Μπορεί να συνυπάρξουν τα Θρησκευτικά με τη Φυσική;

(του ΤΑΚΗ ΜΙΧΑ (www.tmichas.wordpress.com), ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 19/01/2009)

Οι πρόσφατες συζητήσεις σχετικά με το μάθημα των Θρησκευτικών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση φέρνουν ξανά στο προσκήνιο το ερώτημα της δυνατότητας συνύπαρξης της θρησκείας με την επιστήμη.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι εκείνοι που διαμόρφωσαν το εκπαιδευτικό σύστημα έτσι ώστε το παιδί να διδάσκεται Φυσική και Βιολογία αφ' ενός και Θρησκευτικά αφ' ετέρου πίστευαν ότι η επιστήμη και η θρησκεία δεν συγκρούονται κατ' ανάγκη μεταξύ τους. Τα δύο αυτά συστήματα σκέψης μπορούν να συνυπάρξουν διότι, σύμφωνα με μια αρκετά διαδεδομένη άποψη, έχουν διαφορετικά αντικείμενα: η θρησκεία έχει ως αντικείμενο τις ανθρώπινες αξίες, ενώ αντίθετα η επιστήμη τα φυσικά δεδομένα.

Ομως, όπως υπoστηρίζει ο κάτοχος Νόμπελ Φυσικής Στίβεν Γουάινμπεργκ σε πρόσφατο άρθρο του με τίτλο «Δίχως Θεό», αυτή η κατανομή αρμοδιοτήτων που θα άφηνε τους πάντες ευχαριστημένους είναι αρκετά προβληματική. Αντίθετα αυτό το οποίο ισχύει είναι ότι η σχέση μεταξύ των δύο συστημάτων σκέψης είναι συγκρουσιακή και η ενίσχυση του ενός ισοδυναμεί με αποδυνάμωση του άλλου.

Τα φαινόμενα

Το πρώτο σημείο σύγκρουσης αφορά τους γνωσιολογικούς ισχυρισμούς των δύο συστημάτων. Ιστορικά οι περισσότερες θρησκείες απέκτησαν κύρος επειδή η ερμηνεία πολλών μυστηριωδών φαινομένων -οι σεισμοί, οι πλημμύρες κ.λπ.- απαιτούσε αναφορά σε υπερφυσικές δυνάμεις ή όντα. Ομως με την πάροδο του χρόνου η επιστήμη αποκάλυπτε ότι ολοένα και περισσότερα από αυτά τα «μυστηριώδη» φαινόμενα είχαν μια φυσική εξήγηση. Αυτό φυσικά είχε συνέπειες για τη θρησκευτική πίστη. Αν οι άνθρωποι πιστεύουν στον Θεό επειδή δεν μπορούν να εξηγήσουν με διαφορετικό τρόπο διάφορα φαινόμενα και αν με την πάροδο του χρόνου αυτά τα φαινόμενα εξηγούνται με φυσικό τρόπο, η συνέπεια θα είναι η σταδιακή εξασθένηση της θρησκευτικής πίστης.

Ενα δεύτερο σημείο σύγκρουσης μεταξύ της θρησκείας και της επιστήμης αφορά τη θέση του ανθρώπου στον κόσμο. Πριν από τον Κοπέρνικο κυριαρχούσε η θεολογική άποψη σύμφωνα με την οποία η ανθρωπότητα κατείχε μια ξεχωριστή θέση στο κέντρο του κόσμου. Ομως η Φυσική ανατρέπει αυτή την αντίληψη. Η Γη είναι απλά ακόμα ένας πλανήτης που περιστρέφεται γύρω από τον ήλιο, ο ήλιος είναι απλά ένα από τα εκατοντάδες δισεκατομμύρια αστέρια σε έναν γαλαξία που με τη σειρά του είναι απλά ένας από τα δισεκατομμύρια των ορατών γαλαξιών και όλο το συνεχώς επεκτεινόμενο σύννεφο γαλαξιών είναι απλά ένα μικρό κομμάτι μιας πολύ μεγαλύτερης οικουμένης.

Η δεύτερη πηγή αμφισβήτησης της ξεχωριστής και προνομιακής θέσης του ανθρώπου στον κόσμο προέρχεται από τη βιολογία και τη δαρβινική θεωρία της εξέλιξης. Ο Δαρβίνος εκθρόνισε τον άνθρωπο από την προνομιακή του θέση δείχνοντας ότι δεν είναι κάτι το ιδιαίτερο αλλά προέρχεται από άλλα ζώα. Επίσης, η θεωρία της φυσικής επιλογής εξηγεί την εμφάνιση και εξέλιξη του ανθρώπου χωρίς να απαιτείται αναφορά σε έναν «πάνσοφο» δημιουργό. Ακόμη, όπως παρατηρεί ο Γουάινμπεργκ, δεν είναι μακριά η ημέρα όπου οι επιστήμονες θα μπορούν να εξηγήσουν την ανθρώπινη συμπεριφορά με αποκλειστική αναφορά σε χημικές διαδικασίες που δεν θα αφήνουν πλέον κανένα χώρο για την «αθανασία της ψυχής».

Το αλάθητο

Όμως υπάρχει και μια τρίτη πηγή σύγκρουσης μεταξύ των δύο συστημάτων που, σύμφωνα με τον Αμερικανό νομπελίστα, είναι η πιο σημαντική από όλες. Οι θρησκείες βασίζονται κατά κύριο λόγο στο αλάθητο μιας αυθεντίας -που μπορεί να είναι ένας ηγέτης, ένας Πάπας ένας αρχιεπίσκοπος, ένας προφήτης- ή σε ένα ιερό κείμενο όπως η Βίβλος ή το Κοράνι.

Φυσικά και οι επιστήμες βασίζονται σε ειδήμονες, όμως πρόκειται για κάτι το εντελώς διαφορετικό. Αν κανείς θέλει να καταλάβει κάποιο προωθημένο σημείο της θεωρίας της σχετικότητας, θα εξετάσει φυσικά την τελευταία μελέτη ενός ειδήμονα, όμως θα έχει πάντοτε υπ' όψιν του ότι ο ειδήμονας μπορεί να κάνει λάθος.

Αναμφίβολα και η επιστήμη έχει τους ήρωές της όπως τον Αϊνστάιν, όμως κανείς δεν θεωρείται ότι είναι αλάθητος και ότι η μια τυχόν απόρριψη των απόψεών του θα πρέπει να επισύρει πρόστιμα, φυλακίσεις ή ακόμα και λιθοβολισμούς ή απαγχονισμούς.