Οι ρίζες των εμφύλιων συγκρούσεων στη διάρκεια της Επανάστασης του 1821
του Παναγιώτη Ζαβουδάκη, από τη δεκαπενθήμερη
εφημερίδα της Σύρου «ΑΠΟΨΗ», 24 Μαρτίου 2006
εφημερίδα της Σύρου «ΑΠΟΨΗ», 24 Μαρτίου 2006
Η Επανάσταση του 1821 είχε εθνικοαπελευθερωτικό μα και κοινωνικό χαρακτήρα. Η αστική ιστοριογραφία προβάλλει κυρίως τον εθνικοαπελευθερωτικό της χαρακτήρα, δηλαδή την εναντίωσή της στην Oθωμανική Αυτοκρατορία, αποσιωπώντας το κοινωνικό της περιεχόμενο γιατί κάτω από το «εθνικό» συγκαλύπτει τα διαφορετικά ταξικά συμφέροντα της καπιταλιστικής κοινωνίας που δημιουργήθηκε ως αποτέλεσμα της Επανάστασης.
Στην πορεία της Επανάστασης υπήρξαν και εμφύλιες συγκρούσεις. Αυτές είτε αποσιωπώνται είτε υποβαθμίζονται και συνήθως αποδίδονται στην «κατάρα της φυλής». Αυτή η άποψη είναι αντιιστορική, αφού ερμηνεύει ένα κοινωνικό φαινόμενο πέρα και έξω από τις ταξικές σχέσεις και τα συμφέροντα των δυνάμεων που έπαιρναν μέρος στην επανάσταση. Αυτές τις εμφύλιες συγκρούσεις κατά την Επανάσταση του 1821, τις αιτίες τους και τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν θα επιχειρήσουμε να ψηλαφίσουμε στη συνέχεια.
Oι συνθήκες της εποχής
O επαναστατικός πόλεμος του 1821 συνοδεύτηκε σε πολλές φάσεις του από εκτεταμένους και συχνά αιματηρούς εμφυλίους πολέμους που αντανακλούσαν τις αντιπαραθέσεις στο εσωτερικό της ακόμη υπό διαμόρφωση νεοελληνικής κοινωνίας στην πορεία της προς τη δημιουργία του εθνικού κράτους. Oι πόλεμοι αυτοί περιείχαν τη σφραγίδα των γενικών συνθηκών της εποχής οι οποίες ήταν:
Στην πορεία της Επανάστασης υπήρξαν και εμφύλιες συγκρούσεις. Αυτές είτε αποσιωπώνται είτε υποβαθμίζονται και συνήθως αποδίδονται στην «κατάρα της φυλής». Αυτή η άποψη είναι αντιιστορική, αφού ερμηνεύει ένα κοινωνικό φαινόμενο πέρα και έξω από τις ταξικές σχέσεις και τα συμφέροντα των δυνάμεων που έπαιρναν μέρος στην επανάσταση. Αυτές τις εμφύλιες συγκρούσεις κατά την Επανάσταση του 1821, τις αιτίες τους και τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν θα επιχειρήσουμε να ψηλαφίσουμε στη συνέχεια.
Oι συνθήκες της εποχής
O επαναστατικός πόλεμος του 1821 συνοδεύτηκε σε πολλές φάσεις του από εκτεταμένους και συχνά αιματηρούς εμφυλίους πολέμους που αντανακλούσαν τις αντιπαραθέσεις στο εσωτερικό της ακόμη υπό διαμόρφωση νεοελληνικής κοινωνίας στην πορεία της προς τη δημιουργία του εθνικού κράτους. Oι πόλεμοι αυτοί περιείχαν τη σφραγίδα των γενικών συνθηκών της εποχής οι οποίες ήταν:
- Η διάλυση του φεουδαρχικού κράτους και η γενική τάση προς την επικράτηση της αστικής κοινωνίας που, στην ελληνική περίπτωση, συμβαίνει με ειδικό, «βαλκανικό» τρόπο με στόχο τη δημιουργία χωριστού εθνικού κράτους ως νέας μορφής αστικής κοινωνικής οργάνωσης της περιοχής.
- Η αντιφατική συνύπαρξη και σύμπλευση ισχυρών αναχρονιστικών υπολειμμάτων με στοιχεία υπερσύγχρονα για την εποχή. Χαρακτηριστικό παράδοξο αυτής της αντίφασης: Σε μια απομακρυσμένη και ακριανή περιοχή, ως πριν μερικούς μήνες απλή επαρχία της Oθωμανικής Αυτοκρατορίας, εμφανίζεται το πιο σύγχρονο πολιτικό καθεστώς της τότε Ευρώπης.
