Ταξίδι στην άκρη της μικροψυχίας

Αναρωτιέμαι πάντα: Γιατί οι άνθρωποι, όταν μπαίνουν σε επιτροπές, γίνονται ανθρωπάκια;

(από τον ΝΙΚΟ ΔΗΜΟΥ, www.lifo.gr, 16.10.2008)

Πριν από 33 χρόνια, στους αφορισμούς 163-165 του βιβλίου μου «Η Δυστυχία του να είσαι Έλληνας» (που εξακολουθεί να ανατυπώνεται) είχα κάνει ένα ειρωνικό σχόλιο για τις επιτροπές κρατικών και λογοτεχνικών βραβείων.

Έγραφα τότε για τη «γλοιώδη κολακεία, τη χαμέρπεια και τον φαβοριτισμό που χαρακτηρίζουν την πνευματική μας ζωή».

Τίποτα πιο επίκαιρο!

Κυκλοφόρησε πέρυσι μία μετάφραση που δεν θα χαρακτήριζα απλώς ως την καλύτερη της χρονιάς αλλά την καλύτερη της δεκαετίας - και βάλε. Ένα πανδύσκολο έργο, από τα κορυφαία του 20ού αιώνα, το Ταξίδι στην Άκρη της Νύχτας του Λουί Φεντινάν Σελίν, ένα βιβλίο με το οποίο έζησα έφηβος, που δεν φανταζόμουν ποτέ ότι μπορεί να αποδοθεί στα ελληνικά - μεταφράστηκε. Δεν ήταν απλώς μετάφραση (η γλώσσα και οι ρυθμοί του Σελίν δεν μεταφράζονται), ήταν αναδημιουργία, «επαναποίηση», αυτό που οι Γερμανοί αποκαλούν «Nachdichtung». Έμεινα άναυδος.

Αυτή η κορυφαία δουλειά τιμήθηκε ανάλογα από την κριτική και τους αναγνώστες. Αλλά όταν ήρθε η ώρα του Κρατικού Βραβείου Μετάφρασης, κόλλησε. Γιατί όπως σωστά γράφει ο Γιώργος Βέλτσος (που έχει χρηματίσει πρόεδρος επιτροπής κρατικών βραβείων): «... αποκλείεται να βραβευθεί το καλύτερο λογοτέχνημα ή μετάφρασμα, διότι περισσότερο από το έργο κρίνεται το πρόσωπο, οι επιρροές και οι συμμαχίες του...». («Βήμα», 5.10.08).

Το πρόσωπο λοιπόν δεν ήταν «του χώρου», δεν είχε διασυνδέσεις και διαπλοκές. Είχε μοχθήσει βέβαια επί πολλά χρόνια (τεράστιο το βιβλίο), είχε πετύχει άριστο αποτέλεσμα, αλλά δεν ήταν «δική μας» η κυρία Σεσίλ Ιγγλέση Μαργέλου. Το βραβείο δόθηκε σε μία καλή μετάφραση, καθιερωμένης όμως πανεπιστημιακού και κριτικού.

Από όλα τα φάλτσα των κρατικών επιτροπών μας (και είναι δεκάδες) τούτο είναι το πιο κραυγαλέο. Θυμίζει την ιστορική γκάφα του Ζιντ να απορρίψει τον Προυστ για τις εκδόσεις Γκαλιμάρ.

Αναρωτιέμαι πάντα: Γιατί οι άνθρωποι, όταν μπαίνουν σε επιτροπές, γίνονται ανθρωπάκια;

Θεοδικία

...

Με τον όρο Θεοδικία (στις λατινογενείς γλώσσες: Théodicée, Theodizee, Theodicy) χαρακτηρίζεται το φιλοσοφικό και θεολογικό πρόβλημα της (αμφισβητούμενης) δικαιοσύνης του θεού, ιδίως σ’ εκείνες τις θρησκείες όπου ο θεός έχει στο ανώτατο δυνατό επίπεδο τις ιδιότητες της παντοδυναμίας, πανσοφίας, παναγαθότητας, πανταχού παρουσίας κτλ.

Το πρόβλημα

Είναι προφανές ότι ανέκαθεν οι άνθρωποι διαπίστωναν πως, παρά τη θεϊκή παρουσία και τις όποιες εικαζόμενες θεϊκές ιδιότητες, στον κόσμο επικρατούν αδικία, στέρηση και πόνος. Είτε από φυσικά φαινόμενα, ασθένειες και επιδημίες, είτε από ενέργειες άλλων ανθρώπων και λαών, οι άνθρωποι πάντα υποφέρουν και, κάποια στιγμή, αναρωτιούνται, γιατί ο θεός επιτρέπει αυτή την κατάσταση;

Με αυτό το δίλημμα έχουν ασχοληθεί ήδη οι φιλόσοφοι της ελληνικής Αρχαιότητας (σκεπτικιστές), ανάλογοι προβληματισμοί αναφέρονται και στο βιβλίο Ιώβ της Π.Δ. Στη νεότερη φιλοσοφική Ιστορία ασχολήθηκαν –ανεπιτυχώς– με το πρόβλημα σημαντικοί φιλόσοφοι, ανάμεσά τους ο Gottfried Leibniz (Λάιμπνιτς, 1646-1716), ο οποίος μάλιστα, μια και δεν μπορούσε να δώσει επαρκείς εξηγήσεις, προσπάθησε να θεωρήσει το πρόβλημα ανύπαρκτο: ο υπάρχων κόσμος είναι ο καλύτερος δυνατός, οπότε δεν παρουσιάζονται αδικίες, στερήσεις και καημοί. Αυτοί που ισχυρίζονται το αντίθετο, κακώς διαπιστώνουν σύγκρουση με τις επιθυμίες και τις δυνατότητες του θεού.

Εννοείται ότι ο Λάιμπνιτς δεν γνώρισε τις χιτλερικές θηριωδίες με τα εκατομμύρια δολοφονημένους Εβραίους, ομοφυλόφιλους, τσιγγάνους, αριστερούς κλπ., ούτε τα έργα του Στάλιν στα γκουλάγκ ή τις δολοφονίες του Πινοσέτ στη Χιλή και του Βιντέλα στην Αργεντινή εναντίον πολιτών αυτών των χωρών, ούτε γνώριζε τους βομβαρδισμούς αμάχων από τους Αμερικάνους στο Βιετνάμ με ναπάλμ, στη Γιουγκοσλαβία και το Ιράκ με απεμπλουτισμένο ουράνιο και όλα τα άλλα που γνωρίζουμε εμείς σήμερα επαρκώς. Γνώριζε όμως πολύ καλά ο Λάιμπνιτς τις δολοφονίες «μαγισσών» και «αιρετικών» από τα θεοκρατικά φεουδαρχικά καθεστώτα του Μεσαίωνα, οι οποίες δολοφονίες γίνονταν μάλιστα στο όνομα ακριβώς του θεού που θα έπρεπε να έχει παρέμβει.

