
Αντλώντας σε μεγάλο βαθμό από τα δεδομένα της εμβρυολογίας, παλαιοντολογίας, ανατομίας, βιογεωγραφίας κ.ά., ο Δαρβίνος έδειξε με ιδιοφυή τρόπο πώς τα ήδη γνωστά γεγονότα ταιριάζουν με το εξελικτικό τοπίο. Εκτοτε, η βιολογία απέκτησε ό,τι ο ιστορικός και φιλόσοφος Thomas Kuhn περιέγραψε ως «παράδειγμα».
■ Περισσότερο συναρπαστική και συναφής με τους σύγχρονους προβληματισμούς είναι η -συνειδητοποιημένη σήμερα- έκταση, στην οποία ο Δαρβίνος προσέγγισε τις αντιλήψεις των φιλοσόφων της εποχής του. Διατυπώθηκαν ενστάσεις ότι η θεωρία του Δαρβίνου ήταν κατά πολύ ασαφέστερη από τις καλύτερες θεωρίες των φυσικών επιστημών, και υπήρξαν αμφιβολίες εάν οποιαδήποτε βιολογική θεωρία θα μπορούσε να τα καταφέρει καλύτερα.
■ Αυτές οι ανησυχίες παραμένουν έως τις μέρες μας. Η σημερινή επικρατούσα εξελικτική θεωρία είναι μια σύνθεση των ιδεών του Δαρβίνου και της μοντέρνας γενετικής-μοριακής βιολογίας.
Από τη μία πλευρά, έχουμε τη δαρβινική σύλληψη της φυσικής επιλογής (ουσιαστικού κινητήρα της εξέλιξης του έμβιου κόσμου). Από την άλλη, έχουμε τώρα μια πλήρη θεωρία της φύσης της κληρονομικότητας και του τρόπου με τον οποίο δημιουργούνται παραλλαγές-ποικιλομορφίες και περνούν από γενιά σε γενιά. Μολονότι υπάρχει αμφισβήτηση και αντίλογος σ' αυτήν τη «νεο-δαρβινική» εικόνα, η κυρίαρχη άποψη μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως υπόβαθρο για να τεθούν φιλοσοφικά ερωτήματα σχετικά με την εξελικτική βιολογία.
■ Αναγνωρίζοντας ότι η ίδια η φυσική έχει αλλάξει στον περασμένο αιώνα, θα αναρωτιόνταν κάποιος: Είναι η εξελικτική θεωρία μια επιστήμη παρόμοιου χαρακτήρα με της φυσικής και της χημεία; Δίνοντας στο ερώτημα πραγματικό περιεχόμενο, ας το διατυπώσουμε διαφορετικά: Είναι η μοντέρνα (νεο-δαρβινική) εξελικτική αντίληψη μια γνήσια εμπειρική θεωρία ή είναι, απλώς, μια μεταφορική εκ νέου περιγραφή της φύσης, που συγγενεύει πιο πολύ με ποίηση παρά με επιστήμη; Με άλλα λόγια, μας μιλάει για τον αληθινό κόσμο, «εκεί έξω», ή μόνο περιγράφει ξανά, με εντυπωσιακή γλώσσα, ό,τι ήδη γνωρίζαμε;
Οταν δεν ξέρετε πού θα σας βγάλει ένας δρόμος, όπως με βλέπετε και σας βλέπω, θα σας βγάλει εκεί που θέλετε... Leo Rosten
■ Μεγάλο μέρος της έλλειψης άνεσης σχετικά με τον δαρβινισμό επικεντρώθηκε στον ζωτικό μηχανισμό της φυσικής επιλογής, ειδικά με το εναλλακτικό του όνομα της «επιβίωσης των ικανότερων».
Ποιος είναι αυτός που επιβιώνει (ακριβολογώντας: Ποιος είναι αυτός που αναπαράγεται);
Η απάντηση φαίνεται ότι είναι εκείνοι που οι βιολόγοι αναγνωρίζουν, εξ ορισμού, ως οι «ικανότεροι»! Εάν οι λευκοί σκώροι (για να θυμηθούμε τα εγχειρίδια βιολογίας των γυμνασιακών μας χρόνων...) επιζούν των αρπακτικών πουλιών, και οι πράσινοι, μαύροι και μπλε σκώροι καταβροχθίζονται, τότε οι λευκοί σκώροι είναι οι ικανότεροι.
Αλλά αυτό, τότε, σημαίνει ότι ο ουσιώδης μηχανισμός του δαρβινισμού ανάγεται στην κενή ταυτολογία ότι εκείνοι που επιβιώνουν είναι αυτοί που επιβιώνουν!
