(του ΒΑΓΓΕΛΗ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Βιβλιοθήκη, 30/1/2009)
Θεόφιλος Καΐρης: Γνωστική, Στοιχεία φιλοσοφίας, «Καΐρειος Βιβλιοθήκη», «Ευρασία».
Ο Θεόφιλος Καΐρης (1784-1853) αγωνίστηκε με πάθος για τις φιλοσοφικές του πεποιθήσεις, που τον οδήγησαν κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών της ζωής του σε μιαν έντονη πολιτική διαμάχη, η οποία είχε ως αποτέλεσμα τον διωγμό και τον μαρτυρικό του θάνατο. Η Καΐρειος Βιβλιοθήκη της Ανδρου, με την υποστήριξη του Ιδρύματος Ιωάννου Φ. Κωστοπούλου και τη συνδρομή των εκδόσεων «Ευρασία», αποφάσισε, διά του παρόντος τόμου, να προχωρήσει σε μια νέα έκδοση των δύο βασικών έργων του σημαντικού Ελληνα φιλοσόφου του 19ου αιώνα, της «Γνωστικής» (1949) και των «Στοιχείων Φιλοσοφίας» (1852).
Η έκδοση είναι σημαντική επειδή σε συνδυασμό με την εντεκάτομη «Αλληλογραφία Θεοφίλου Καΐρη», που έχει επιμεληθεί ο Δ. Ι. Πολέμης (Καΐρειος Βιβλιοθήκη, Ανδρος 1994 - 2003), προσφέρει σε όσους ενδιαφέρονται να μελετήσουν την ιστορία του νέου Ελληνισμού μία θεμελιώδη βάση αναφοράς. Οπως προκύπτει από την εισαγωγή του επιμελητή της «Γνωστικής» και των «Στοιχείων Φιλοσοφίας» Νικήτα Σινιόσογλου, ο οποίος εξετάζει το έργο του Καΐρη από την άποψη της ιστορίας των εννοιών, τα δύο αυτά συγγράμματα έχουν έναν ιδιαίτερο και πολύ ειδικό χαρακτήρα. Φορώντας τον μανδύα του διδακτικού εγχειριδίου, η «Γνωστική» και τα «Στοιχεία Φιλοσοφίας» αποτελούν στην πραγματικότητα έκφραση της αντίθεσης του συντάκτη τους στην ιουδαιοχριστιανική κοσμοαντίληψη.
Αντλώντας τις ιδέες του από τον παγανιστικό κλάδο της ελληνικής παράδοσης, ο Καΐρης αντιπαρατέθηκε, εμμέσως πλην σαφώς, στα ελληνοχριστιανικά ιδεώδη της εποχής του, στηρίζοντας τη γέννηση του αστικού φιλελευθερισμού στο πλαίσιο του νεοσύστατου σχηματισμού του ελληνικού κράτους. Οπως σημειώνει ο Σινιόσογλου, «την πραγματική ιδιοτυπία της περίπτωσης του Θεόφιλου Καΐρη καθορίζει η σύνδεση πολιτικής πράξης, επιστημονικής έρευνας και θεοσοφίας μέσω μιας εκτεταμένης ερμηνευτικής άσκησης», από την οποία εξαρτάται όχι μόνον ο ορισμός της ελληνικότητας, αλλά και η δυνατότητα ανάπλασης και ανασχεδιασμού του σύγχρονου ανθρώπου.
Και δεν έχει, οπωσδήποτε, άδικο ο μελετητής όταν προσθέτει πως «παλεύοντας με τις αντινομίες και τις συγκρούσεις της νεοελληνικής ταυτότητας, ο Καΐρης ζήτησε μέσω της φιλοσοφίας και του εσωτερικού βιώματος να ανακαλύψει και να βιώσει τον αληθινό πυρήνα της ελληνικότητας, εγχείρημα τιτάνιο όσο και συναρπαστικό».
Η έκδοση είναι σημαντική επειδή σε συνδυασμό με την εντεκάτομη «Αλληλογραφία Θεοφίλου Καΐρη», που έχει επιμεληθεί ο Δ. Ι. Πολέμης (Καΐρειος Βιβλιοθήκη, Ανδρος 1994 - 2003), προσφέρει σε όσους ενδιαφέρονται να μελετήσουν την ιστορία του νέου Ελληνισμού μία θεμελιώδη βάση αναφοράς. Οπως προκύπτει από την εισαγωγή του επιμελητή της «Γνωστικής» και των «Στοιχείων Φιλοσοφίας» Νικήτα Σινιόσογλου, ο οποίος εξετάζει το έργο του Καΐρη από την άποψη της ιστορίας των εννοιών, τα δύο αυτά συγγράμματα έχουν έναν ιδιαίτερο και πολύ ειδικό χαρακτήρα. Φορώντας τον μανδύα του διδακτικού εγχειριδίου, η «Γνωστική» και τα «Στοιχεία Φιλοσοφίας» αποτελούν στην πραγματικότητα έκφραση της αντίθεσης του συντάκτη τους στην ιουδαιοχριστιανική κοσμοαντίληψη.
Αντλώντας τις ιδέες του από τον παγανιστικό κλάδο της ελληνικής παράδοσης, ο Καΐρης αντιπαρατέθηκε, εμμέσως πλην σαφώς, στα ελληνοχριστιανικά ιδεώδη της εποχής του, στηρίζοντας τη γέννηση του αστικού φιλελευθερισμού στο πλαίσιο του νεοσύστατου σχηματισμού του ελληνικού κράτους. Οπως σημειώνει ο Σινιόσογλου, «την πραγματική ιδιοτυπία της περίπτωσης του Θεόφιλου Καΐρη καθορίζει η σύνδεση πολιτικής πράξης, επιστημονικής έρευνας και θεοσοφίας μέσω μιας εκτεταμένης ερμηνευτικής άσκησης», από την οποία εξαρτάται όχι μόνον ο ορισμός της ελληνικότητας, αλλά και η δυνατότητα ανάπλασης και ανασχεδιασμού του σύγχρονου ανθρώπου.
Και δεν έχει, οπωσδήποτε, άδικο ο μελετητής όταν προσθέτει πως «παλεύοντας με τις αντινομίες και τις συγκρούσεις της νεοελληνικής ταυτότητας, ο Καΐρης ζήτησε μέσω της φιλοσοφίας και του εσωτερικού βιώματος να ανακαλύψει και να βιώσει τον αληθινό πυρήνα της ελληνικότητας, εγχείρημα τιτάνιο όσο και συναρπαστικό».