Ο συγκεκριμένος προβληματισμός διατυπώνεται απλουστευτικά με τα εξής λόγια:

Είτε ο θεός θέλει να αποτρέψει την αδικία, αλλά δεν μπορεί, οπότε είναι αδύναμος, πράγμα που αντιβαίνει στην παντοδυναμία του.
Είτε μπορεί να την αποτρέψει, αλλά δεν θέλει, επειδή δεν έχει αισθήματα συμπόνιας, οπότε δεν είναι πανάγαθος.
Είτε θέλει και μπορεί, αλλά δεν γνωρίζει πού και πότε υπάρχει αδικία, άρα δεν γνωρίζει παρελθόντα, παρόντα και μέλλοντα, οπότε δεν είναι πάνσοφος.
Είτε, τέλος, δεν ξέρει, δεν θέλει και δεν μπορεί, οπότε δεν είναι θεός.
Σε αντίθετη περίπτωση, από πού προέρχεται η αδικία;

Λέγεται ότι ο Επίκουρος (341-271 π.Χ.) είχε ήδη απαντήσει σ’ αυτόν τον προβληματισμό, σύμφωνα με τον εκκλησιαστικό ιστορικό Λακτάντιο, πράγμα που αμφισβητείται όμως σήμερα και θεωρείται ότι η συγκεκριμένη απάντηση οφείλεται σε κάποιον άγνωστο σκεπτικιστή φιλόσοφο:

«Αν ο θεός δεν θέλει να αποτρέψει το κακό, τότε δεν είναι πανάγαθος.
Αν δεν μπορεί να το αποτρέψει, δεν είναι παντοδύναμος.
Άρα, η παναγαθότητα και η παντοδυναμία ενός θεού
δεν συμβιβάζονται με τον πραγματικό κόσμο.
Είτε λοιπόν δεν υπάρχει κακό, είτε δεν υπάρχει θεός!»

Με αυτό το συλλογισμό καταδεικνύεται η ασυμβατότητα ενός θεού με τις συγκεκριμένες ιδιότητες που τον φορτώνουν οι θεολόγοι. Σίγουρα από τον Επίκουρο κατάγεται η άποψη ότι «ακόμα κι αν υπάρχουν θεοί, αυτοί δεν ανακατεύονται στα ανθρώπινα», οπότε παρέλκει το πρόβλημα της θεοδικίας, αφού κάθε μικρή ή μεγάλη αδικία δεν έχει σχέση με τους θεούς.

Προσπάθειες επίλυσης

Διάφοροι θεοκράτες διανοούμενοι προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα, είτε σχετικοποιώντας την έννοια της αδικίας (περίπου όπως ο Λάιμπνιτς), οπότε δεν υπήρχε λόγος αμφισβήτησης των ιδιοτήτων του θεού, είτε δίνοντας άλλη σημασία στις θεϊκές ιδιότητες, άρα μόνο οι άνθρωποι έβλεπαν την αντίφαση και δεν υπήρχε πρόβλημα προς επίλυση.

Όλες αυτές οι προσπάθειες εμπεριέχουν το κεντρικό μειονέκτημα της μεσαιωνικής «σχολαστικής» μεθοδολογίας, στην οποία είναι γνωστός ο στόχος (όσα αναφέρονται στα «ιερά βιβλία») και αναζητείται τρόπος να επιβεβαιωθούν. Αντίθετα, στην κλασική και στη σύγχρονη φιλοσοφία, γνωστή είναι η μέθοδος και αναζητείται το αποτέλεσμα.

Στο πλαίσιο των θεοκρατικών αντιλήψεων, ο χριστιανός πατέρας Ιερώνυμος (Sophronius Eusebius Hieronymus, 342-420 μ.Χ.) εκπλήσσεται που δεν επεμβαίνει ο θεός να τιμωρήσει τους «αιρετικούς» και προτείνει την εξόντωσή τους για να λήξει το πρόβλημα! Λέει ο «άγιος»: «Μπορούμε να ρωτήσουμε, πώς γίνεται ο Θεός να είναι αγαθός, ο οποίος έδωσε τον νόμο και τους προφήτες, όταν βλέπει τη ζωή των διεφθαρμένων να ευδοκιμεί, και αυτοί να μην υφίστανται τίποτα απ’ αυτόν, σύμφωνα με την τιμωρία που τους αρμόζει. [...] Έχουν γεννήσει γιους, και έχουν προσφέρει καρπούς. Τί καρπούς έχει προσφέρει ο Μαρκίων, με το να δημιουργήσει υιούς της απιστίας; [...]».

Επικαλείται λοιπόν ο δάσκαλος της αγάπης ένα χωρίο της Π.Δ. από το βιβλίο του Ιερεμία (12: 1-3) και συνεχίζει επεξηγώντας αυτό το χωρίο, λέγοντας ότι τα βασανιστήριά τους είναι «αγιασμός». Συνεχίζει το μισάνθρωπο εγκληματικό παραλήρημά του με τα λόγια: «Αγίασε αυτούς, όταν φθάσει η ημέρα της σφαγής αυτών”. Δηλαδή, «φονεύοντάς τους τούς αγιάζεις!»(Εργασίες του Ιερωνύμου, Τόμος V, 818).

Σε μια παράλληλη θεολογική γραμμή, ο «άγιος» Αυγουστίνος (Aurelius Augustinus, 354-430) και ο Θωμάς Ακινάτης (Tommaso d’ Aquino, 1225-1274) –σημειωτέον αμφότεροι χριστιανοί πατέρες, στων οποίων τα λόγια και γραπτά στηριζόταν η Ιερά Εξέταση για να εγκληματεί– θεωρούσαν ότι δεν υπάρχει αυτοτελώς το κακό, αλλά αυτό αποτελεί απουσία καλού. Άρα, όσοι παραπονιούνται για στερήσεις, αδικίες κλπ., στην ουσία επιζητούν αυτά που τους λείπουν και, απλώς, ακόμα δεν τα πέτυχαν. Αυτή η αντιμετώπιση επιβλήθηκε σε όλο τον εκκλησιαστικό μηχανισμό και κανείς δεν τολμούσε να ισχυριστεί κάτι διαφορετικό: θα κηρυσσόταν πάραυτα «μάγος» και «αιρετικός», σε Δύση και Ανατολή. Εννοείται ότι η συγκεκριμένη αντίληψη εγκαταλείφθηκε, όπως τόσες άλλες αντιλήψεις, από την Αναγέννηση και μετά, οπότε θεωρήθηκε ότι το καλό και το κακό μπορούν να αποτελούν αυτοτελείς αξιολογήσεις του ίδιου φυσικού ή κοινωνικού γεγονότος. Σημαντικός είναι επίσης ο συλλογισμός ότι καλό και κακό ως αξιολογικοί χαρακτηρισμοί είναι υποκειμενικά χαρακτηριστικά και δεν επιδέχονται αντικειμενική αντιμετώπιση.