- Απαρχές της υποδεέστερης, εξαρτημένης θέσης του ελληνικού καπιταλισμού στο σύστημα των σχέσεων μεταξύ των ιμπεριαλιστικών κρατών.
Oι ιδιαίτερες συνθήκες του ελλαδικού χώρου Oι γενικές αυτές συνθήκες εμφανίζονταν με συγκεκριμένους όρους που βάρυναν πολύ στους εμφυλίους πολέμους. Συνοπτικά αυτοί είναι:
- O χαμηλός βαθμός εθνικής ολοκλήρωσης. Αυτός ο παράγοντας έπαιξε πολύ σοβαρό ρόλο στους εμφυλίους πολέμους όπως φαίνεται από τις συγκρούσεις του τύπου «Ρουμελιώτες εναντίον Μοραϊτών». Στην πραγματικότητα, πρόκειται για φυσιολογική κατάσταση, που δείχνει ότι η αστική κοινωνία βρίσκεται ακόμη στη φάση της πρώτης διαμόρφωσής της.
- Η αντιφατική κατάσταση και διάρθρωση των κυριάρχων δυνάμεων. Η Επανάσταση του '21 γίνεται σε γενικές ιστορικές συνθήκες όπου η μόνη βιώσιμη επαναστατική και προοδευτική δύναμη είναι η αστική τάξη. Σ’ αυτήν ανήκουν τόσο η ηγεσία της Επανάστασης όσο και η σφραγίδα που μπαίνει στα προβλήματά της. Ωστόσο, ο όρος «αστική τάξη» καλύπτει μια πραγματικότητα ιδιαίτερα πολύπλοκη γεμάτη ασυνέχειες και αντιθέσεις. Σ’ αυτήν ανήκουν οι πανίσχυροι εφοπλιστικοί όμιλοι, οι αστοί-γαιοκτήμονες, τα στοιχεία της πολιτικής και διοικητικής αριστοκρατίας που έχουν κατακτήσει θέσεις στη λεγόμενη «δοσιματική διοίκησι», ένα πλήθος από βιοτέχνες επιχειρηματίες και μικρομεσαίους εμπορευομένους που, στις παραμονές της Επανάστασης, «βαδίζει από καταστροφή σε καταστροφή», μέσα στην οικονομική κρίση που έχει δημιουργήσει η λήξη των Ναπολεόντειων Πολέμων.
Oι δυνάμεις αυτές ουδόλως ταυτίζονται μεταξύ τους καθώς δε βρίσκονται όλες στον ίδιο βαθμό αστικοποίησης. Από την άποψη αυτή, οι πιο προωθημένοι είναι οι πλοιοκτήτες και οι έμποροι, αν και αυτοί χωρίζονται μεταξύ τους από σοβαρές αντιθέσεις. Αντίθετα, στους αστούς-γαιοκτήμονες και περισσότερο στη διοικητική αριστοκρατία τα αναχρονιστικά στοιχείαείναι πολύ ισχυρότερα.
Τα διάφορα αυτά τμήματα διαφέρουν ως προς την οικονομική επιφάνεια (π.χ. οι πρόκριτοι της Πελοποννήσου, ιδιαίτερα πλούσιοι, έχουν πλουτίσει παραπέρα από την οικειοποίηση των περιουσιών των τοπικών πασάδων, ενώ οι πρόκριτοι της Ρούμελης στηρίζονται ιδιαίτερα σε πολιτικές λειτουργίες). Διαφέρουν ακόμη και από την έλλειψη μιας πληρέστερα διαμορφωμένης εθνικής αγοράς, που δείχνει τις δυσκολίες επικοινωνίας μεταξύ των διαφόρων περιοχών. Τα πιο προωθημένα στοιχεία έχουν δεσμούς πιο πολύ με το εξωτερικό παρά με την ίδια τη χώρα.
