Ένας ευυπόληπτος βικτοριανός επαναστάτης
(του ΣΠΥΡΟΥ ΜΑΝΟΥΣΕΛΗ, Ελευθεροτυπία, 10/01/2009)
Κανείς δεν θα μπορούσε να φανταστεί το λαμπρό μέλλον του Καρόλου Δαρβίνου βασιζόμενος στις σχολικές ή πανεπιστημιακές του επιδόσεις. Ήταν ένα ήσυχο και ευγενικό παιδί που, όπως πολλά παιδιά της εποχής του, είχε πάθος για τη φυσική ιστορία και από πολύ νωρίς έκανε συλλογές από έντομα και μικρά ζώα.Ο Κάρολος Ροβέρτος Δαρβίνος (Charles Robert Darwin) γεννήθηκε τον Φεβρουάριο του 1809. Ήταν το πέμπτο παιδί ενός ιδιαίτερα εύπορου και καλλιεργημένου γιατρού και εγγονός του Εράσμου Δαρβίνου, βικτοριανού γιατρού και ποιητή, διάσημου για τις πρώιμες εξελικτικές του απόψεις. Παρά τις μέτριες σχολικές επιδόσεις του, ο Δαρβίνος θα έπρεπε, ακολουθώντας την οικογενειακή παράδοση, να σπουδάσει Ιατρική στο Εδιμβούργο.
Ο νεαρός Κάρολος, όμως, αντί για τις απαιτητικές ιατρικές σπουδές, προτιμούσε να επιδίδεται σε πολύ πιο απολαυστικές και «επωφελείς» δραστηριότητες: εκδρομές στη φύση, αθλήματα και φοιτητικά συμπόσια. Εξάλλου η εικόνα και μόνο του αίματος και του ανθρώπινου πόνου τού προκαλούσαν έντονη δυσφορία. Έτσι, έπειτα από οικογενειακό συμβούλιο, ο πατέρας του αποφάσισε να τον στείλει στο Κέμπριτζ, ώστε να προετοιμαστεί για να γίνει αγγλικανός κληρικός.
Απογοητευμένος από την επιπολαιότητα του γιου του, ο πατέρας του θα του στείλει ένα γράμμα στο Κέμπριτζ, όπου μεταξύ άλλων του έγραφε: «Τα μόνα πράγματα που σε ενδιαφέρουν είναι το κυνήγι, τα σκυλιά και να πιάνεις ποντίκια: αν συνεχίσεις έτσι, είναι βέβαιο ότι θα γίνεις η συμφορά του εαυτού σου και της οικογένειάς σου»!
Παρά τις γονικές παροτρύνσεις, στα επόμενα τρία υπέροχα χρόνια στο Κέμπριτζ ο νεαρός Κάρολος θα έχει την ευκαιρία να αποκτήσει νέους και πολύ ενδιαφέροντες φίλους, μαζί με τους οποίους θα συνεχίσει να εμβαθύνει και να τελειοποιεί τα ενδιαφέροντά του (φυσική ιστορία, κυνήγι, σπορ, συμπόσια).
Το 1831, αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του, δέχτηκε πρόθυμα να κάνει το γύρο του κόσμου με το «Μπιγκλ» (HMS Beagle), ένα βρετανικό υδρογραφικό πλοίο, που καπετάνιος του ήταν ο Ρόμπερτ Φιτζρόι, μόλις τέσσερα χρόνια μεγαλύτερος από τον Δαρβίνο. Ενώ όμως το ταξίδι επρόκειτο να διαρκέσει τρία χρόνια, τελικά κράτησε πέντε, από τον Δεκέμβριο του 1831 μέχρι τον Οκτώβριο του 1836.