Μια άλλη αντίληψη, ιουδαϊκής μυστικιστικής προελεύσεως που γινόταν για αιώνες αποδεκτή και από χριστιανούς (ίσως γίνεται ακόμα), είναι αυτή περί την ατέλεια του κόσμου και τη δοκιμαστική δημιουργία (καμπάλα): Ο θεός έφτιαξε δοκιμαστικά ένα κόσμο για να μελετήσει τα προβλήματα που θα προκύψουν, στη συνέχεια όμως θα τον καταστρέψει για να φτιάξει έναν τέλειο! Ο θεός ως μελετητής μοντέλων...

Αυτή η αντίληψη αντιβαίνει, βέβαια, σε όλες τις ιδιότητες του θεού, έλλειψη πανσοφίας που δεν ήξερε από την αρχή την κατάληξη της δημιουργίας του, έλλειψη παντοδυναμίας που δεν μπόρεσε και μπορεί να διορθώσει τα λάθη που έγιναν και έλλειψη παναγαθότητας που κάποιοι ανυποψίαστοι άνθρωποι δυστυχούν, χωρίς να ευθύνονται για οτιδήποτε. Για να αποφύγουν οι καμπαλιστές αυτές τις αντιφάσεις, έχουν εισαγάγει πρόσθετες ιδιότητες του θεού, οι οποίες σκοπό έχουν να αποτρέψουν ή αμβλύνουν τα προβλήματα που απορρέουν από την αρχική επιχειρηματολογία τους.

Στον κύκλο σκέψεων του Λάιμπνιτς που προαναφέρθηκε, κινήθηκαν κι άλλοι διανοητές, οι οποίοι θεώρησαν ότι δεν είναι δυνατόν να υπάρξει απόλυτη δικαιοσύνη και παντελής απουσία δυστυχίας, γιατί ο κόσμος αυτός θα ήταν ο Παράδεισος, από τον οποίο όμως έχουν αποβληθεί οι άνθρωποι και «δεν δικαιούνται δια να ομιλούν». Εννοείται ότι αυτές οι απόψεις διατυπώνονταν κυρίως από μέλη και υποτακτικούς της φεουδαρχικής και εκκλησιαστικής εξουσίας, όταν έπρεπε να βρουν παρηγορητικές εξηγήσεις για τα πεινασμένα θύματα του εκμεταλλευτικού καθεστώτος που οι ίδιοι στήριζαν. Και δεν είναι τυχαίο ότι, σε όλες αυτές τις επιχειρηματολογίες, στο τέλος βρίσκεται μια δογματική απόφανση ή ένα φανταστικό γεγονός, οπότε παύει οποιαδήποτε προοπτική διαλόγου. Η μια πλευρά «πιστεύει» και η άλλη «ερευνά»!

Στο ίδιο περίπου πλαίσιο κινήθηκε ο Χέγκελ (Έγελος, Hegel, 1770-1831), ο οποίος πολύ συχνά διατύπωνε φιλοσοφικές απόψεις που βόλευαν την εξουσία του κράτους και της εκκλησίας, όπως τον κατηγόρησε αργότερα ο Πόπερ. Συγκεκριμένα ο Χέγκελ θεωρούσε ότι βρισκόμαστε σε ένα μεταβατικό στάδιο της Ιστορίας και, κάποια εποχή, θα αποκατασταθεί η δικαιοσύνη και ό,τι άλλο ποθούν οι άνθρωποι. Κι σ' αυτή την περίπτωση ο Χέγκελ ήταν μέσα στο σύστημα και το υπηρετούσε, ενώ οι παραπονούμενοι βρίσκονταν εκτός και έπρεπε να παρηγορηθούν και να πεισθούν να κάνουν υπομονή, για μερικές χιλιάδες χρόνια ακόμα, με ταυτόχρονη μακροημέρευση της εξουσίας.

Οι αυστηρά προσηλωμένοι στις θεολογικές σκέψεις έχουν διατυπώσει την άποψη ότι το «κακό» είναι θέλημα θεού, για να μάθουν οι άνθρωποι να διακρίνουν μεταξύ καλού και κακού, κάτι που δεν κατέχουν εκ γενετής. Για να μπορέσει να μάθει, όμως, ο άνθρωπος αυτή τη διάκριση, πρέπει ο ίδιος να ζήσει καταστάσεις καλού και κακού και να αποκτήσει τη σχετική εμπειρία. Αυτά που θεωρούν οι άνθρωποι άδικα, ο θεός τα αντιλαμβάνεται αλλιώς και εντάσσονται στο «σχέδιό» του με τρόπο που δεν γίνεται κατανοητός από τους γηγενείς.

Κι αυτή η άποψη είναι παρηγορητική, δεν λαμβάνει δηλαδή υπόψη ότι μερικοί άνθρωποι βιώνουν μόνο αδικίες στη ζωή τους, πείνα, σκλαβιά, βασανιστήρια, ασθένειες, ενώ κάποιοι ευνοημένοι βιώνουν «αδικίες», επειδή τους ψόφησε ο σκύλος ή έχασαν την πτήση του αεροπλάνου κ.ο.κ. Πέρα απ’ αυτά, το μικρό παιδί που καίγεται από βόμβες ναπάλμ, ή γεννιέται ως τέρας στο Ιράκ λόγω του ουρανίου, ποιες εμπειρίες μπόρεσε να συλλέξει και πώς εντάσσεται στο όποιο θεϊκό σχέδιο; Να σημειώσουμε με την ευκαιρία επίσης ότι στα «ιερά βιβλία» του χριστιανισμού αναφέρονται συγκεκριμένα επεισόδια βαρβαρότητας, όπου γυναικόπαιδα κατασφάχτηκαν με θεϊκή εντολή που έδωσε σε στρατιώτες του «περιούσιου λαού», άρα κάτι δεν στέκει καλά με την παναγαθότητα του θεού.