Oι διαφορές αυτές έχουν σοβαρότατες συνέπειες και επιπτώσεις. Ανάμεσα στους εφοπλιστές, τους ιδιόμορφους γαιοκτήμονες και τους εκπροσώπους της διοικητικής αριστοκρατίας είναι φανερό ότι υπάρχει εντονότατη «ιστορική όσμωση»: Όλοι τους έχουν στραφεί προς την αστική εξέλιξη μέσω της εμπορικής δραστηριότητας. Αυτό εξηγεί και την έντονη τάση προσέγγισης και συμπαράταξης που τους διακρίνει και που θα φανεί καθαρά στην Επανάσταση. Όμως, οι πλούσιοι εφοπλιστές βλέπουν τη γη σαν χώρο επένδυσης των κεφαλαίων τους και εξόδου από την οικονομική κρίση, αφού ο βιομηχανικός τομέας τους είναι κλειστός.
Αντίθετα, τα υπόλοιπα στοιχεία των κυριάρχων τάξεων θεωρούν τη γη δική τους και δεν έχουν διάθεση να την παραχωρήσουν σε άλλους. Αυτό κάνει το συνασπισμό των μεγαλοεφοπλιστών και των μεγαλοπροκρίτων ασταθή και προκαλεί τις μεταξύ τους αντιπαραθέσεις. Λόγω της χαμηλής ακόμη εθνικής ολοκλήρωσης, οι ενέργειες κάποιων τμημάτων των κυριάρχων τάξεων στρέφονται ευθέως ενάντια στα συμφέροντα των υπολοίπων και θέτουν σε κίνδυνο την ίδια την Επανάσταση.
O ρόλος της «πολεμικής αριστοκρατίας»
Ένα από τα χαρακτηριστικά της Επανάστασης ήταν η ύπαρξη ισχυρών στρατιωτικών δυνάμεων που προέρχονταν από τη σύγκλιση δυο παραγόντων του προηγουμένου καθεστώτος:
Oι διαφορές αυτές έχουν σοβαρότατες συνέπειες και επιπτώσεις. Ανάμεσα στους εφοπλιστές, τους ιδιόμορφους γαιοκτήμονες και τους εκπροσώπους της διοικητικής αριστοκρατίας είναι φανερό ότι υπάρχει εντονότατη «ιστορική όσμωση»: Όλοι τους έχουν στραφεί προς την αστική εξέλιξη μέσω της εμπορικής δραστηριότητας. Αυτό εξηγεί και την έντονη τάση προσέγγισης και συμπαράταξης που τους διακρίνει και που θα φανεί καθαρά στην Επανάσταση. Όμως, οι πλούσιοι εφοπλιστές βλέπουν τη γη σαν χώρο επένδυσης των κεφαλαίων τους και εξόδου από την οικονομική κρίση, αφού ο βιομηχανικός τομέας τους είναι κλειστός.
Αντίθετα, τα υπόλοιπα στοιχεία των κυριάρχων τάξεων θεωρούν τη γη δική τους και δεν έχουν διάθεση να την παραχωρήσουν σε άλλους. Αυτό κάνει το συνασπισμό των μεγαλοεφοπλιστών και των μεγαλοπροκρίτων ασταθή και προκαλεί τις μεταξύ τους αντιπαραθέσεις. Λόγω της χαμηλής ακόμη εθνικής ολοκλήρωσης, οι ενέργειες κάποιων τμημάτων των κυριάρχων τάξεων στρέφονται ευθέως ενάντια στα συμφέροντα των υπολοίπων και θέτουν σε κίνδυνο την ίδια την Επανάσταση.
O ρόλος της «πολεμικής αριστοκρατίας»
Ένα από τα χαρακτηριστικά της Επανάστασης ήταν η ύπαρξη ισχυρών στρατιωτικών δυνάμεων που προέρχονταν από τη σύγκλιση δυο παραγόντων του προηγουμένου καθεστώτος:
- Ένας ήταν αυτό που σήμερα θα αποκαλούσαμε «σύστημα αυτοάμυνας» (στους κόλπους της αγροτιάς κυρίως) που έμεινε στην Ιστορία με το όνομα «κλέφτες».
- Ο άλλος ήταν ο στρατιωτικός μηχανισμός που δημιούργησαν η Υψηλή Πύλη και οι τοπικοί πασάδες για τη διεκπεραίωση των διοικητικών καθηκόντων.
Όσο δεν υπάρχουν οι προϋποθέσεις για το επαναστατικό άλμα, οι δυο αυτοί μηχανισμοί αλληλοαντιπαρατίθενται αλλά, ταυτόχρονα, αλληλοδιαπερνώνται καθώς τμήματά τους περνούν εναλλακτικά από τη μια κατάσταση στην άλλη.