■ Αλλες κριτικές επισημαίνουν, με τη σειρά τους, ότι συχνά δεν υπάρχει στενή σχέση μεταξύ των συλλογιστικών αφετηριών-προϋποθέσεων και των συμπερασμάτων. Κατά συνέπεια, δεν φαίνεται να έχουμε σε εξελικτικές μελέτες την προγνωστική δύναμη που μπορούμε να αξιώσουμε στη φυσική. Ενας αστρονόμος μπορεί να μας πει με ακρίβεια πότε αναμένεται μια έκλειψη ηλίου. Κανένας βιολόγος, ωστόσο, δεν θα τολμούσε να προβλέψει τη μελλοντική ιστορία της προβοσκίδας του ελέφαντα.
■ Αναμφίβολα, έτσι, αποτυγχάνει ως γνήσια θεωρία (ανάλογη με αυτές που συναντούμε στις φυσικές επιστήμες), μόνο και μόνο επειδή ασχολείται πάντα με συμβάντα που ακολουθούν το γεγονός. Είναι μια ιστορική θεωρία. Επομένως, εκτός από την ασάφεια, ακόμα και κατ' αρχήν δεν αφήνει περιθώριο για πρόγνωση. Δεν προσπαθεί καν να προβλέψει τη μοίρα της προβοσκίδας του ελέφαντα, επειδή η «μελλοντική ιστορία» είναι μια αντίφαση όρων. Γι' αυτόν το λόγο, ακόμα δεν μπορεί να υπάρξει μια πραγματική επαλήθευσή της. Παραμένει μη ανατρέψιμη. Δεν (μοιάζει να) είναι αληθινή επιστήμη.
■ Οι «υπερασπιστές» του νεο-δαρβινισμού έχουν αντικρούσει πολλές φορές αυτή την επιχειρηματολογία. Κυρίως, τονίζουν ότι υπάρχει σύγχυση γύρω από το τι προσπαθεί να κάνει ο εξελικτιστής.
Είναι, ίσως, χρήσιμο να γίνει μια τριπλή διάκριση.
■ Πρώτον, υπάρχει η προσπάθεια να καθιερωθεί η εξέλιξη ως «γεγονός». Εχουν οι οργανισμοί ένα ιστορικό αλλαγής και ανάπτυξης, πιθανόν από μία ή λίγες μορφές;
■ Δεύτερον, επιχειρείται η εδραίωση της εξέλιξης ως «μονοπατιού». Τι πορεία ακολούθησαν οι οργανισμοί από το παρελθόν στο παρόν; Τα πτηνά προήλθαν κατευθείαν από τα κοινά ερπετά ή μέσω των δεινοσαύρων; Είναι η εξέλιξη προοδευτική;
■ Τρίτον, επιδιώκεται η διαλεύκανση των «μηχανισμών» της εξέλιξης. Ηταν η φυσική επιλογή, για παράδειγμα, παντοδύναμη;
■ Οσον αφορά το «γεγονός» και το «μονοπάτι», η ίδια η φύση τους δεν προσφέρεται για προβλέψεις.Συνεπώς, ερωτήματα σχετικά με πρόβλεψη και δυνατότητα ανασκευής τίθενται μόνον όταν ασχολούμαστε με «μηχανισμούς», παρόλο βεβαίως που μπορεί να χρησιμοποιούμε θεωρίες (οι οποίες είναι ανατρέψιμες) όταν προσπαθούμε να ενισχύσουμε γεγονότα και να ανακαλύψουμε μονοπάτια.
■ Φιλοσοφικά, πολλοί θα ισχυρίζονταν πως υπάρχουν και άλλες παράμετροι στην καλή ή αυθεντική επιστήμη, πέρα από την πρόβλεψη και την επακόλουθη δυνατότητα αναίρεσης. Κατηγορηματικά, στις καλύτερες επιστήμες -ασφαλώς στις επιστήμες της φυσικής και της χημείας- ένα κύριο σημείο σχετικά με το λόγο για τον οποίο θεωρούμε ότι ο επιστήμονας διατυπώνει κάτι σημαντικό για την πραγματικότητα, είναι εξαιτίας του τρόπου με τον οποίο επιτυγχάνεται η ενοποίηση. Οι καλές θεωρίες επιδεικνύουν αυτό που αποκαλείται «συγκυρία επαγωγών». Φέρνουν κοντά ανόμοια αποδεικτικά στοιχεία, συναρμόζοντάς τα σε ένα σύνολο, έως ότου αναφωνήσουμε: «Μια τέτοια σύγκλιση δεν μπορεί να είναι απλή σύμπτωση. Πρέπει να είναι αντανάκλαση της πραγματικότητας!» Αλλωστε, οι θεωρίες περνούν. Ο βάτραχος μένει (Jean Rostand).