Υπάρχουν ακόμα πολλά εδάφια της Βίβλου, όπου αναφέρεται ότι ο θεός ο ίδιος δημιούργησε το «κακό», χωρίς περαιτέρω εξηγήσεις, π.χ. Ησαΐας 45.7, ή ότι θα εκδικηθεί με θηρία και δαίμονες, όπως περιγράφεται στην «Αποκάλυψη», ή ότι ο θεός δεν αντιμετωπίζει όλους τους ανθρώπους ίδια αλλά κατά περίπτωση (Παύλος, Ρωμ. 9.14-18 με αναφορά πάλι στην Π.Δ.) κ.ο.κ. Κι αυτά τα επιχειρήματα που δείχνουν κατά κανόνα τη μισανθρωπία και το φθόνο αναχωρητών που τα διατύπωσαν, δεν συμβιβάζονται με την παναγαθότητα του θεού και επιτείνουν τη διάχυτη εντύπωση της αδικίας.

Αλλαγή πλεύσης

Αφού με όλα αυτά τα επιχειρήματα (και άλλα όμοια) δεν απαντήθηκε το αρχικό δίλημμα και δεν ξεπεράστηκε η επιχειρηματολογία που αποδίδεται στον Επίκουρο, επινοήθηκαν άλλες μέθοδοι, όπως η σχετικοποίηση των θεϊκών ιδιοτήτων. Ο «πανάγαθος» θεός είναι, λένε μερικοί θεολόγοι, μια συντομογραφία για το βιβλικό θεό. Ο πραγματικός θεός είναι πολυσύνθετος και πολύπλευρος, κάτι που οι άνθρωποι, έχοντας μια απλοϊκή αντίληψη για την καλοσύνη, δεν μπορούν να αντιληφθούν και περιμένουν από το θεό αυτά που ελπίζουν οι ίδιοι. Το ίδιο ισχύει και με τις υπόλοιπες απόλυτες ιδιότητες του θεού, με κάποιες φραστικές προσαρμογές.

Αυτός ο κύκλος επιχειρημάτων δείχνει πάλι μια υποχώρηση και μάλιστα υποχώρηση από λογικής αλλά και ιστορικής σκοπιάς. Η λογική υποχώρηση έγκειται στο γεγονός ότι η θεϊκή καλοσύνη ανάγεται σε μια ανώτερη ιδιότητα, ας την ονομάσουμε Χ, την οποία οι άνθρωποι δεν αντιλαμβάνονται και προσβλέπουν μόνο σε ένα υποσύνολό της που είναι η ανθρωπίνως κατανοητή καλοσύνη. Αν δεχθούμε αυτό, τότε πρέπει να αποδεσμεύσουμε το θεό από τις ιδιότητες που τον φορτώνουν οι θεολόγοι και μάλιστα από αυτές τις ιδιότητες που καταλαβαίνουν οι άνθρωποι με συγκεκριμένο τρόπο και να διατυπώσουμε από την αρχή ότι «υπάρχει θεός με τις ιδιότητες Χ, Υ, Ζ, τις οποίες κανείς δεν είναι σε θέση να καταλάβει». Το ερώτημα που τίθεται αφορά πλέον το είδος της θεολογίας που μπορεί να συγκροτηθεί με αυτά τα αρχικά αξιώματα και πόσοι «πιστοί» είναι διατεθημένοι να την ακολουθήσουν.

Η ιστορική υποχώρηση στο προηγούμενο επιχείρημα σχετίζεται με το γεγονός ότι οι ινδουιστικοί, οι αιγυπτιακοί και οι ελληνικοί θεοί διέθεταν ακριβώς αυτό το μίγμα καλού και κακού, δύναμης και αδυναμίας, καλοσύνης και κακίας και, κατά περίπτωση εκδηλώνονταν για συγκεκριμένους ανθρώπους ή ομάδες ανθρώπων, με τη μια ή την άλλη ιδιότητά τους. Συχνά ο ένας θεός υπερίσχυε του άλλου και όλο και κάποιοι ήταν ευχαριστημένοι, αλλά και οι δυσαρεστημένοι θα είχαν την ευκαιρία να ευχαριστηθούν κάποτε – περίπου όπως γίνεται στα αθλήματα σήμερα, όπου όλοι προσεύχονται να κερδίσει η ομάδα τους και όταν συμβεί αυτό, το αποδίδουν στο θεό, αν χάσουν φταίει ο διαιτητής. Αν λοιπόν έγινε όλη αυτή η βαβούρα με την επιβολή της «αληθινής» θρησκείας (και της επόμενης «αληθινής» του μωαμεθανισμού), για να καταλήξουμε πάλι στον πολυθεϊσμό, τότε έγινε τσάμπα η φασαρία.

Άλλες αντιλήψεις που επίσης δεν απαντούν οριστικά στο πρόβλημα σχετίζονται, άλλοτε με ιδιοτροπίες του θεού, επειδή απέσυρε το ενδιαφέρον του από τους ανθρώπους, οι οποίοι δεν τον σέβονται, άλλοτε με τη σχετικότητα του χρόνου, ότι δηλαδή δεν έχει τελειώσει ακόμα η εποχή της δημιουργίας και γι’ αυτό ορισμένα φυσικά και κοινωνικά φαινόμενα δημιουργούν ακόμα προβλήματα κτλ. κτλ. Κάθε μία από αυτές τις απόψεις και άλλες πολλές που δεν αναφέρονται εδώ, εκτίθεται συνήθως σε δεκάδες συγγράμματα και μόνο ως τίτλοι μπορούν να αναφερθούν.

Κάποιοι, τέλος, αμφισβητούν δογματικά το δικαίωμα των ανθρώπων να θέτουν τέτοια ερωτήματα, και λένε ότι κακώς διατυπώνεται το δίλημμα της θεοδικίας! Κινδυνεύουμε δηλαδή να φάμε χαστούκι, άμα μας συναντήσουν στο δρόμο. Πρόκειται εμφανώς για μια λογική, η οποία έχει ξεπεραστεί, τόσο από τους Ίωνες φιλοσόφους της Αρχαιότητας όσο και τους φιλοσόφους της ελληνιστικής εποχής, αλλά και από όλους σχεδόν τους φιλοσόφους και φυσιοδίφες, από τον Κοπέρνικο, τον Κέπλερ και τον Γαλιλαίο, μέχρι τους σύγχρονους ερευνητές.

Στο τέλος, η μόνη σωστή απάντηση σ’ αυτόν τον κυκεώνα των απόψεων που δεν έχουν δώσει και δεν φαίνεται να μπορούν να δώσουν απάντηση στο αρχικό ερώτημα, είναι η φυσιοκρατική απάντηση που βρίσκεται από αιώνων στο μυαλό όλων των σκεπτόμενων ανθρώπων και στα χείλη των πιο θαρραλέων εξ αυτών: Δεν υπάρχει ο νομιζόμενος θεός! Και μόνο με αυτό το απλό κτύπημα λύνεται οριστικά ο συγκεκριμένος γόρδιος δεσμός!