Με το ξέσπασμα της Επανάστασης, η πολεμική αυτή μηχανή καλείται να διαδραματίσει σοβαρό ρόλο. Επί κεφαλής σημαντικών δυνάμεων, καλοί γνώστες του πεδίου των επιχειρήσεων, τα μέλη της αναλαμβάνουν το καθήκον της νικηφόρας έκβασης του πολέμου.
Ωστόσο, από πολύ νωρίς μπαίνει επί τάπητος το θέμα της κοινωνικής θέσης της «πολεμικής αριστοκρατίας» στη μετα-Oθωμανική εποχή. Η ομάδα αυτή χαρακτηρίζεται από την απουσία οικονομικής βάσης και από την απώλεια όσων διοικητικών θέσεων κατείχε την περίοδο της οθωμανικής διοίκησης. Η ανατροπή που προκαλεί η έκρηξη της Επανάστασης στη διάρθρωση και τη θέση της πολεμικής αριστοκρατίας δεν πρέπει να υποτιμάται.
Επί Oθωμανικής Αυτοκρατορίας, ο «κλέφτης» βγαίνει εκτός των θεσμικών ορίων της κατεστημένης κοινωνίας, γίνεται περιθωριακός. Στις συνθήκες της Επανάστασης, ο «κλέφτης» γίνεται «στρατιωτικός». Χωρίς να κινούνται, κατ' ανάγκην, από ένα ψυχρό και κυνικό υπολογισμό, οι στρατιωτικοί ζητούσαν να αμειφθούν και να αναδειχτούν για τις αναντικατάστατες υπηρεσίες που προσέφεραν.
Στις ιστορικές συνθήκες της εποχής, μόνος δρόμος για την ανάδειξή τους ήταν η ένταξή τους, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στις γραμμές των κυρίαρχων τάξεων. Και αυτή ακριβώς η τάση προκαλεί, αναπόφευκτα, τον οξύ ανταγωνισμό με τους ήδη κατέχοντες τις προνομιακές θέσεις τροφοδοτώντας έτσι τις εμφύλιες συρράξεις. Η αντίθεση «πολιτικών - στρατιωτικών» θα είναι μια από τις κύριες αιτίες των εμφυλίων πολέμων.
Με το ξέσπασμα της Επανάστασης, η πολεμική αυτή μηχανή καλείται να διαδραματίσει σοβαρό ρόλο. Επί κεφαλής σημαντικών δυνάμεων, καλοί γνώστες του πεδίου των επιχειρήσεων, τα μέλη της αναλαμβάνουν το καθήκον της νικηφόρας έκβασης του πολέμου.
Ωστόσο, από πολύ νωρίς μπαίνει επί τάπητος το θέμα της κοινωνικής θέσης της «πολεμικής αριστοκρατίας» στη μετα-Oθωμανική εποχή. Η ομάδα αυτή χαρακτηρίζεται από την απουσία οικονομικής βάσης και από την απώλεια όσων διοικητικών θέσεων κατείχε την περίοδο της οθωμανικής διοίκησης. Η ανατροπή που προκαλεί η έκρηξη της Επανάστασης στη διάρθρωση και τη θέση της πολεμικής αριστοκρατίας δεν πρέπει να υποτιμάται.
Επί Oθωμανικής Αυτοκρατορίας, ο «κλέφτης» βγαίνει εκτός των θεσμικών ορίων της κατεστημένης κοινωνίας, γίνεται περιθωριακός. Στις συνθήκες της Επανάστασης, ο «κλέφτης» γίνεται «στρατιωτικός». Χωρίς να κινούνται, κατ' ανάγκην, από ένα ψυχρό και κυνικό υπολογισμό, οι στρατιωτικοί ζητούσαν να αμειφθούν και να αναδειχτούν για τις αναντικατάστατες υπηρεσίες που προσέφεραν.
Στις ιστορικές συνθήκες της εποχής, μόνος δρόμος για την ανάδειξή τους ήταν η ένταξή τους, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στις γραμμές των κυρίαρχων τάξεων. Και αυτή ακριβώς η τάση προκαλεί, αναπόφευκτα, τον οξύ ανταγωνισμό με τους ήδη κατέχοντες τις προνομιακές θέσεις τροφοδοτώντας έτσι τις εμφύλιες συρράξεις. Η αντίθεση «πολιτικών - στρατιωτικών» θα είναι μια από τις κύριες αιτίες των εμφυλίων πολέμων.