Στη διάρκεια αυτού του ταξιδιού ο Δαρβίνος θα συλλέξει όλα τα απαραίτητα δεδομένα που αρχικά θα κλονίσουν την πίστη του στη σταθερότητα των ειδών και πολύ αργότερα θα τον οδηγήσουν στην επαναστατική θεωρία του της εξέλιξης μέσω φυσικής επιλογής. Το δραματικό πέρασμα από έναν αφελή δημιουργισμό της νεότητας στον αδιαπραγμάτευτο εξελικτισμό της ωριμότητας σηματοδοτεί μια αποφασιστική τομή στη ζωή του πατέρα της σύγχρονης εξελικτικής θεωρίας.
Πολλοί ιστορικοί της επιστήμης έχουν επιχειρήσει να διερευνήσουν, λιγότερο ή περισσότερο επιτυχώς, αυτό το προσωπικό δράμα στη ζωή του Δαρβίνου. Οι περισσότεροι πάντως συμφωνούν ότι τόσο κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του με το «Μπιγκλ» όσο και μετά την επιστροφή του στην Αγγλία το 1836 ήταν ένας σοβαρά προβληματισμένος δημιουργιστής. Ιδού πώς συνοψίζει ο Ernest Mayr, ο σημαντικότερος εξελικτικός βιολόγος και ιστορικός της Βιολογίας τον εικοστό αιώνα, την πορεία του Δαρβίνου στο βιβλίο του «Ο Δαρβίνος και η γένεση της εξελικτικής σκέψης» (εκδ. Σύναλμα).
«Μετά την επιστροφή του στην Αγγλία το 1836 ήταν ακόμη δημιουργιστής. Εγινε εξελικτιστής προφανώς τον Μάρτιο του 1837, ενώ δούλευε πάνω στις ορνιθολογικές συλλογές του, και ιδιαίτερα μέσα από τις συζητήσεις του με τον ορνιθολόγο John Gould. Είναι βέβαιο ότι τον Ιούλιο του 1837 είχε πλέον αποδεχτεί πλήρως την εξέλιξη μέσω κοινής καταγωγής».
Τα επόμενα είκοσι χρόνια ο Δαρβίνος επέδειξε μια εντυπωσιακή αναβλητικότητα στο να εκθέσει δημοσίως τα συμπεράσματα των εντατικών ερευνών του. Μάλιστα, απέφευγε συστηματικά να μιλήσει γενικόλογα για την εξέλιξη. Οπως αποκαλύπτει η αλληλογραφία του, εκείνη την εποχή το πρόβλημα που τον απασχολούσε πραγματικά ήταν το πρόβλημα της ειδογένεσης: μπορεί (και πώς) ένα είδος να αλλάξει στο χρόνο και να μεταλλαχθεί σε ένα άλλο είδος; Όπως αναφέρει ο ίδιος, σχεδίαζε να γράψει ένα μεγάλο βιβλίο για την προέλευση των ειδών.Την παροιμιώδη αναβλητικότητά του και τους σοβαρούς ενδοιασμούς του θα κάμψει μόνο η ορατή προοπτική να μην αναγνωριστεί κατάλληλα το έργο του όλων αυτών των χρόνων. Πράγματι, ένα πρωινό του Ιουνίου του 1858 θα λάβει ένα πακέτο από το Τερνάτ, ένα νησί στις ολλανδικές Ινδίες. Το πακέτο δεν περιείχε, όπως πίστευε, ειδήσεις για εξωτικά είδη, αλλά ένα χειρόγραφο του Αλφρεντ Ράσελ Γουάλας (1822-1913). Στο χειρόγραφο αυτό ένας παντελώς άγνωστος τότε φυσιοδίφης εξέθετε περιληπτικά ένα μέρος της θεωρίας του Δαρβίνου.
Ηταν πια καιρός να αποτολμήσει τη δημοσιοποίηση των ιδεών του. Ετσι τον επόμενο χρόνο, συγκεκριμένα την Πέμπτη 24 Νοεμβρίου 1859, θα κυκλοφορήσει στο Λονδίνο η πρώτη έκδοση του βιβλίου «Περί της Προέλευσης των Ειδών μέσω της Φυσικής Επιλογής ή η Διατήρηση των Ευνοημένων Φυλών στην Πάλη της Επιβίωσης».