(Η σιωπή του θεού >>>)

(Στέλιος Φραγκόπουλος, Stelios Frangopoulos)

Η επανάσταση στην Ουγγαρία το 1956

Το δεύτερο σημαντικό επεισόδιο που συντάραξε το σοβιετικό μπλοκ στην ανατολική Ευρώπη, μετά το ξεσήκωμα στην Ανατολική Γερμανία το 1953, ήταν η επανάσταση στην Ουγγαρία του 1956, η οποία καταπνίγηκε μεν από τα σοβιετικά στρατεύματα, άφησε όμως σημαντικές πληγές σε όλους τους ανθρώπους που έζησαν εκείνα τα γεγονότα. Η πραγματική διάρκεια των γεγονότων ήταν σχετικά σύντομη, από τις 23 Οκτωβρίου μέχρι τις 4 Νοεμβρίου 1956, οπότε εισέβαλε ο «Ερυθρός Στρατός». Όμως πολλές ομάδες Ούγγρων πολέμησαν εναντίον των Σοβιετικών μέχρι τις αρχές του 1957, μερικοί μάλιστα στα βουνά της χώρας.

Η Ουγγαρία μετέπεσε το έτος 1945, με την είσοδο του σοβιετικού στρατού στη χώρα, από το φιλοναζιστικό καθεστώς σε κομμουνιστικό. Η κυβέρνηση συνασπισμού από λίγους κομμουνιστές και σοσιαλδημοκράτες, αλλά περισσότερους εκπροσώπους των αγροτών και των «ευγενών», βρισκόταν υπό τον έλεγχο των Σοβιετικών και ανάλογη ήταν η πολιτική της.

(click)

Στην πρώτη περίοδο αυτής της διακυβέρνησης πργματοποιήθηκε η κολεκτιβοποίηση της καλλιεργήσιμης γης, η οποία στο μεγαλύτερο μέρος της ανήκε σε μεγαλοτσιφλικάδες. Αρμόδιος και κινητήρια μηχανή γι’ αυτή την πολιτική ήταν ο κομμουνιστής Imre Nagy (διαβάζεται Νοτζ), ο οποίος στις μετέπειτα εξελίξεις έπαιξε κορυφαίο ρόλο. Σταδιακά και υπό τον έλεγχο των Σοβιετικών ομογενοποιήθηκαν οι πολιτικές δυνάμεις της χώρας, οπότε προωθήθηκαν σε πρωτεύοντα ρόλο οι κομμουνιστές. Το «ενιαίο κόμμα» MDP έλαβε το έτος 1949 πάνω από το 95% των ψήφων κι έτσι παγιώθηκε η κομμουνιστική κυριαρχία στη χώρα. Αυτή η κυριαρχία προσωποποιήθηκε από τον Mátyás Rákosi, ο οποίος δημιούργησε για τον εαυτό του ένα αντίγραφο προσωπολατρείας τύπου Στάλιν, Ούλμπριχτ ή Χότζα στην Αλβανία. Παράλληλα εξελίσσονταν δίκες προσωπικών αντιπάλων και διαφωνούντων, «πρακτόρων του ιμπεριαλισμού», με εικονικές δίκες και εκτελέσεις κατά το σταλινικό πρότυπο. 

Μετά το 1953, αφού πέθανε ο Στάλιν και αποκαθηλώθηκε ο μύθος του από τον Χρουστσόφ, έγιναν στην Ουγγαρία προσπάθειες εξισορρόπησης και ομαλοποίησης, όπως και σε όλο το ανατολικό μπλοκ, πράγμα που οδήγησε σε σύγκρουση των κατεστημένων σταλινικών και των περιθωριοποιημένων κομμουνιστών, αντιπάλων του Ράκοζι. Το ίδιο έτος έγινε πρωθυπουργός ο Νοτζ, ενώ ο Ράκοζι συνέχισε να έχει τον έλεγχο του κόμματος. Ο Νοτζ προώθησε μια νέα αγροτική μεταρρύθμιση, ενάντια στη δική του κολεκτιβοποίηση που είχε εφαρμόσει προ 10-12-ετίας. Αυτές οι προσπάθειες χαλάρωσης του καταπιεστικού καθεστώτος Ράκοζι και η επάνοδος στην πολιτική πολλών από τους καταδικασμένους «πράκτορες του ιμπεριαλισμού», όσοι δεν είχαν εκτελεστεί, έδωσε στον πληθυσμό μια αίσθηση φιλελευθεροποίησης. Ομάδες φοιτητών και διανοουμένων δημιούργησαν κύκλους συζητήσεων και δράσης και από αυτές τις ομάδες οργανώθηκαν το έτος 1956 οι πρώτες διαδηλώσεις. Παράλληλα εξελίσσονταν και στις υπόλοιπες χώρες του ανατολικού μπλοκ όμοιες διεργασίες και είχαν ήδη λάβει χώρα τα επαναστατικά επεισόδια του 1953 στην Ανατολική Γερμανία και αντίστοιχα στην Πολωνία.

(click)

Οι φοιτητές του Πολυτεχνείου της Βουδαπέστης έλαβαν άδεια να πραγματοποιήσουν στις 23 Οκτωβρίου 1956 διαδήλωση συμπαράστασης στους Πολωνούς εργάτες που είχαν ξεσηκωθεί. Με κατάπληξη διαπίστωσαν όλες οι πλευρές, όμως, ότι σ’ αυτή τη διαδήλωση προσήλθε ένα τεράστιο πλήθος ανθρώπων από όλες τις επαγγελματικές τάξεις, το οποίο πλήθος απαιτούσε πολιτική ελευθερία, ελεύθερες εκλογές, ελευθερία του τύπου, αποδέσμευση από τη Σοβιετική Ένωση κ.ά. Το ίδιο απόγευμα κατεδάφισαν οι διαδηλωτές το τεράστιο άγαλμα του Στάλιν και το έσυραν με τρακτέρ στους δρόμους της πόλης. Από την επόμενη μέρα, 24η Οκτωβρίου 1956, επεκτάθηκαν οι διαδηλώσεις σε όλες τις μεγαλύτερες πόλεις της χώρας και τις επόμενες μέρες άρχισαν να πυροβολούν μέλη των ουγγαρέζικων αρχών ασφαλείας στο πλήθος των διαδηλωτών. Στις 30 Οκτωβρίου ανήγγειλε ο πρώην ένθερμος κομμουνιστής και νυν ηγέτης της φιλελευθεροποίησης, Νοτζ, την κατάργηση του μονοκομματικού κράτους. 

Την 1η Νοεμβρίου κηρύχθηκε η αποδέσμευση της Ουγγαρίας από το «Σύμφωνο της Βαρσοβίας», αντίστοιχο του δυτικού ΝΑΤΟ. Την ίδια ημέρα αποφάσισαν οι ανατολικές χώρες να επέμβουν στρατιωτικά στην Ουγγαρία και να επιβάλλουν τη «σοσιαλιστική τάξη», όπως έγινε το 1953 στην Ανατολική Γερμανία και όπως έμελε να συμβεί το 1968 στην Τσεχοσλοβακία. Από τις 4 μέχρι τις 15 Νοεμβρίου εξελίσσονταν σε όλη τη χώρα μάχες μεταξύ, αφενός ομάδων επαναστατών με ελαφρύ οπλισμό και, αφετέρου, των κρατικών δυνάμεων και των σοβιετικών στρατευμάτων με βαρύ οπλισμό. Οι ελλείψεις των επαναστατών σε θέματα οργάνωσης και εξοπλισμού και η αδυναμία τους να πάρουν βοήθεια από το εξωτερικό, φάνηκε όταν μια ομάδα Ούγγρων επαναστατών κάλεσε στα σύνορα Ουγγαρίας-Αυστρίας έναν εκπρόσωπο της αυστριακής κυβέρνησης, της μόνης «δυτικής» χώρας στον περίγυρο της Ουγγαρίας, για διαπραγματεύσεις. Όταν έφτασε εκεί ένας Αυστριακός επίσημος, του ζήτησαν οι Ούγγροι οπλισμό και άρματα μάχης. Ο έκπληκτος Αυστριακός ζήτησε λίγο χρόνο για να συνεννοηθεί με την κυβέρνησή του.

Όταν επανήλθε ο επίσημος άφησε άφωνους τους Ούγγρους με την ερώτησή του: «Θέλετε ένα άρμα μάχης ή και τα δύο;» Οι Ούγγροι αγνοούσαν ότι η Αυστρία ήταν (και παραμένει) στρατιωτικά ουδέτερη χώρα και (μέχρι σήμερα) διέθετε ασήμαντες στρατιωτικές δυνάμεις. Αυτό το επεισόδιο που έκανε τότε το γύρο του κόσμου, έδειχνε ότι οι επαναστάτες ήταν τελείως ανοργάνωτοι και ασυντόνιστοι. Η δε στρατιωτική βοήθεια που υπόσχονταν διάφορες ομάδες από τη Δύση, ιδίως από τη Γερμανία, δεν ήταν δυνατόν να συγκεντρωθεί και προωθηθεί χωρίς τη σύμφωνη γνώμη των επίσημων κυβερνήσεων της Δύσης.

Οι μάχες στους δρόμους των μεγάλων πόλεων και κυρίως της Βουδαπέστης ήταν προφανές ότι θα κατέληγαν υπέρ του σοβιετικού στρατού και κατά των ανεκπαίδευτων και ανοργάνωτων Ούγγρων επαναστατών. Εκτιμάται ότι σ’ αυτά τα γεγονότα σκοτώθηκαν περί τους 20.000 Ούγγρους. Πάνω από 200.000 άτομα διέφυγαν μέσω Αυστρίας στη Δύση.

Την ίδια εποχή με την επανάσταση στην Ουγγαρία εξελισσόταν η επέμβαση των Άγγλων, Γάλλων και Ισραηλινών κατά της Αιγύπτου, όπου ο Νάσερ είχε εθνικοποιήσει τη διώρυγα του Σουέζ. Έτσι, Ανατολικοί και Δυτικοί ασχολούνταν ουσιαστικά μόνο με το «δικό» τους πρόβλημα και, εννοείται, κάθε πλευρά προσπαθούσε να αναδείξει για προπαγανδιστικούς λόγους τα δραματικά γεγονότα στην άλλη.

Ο πρωθυπουργός Νοτζ κατέφυγε στη γιουγκοσλαβική πρεσβεία της Βουδαπέστης, από όπου εξήλθε, όταν οι Σοβιετικοί του υποσχέθηκαν αμνηστία. Αμέσως μετά την έξοδό του συνελήφθη και μεταφέρθηκε σε (τότε) άγνωστο μέρος της Ρουμανίας. Το 1958 διεξήχθη μυστική δίκη και στη συνέχεια εκτελέστηκε. Αποκαταστάθηκε ως εθνικός ήρωας μετά την κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ το έτος 1989.

Επόμενη στρατιωτική επέμβαση των Σοβιετικών σε «φιλική χώρα» ήταν το 1968 στην Πράγα.

Η κατάργηση του ανατολικού μπλοκ ξεκίνησε πάλι από την Ουγγαρία. 

(Στέλιος Φραγκόπουλος, Stelios Frangopoulos)

Η αρχιμουσικός Λίζα Ξανθοπούλου

Συνέντευξη στο μουσικολόγο Πάρι Κωνσταντινίδη, classicalmusic.gr, στις 8/2/07, για την Όπερα Θεσσαλονίκης

Πάρις Κωνσταντινίδης: Στις 10 Φεβρουαρίου 2007 ανεβάζετε στο Θέατρο της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών την οπερέτα του Γιόχαν Στράους "η Νυχτερίδα" (die Fledermaus). Μιλήστε μας λίγο για την υπόθεση και τους συντελεστές της.

 

Λίζα Ξανθοπούλου: Η Νυχτερίδα είναι η αποκριάτικη αμφίεση του Δόκτορα Φάλκε, με την οποία μεθυσμένος και εγκαταλελειμμένος από τον φίλο του 'Αιζεσταϊν ξύπνησε το πρωί στο δρόμο μετά από μία αποκριάτικη χοροεσπερίδα. Γι' αυτό το αστείο παίρνει την εκδίκησή του ο Φάλκε έναν χρόνο μετά, φέρνοντας τον άσπονδο φίλο του σε πολλές δυσάρεστες αλλά διασκεδαστικές -για το κοινό- εκπλήξεις.

Η Νυχτερίδα παρουσιάζεται στη Βιέννη όπως και στα περισσότερα θέατρα του κόσμου την εποχή των Χριστουγέννων και τις Πρωτοχρονιάς. Η Όπερα Θεσσαλονίκης επέλεξε την παρουσίαση του συγκεκριμένου έργου με δεδομένη τη χρονική περίοδο που αποφάσισε -για δεύτερη συνεχή χρονιά- να μας παραχωρήσει το Κ.Θ.Β.Ε. το Θέατρο της Ε.Μ.Σ. Οι συντελεστές της παραγωγής αυτής είναι αποκλειστικά Έλληνες. Αφενός διότι οι διάλογοι είναι στην ελληνική γλώσσα και αφ' ετέρου διότι επιδίωξή μας είναι να συνεργαζόμαστε -όσο το δυνατόν περισσότερο- με καλλιτέχνες της χώρας μας. Σκηνοθέτης της παράστασης είναι ο Ζάχος Τερζάκης ενώ τα σκηνικά και τα κοστούμια υπογράφει ο Απόστολος Βέττας. Η Χορωδία Θεσσαλονίκης συμμετέχει για πρώτη φορά σε παραγωγή της Ο.Θ. ενώ μετά από πολλά χρόνια συνεργαζόμαστε με την Συμφωνική Ορχήστρα του Δήμου Θεσσαλονίκης. Ο Δήμος Θεσσαλονίκης - Αντιδημαρχία Πολιτισμού παρέχει δωρεάν τους μόνιμους μουσικούς του σώματος υποστηρίζοντας την Ο.Θ. Πρέπει δε να αναφέρω ότι η συνεργασία μας αυτή είναι εξαιρετική.

Π. Κ.: Πιστεύετε ότι σήμερα μας μεταφέρει απλώς τη ζωή των Αστών της πρωτεύουσας της Αυστριακής Αυτοκρατορίας ή ότι εμπεριέχονται σε αυτήν διαχρονικές ανθρώπινες ανησυχίες, πάθη, αδυναμίες, φιλοδοξίες;

Λ. Ξ.: Ναι, πιστεύω ότι το έργο είναι εντελώς διαχρονικό καθώς η συζυγική -έστω και πλατωνική- απιστία, η δίψα για διασκέδαση, η ανάγκη λήθης της καθημερινότητας και η αναζήτηση χαράς είναι ακόμα το "σήμερά" μας. Βέβαια θα μπορούσα να πω ότι το 1870 τα πάρτι σαμπάνιας και των τριών τετάρτων προσέφεραν στους θαμώνες τους ποιοτικότερη διασκέδαση από ότι αυτά των ημερών μας. Εξάλλου το οικονομικό κραχ της εποχής εκείνης ώθησε τους μεσοαστούς στην εκτόνωσή τους μέσω της ξέφρενης διασκέδασης, κάτι που κατ' εμέ χαρακτηρίζει και την σημερινή ελληνική κοινωνία.

Π. Κ.: Ποια θα είναι η προσέγγιση της οπερέτας όσον αφορά στη σκηνοθεσία, τα κοστούμια, τα σκηνικά; Πρόκειται για μια κλασική προσέγγιση ή θέλετε να αναδείξετε συγκεκριμένες πτυχές; Και γιατί επιλέξατε αυτήν την προσέγγιση;

Λ. Ξ.: Η σκηνοθετική προσέγγιση είναι κλασική, επιδιώκοντας να προκαλέσει κυρίως κέφι στον θεατή παρά να τον προβληματίσει με διάφορα δυσκολονόητα μηνύματα. Τα σκηνικά αντιθέτως κρύβουν αινίγματα που ο θεατής καλείται μόνος του να αποκρυπτογραφήσει κατά βούληση. Τα μεγαλύτερος μέρος των κοστουμιών είναι από το βεστιάριο του Κ.Θ.Β.Ε. και της Όπερας, ενώ τα υπόλοιπα από τα κοστούμια και το σύνολο των σκηνικών κατασκευάστηκαν από τα εργαστήρια του Κ.Θ.Β.Ε. Η μουσική προσέγγιση προσπάθησε να παραμείνει πιστή στην βιεννέζικη παράδοση.

Π. Κ.: Η παρτιτούρα θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι αποτελεί -τρόπον τινά- ένα ψυχογράφημα των χαρακτήρων. Θα θέλατε να μας περιγράψετε συνοπτικά τους χαρακτήρες των κεντρικών ηρώων;

Λ. Ξ.: Ο 'Αιζεσταϊν είναι ο υπερφίαλος, αφελής και γυναικάς σύζυγος. Η Ροζαλίντε, η ώριμη και έξυπνη γυναίκα αλλά απατημένη σύζυγος. Ο 'Αλφρεντ, ο τρελός χειμαρρώδης τενόρος. Ο Φάλκε, ο πανούργος σχεδιαστής της εκδίκησης. Ο Φρανκ, ο άξεστος, πεινασμένος συναισθηματικά δημόσιος υπάλληλος. Η Αντέλε η φιλόδοξη καμαριέρα, ναζιάρα και πονηρή. Ο Φρος, ο μεθύστακας δεσμοφύλακας που τους βλέπει όλους διπλούς, ο Μπλιντ ο κεκές δικηγόρος. Ο Ορλόφσκι, ο πάμπλουτος μελαγχολικός πρίγκηπας και η Ίντα η αφελής χορεύτρια.

Π. Κ.: Ο μαέστρος, βέβαια, μπορεί να αναδείξει ή να θάψει ορισμένες πτυχές με τον τρόπο που θα ερμηνεύσει την παρτιτούρα. Εσείς, ως γυναίκα μαέστρος, πώς αντιμετωπίζετε την Ροζαλίντε; Πιστεύετε ότι το φύλο του μαέστρου -έχοντας ίσως στο μυαλό σας και άλλες εκτελέσεις- μπορεί να επηρεάζει την ερμηνευτική προσέγγιση;

Λ. Ξ.: Το φύλο αφορά την βιολογία, η μουσική που κυλάει στις φλέβες όλων δεν έχει φύλο. Η μουσική ερμηνεία της Ροζαλίντε ή οποιουδήποτε άλλου ρόλου ουδόλως επηρεάζεται από το γεγονός του ότι είμαι γυναίκα. Όταν είμαι στο πόντιουμ και διευθύνω το τσάρντας διακατέχομαι από ελληνικό πείσμα και ουγγρικό πάθος...

Π. Κ.: Πείτε μας για την Όπερα Θεσσαλονίκης. Πώς γεννήθηκε ο θεσμός; Τι πέτυχε στα χρόνια που προηγήθηκαν; Ποια προβλήματα αντιμετωπίζει;

Λ. Ξ.: Η Όπερα Θεσσαλονίκης πριν την ανάληψη των καθηκόντων της νέας Διοίκησης και Διεύθυνσης λειτουργούσε σε ένα καμαρίνι που παραχωρήθηκε από το Κ.Θ.Β.Ε. για χώρος γραφείων με την δραστηριοποίηση της Εφορείας της και μίας γραμματέως. Οπωσδήποτε δόθηκαν αγώνες σκληροί για να εδραιωθεί ο θεσμός, ωστόσο δεν μπορούσε κανείς να αντιμετωπίσει αυτήν την παραφυάδα του Κρατικού Θεάτρου ως Οργανισμό. Αυτό ακριβώς προσπαθούμε από κοινού η Εφορεία της Όπερας, οι συνεργάτες μου και εγώ να επιτύχουμε. Οι στόχοι μας είναι πολλοί και προσπαθούμε να τους επιτύχουμε συγχρόνως για να μπορέσουμε να αυτονομήσουμε την Όπερα Θεσσαλονίκης το συντομότερο δυνατό.

Η συνύπαρξη των δύο φορέων (Κ.Θ.Β.Ε. και Ο.Θ.) κάτω από την ίδια στέγη, οι ελλιπείς διοικητικές και τεχνικές υπηρεσίες που απολαμβάνει η Ο.Θ. -λόγω της έλλειψης σαφούς νομοθετικής ρύθμισης- αλλά πάνω από όλα το γεγονός ότι το παραγόμενο καλλιτεχνικό της έργο καθώς και ο χωροχρόνος που αυτό παρουσιάζεται αποφασίζεται από την Καλλιτεχνική Διεύθυνση του Κ.Θ.Β.Ε. είναι τα βασικότερα προβλήματα του Οργανισμού μας που ελπίζουμε στο εγγύς μέλλον να επιλύσουμε με επιμονή αφού έχουμε ήδη επιδείξει την υπομονή μας.

Π. Κ.: Θα θέλατε να μας παρουσιάσετε το παιδαγωγικό σας πρόγραμμα; Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, η υποδοχή του από τα παιδιά;

Λ. Ξ.: Η Όπερα Θεσσαλονίκης στα πλαίσιο του παιδαγωγικού της προγράμματος "παις... Όπερα" οργανώνει σύνολο δραστηριοτήτων για παιδιά και νέους της πόλης. Οι δραστηριότητες αυτές περιλαμβάνουν παραστάσεις για παιδιά, όπως η όπερα του M. Ravel "Το παιδί και τα μάγια", που παρουσιάστηκε το Νοέμβριου του 2006 στην Αίθουσα Τελετών του Α.Π.Θ. σε συνεργασία με το Ευρωπαϊκό Κέντρο Όπερας και η παρουσίαση της όπερας "Η Απαγωγή από το Σεράι" του W.A. Mozart σε μορφή Θεάτρου Μαριονεττών, με σύγχρονη παρουσία τραγουδιστών στη σκηνή στο Θέατρο 'Ανετον, το Δεκέμβριο του 2006. Αυτή η παραγωγή προσφέρθηκε δωρεάν σε 6.000 μαθητές της πόλης μας και της Βόρειας Ελλάδας καθώς και σε κοινωφελή ιδρύματα.

Το πρόγραμμα επίσης περιλαμβάνει εργαστήρια για παιδιά δημοτικού και γυμνασίου όπου διεξάγεται αποκλειστικά στους χώρους του συμμετεχόντων σχολείων. Το σύνολο των δραστηριοτήτων είναι αποκλειστικά σχεδιασμένο για παιδιά αυτών των ηλικιών και επιχειρεί μία προσέγγιση του πολυσύνθετου μουσικού είδους της όπερας από την πλευρά της δραματοποίησης, των σκηνικών, των κοστουμιών, της μουσικής και της σκηνικής παρουσίας, βασισμένο στην ελληνική διασκευή της όπερας του Engelbert Humperdinck "Hänsel und Gretel". Έχει διάρκεια 15 διδακτικών ωρών, που κατανέμονται σε τρεις μέρες. Ως εμψυχωτές των εργαστηρίων έχουν επιλεγεί ειδικευμένοι συνεργάτες της Όπερας Θεσσαλονίκης, η οποία έχει φροντίσει και για την παροχή των απαιτούμενων υλικών.

Στο πρόγραμμα της η Όπερα Θεσσαλονίκης συμπεριλαμβάνει και ένα εργαστήρι για μαθητές γυμνασίου και λυκείου, δίνοντάς τους την ευκαιρία, μέσω του κουκλοθεάτρου, να αποκτήσουν γνώσεις και εμπειρίες μέσα από τον χώρο της Όπερας. Το εργαστήρι έχει αντικείμενο την όπερα "Η έξυπνη" του Carl Orff και περιλαμβάνει τους τομείς σκηνοθεσίας, κατασκευή σκηνικών, κατασκευή κοστουμιών, κατασκευή φιγούρας - παίξιμο φιγούρας.

Το πρόγραμμα "παις... Όπερα" συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Επιχειρησιακό Πρόγραμμα "Πολιτισμός") και εμπίπτει στο θεσμό του Υπουργείου Πολιτισμού "Παιδεία και Πολιτισμός".

Το σίγουρο είναι ότι τα παιδιά διψούν για τέτοιου είδους δραστηριότητες που με απλό και βιωματικό τρόπο γνωρίζουν ένα τόσο πολυσύνθετο μουσικό είδος. Συγχρόνως μαθαίνουν να λειτουργούν ομαδικά σε ένα κατεξοχήν ομαδικό είδος τέχνης, δημιουργώντας και καλλιεργώντας την φαντασία τους. Και αισιόδοξο μήνυμα στις προσπάθειες μας είναι τα γυμνάσια που επιδιώκουν να παρακολουθήσουν την "Νυχτερίδα" καθώς και τα δημοτικά που στις καταληκτικές τους εκδηλώσεις εντάσσουν πια και το Λυρικό Θέατρο.

Π. Κ.: Τι να περιμένουμε από την Όπερα Θεσσαλονίκης στο προσεχές μέλλον;

Λ. Ξ.: Ελπίζω την αυτονόμησή της. Τόση δουλειά με τόση αγάπη, υπομονή και επιμονή είμαι σίγουρη ότι κάπου θα οδηγήσει.

Σύγκρουση γαλαξιών

Δύο θηριώδεις γαλαξίες (φωτογραφία Hubble) βρίσκονται «λίγο» πριν από την οριστική σύγκρουση και ανάμειξή τους. Οι βραχίονες έχουν ήδη ανακατευτεί και ουδείς μπορεί να περιγράψει σήμερα πώς εξελίχθηκε η σύγκρουση στα δεκάδες και εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια που ακολούθησαν αυτή την εικόνα. Η απόσταση του ζεύγους από το δικό μας γαλαξία είναι περί τα 450 εκατομμ. έτη φωτός, δηλ. αυτή η συγκυρία που βλέπουμε τώρα ήταν επίκαιρη πριν από 450 εκατομμ. έτη. Η διάμετρος του συστήματος είναι περί τα 150.000 έτη φωτός.

Η εικόνα αυτή μας δίνει μια ιδέα, πώς θα εξελιχθεί περίπου η σύγκρουση μεταξύ της Ανδρομέδας και του δικού μας Γαλαξία, η οποία εκτιμάται ότι θα συμβεί σε κάπου 3 δισεκ. χρόνια, όταν η Γη θα έχει πάψει να υπάρχει. Δεν θα ζήσουμε όλη αυτή τη βαβούρα δηλαδή!

Το βίντεο που ακολουθεί δείχνει σε εξομοίωση, πώς περίπου εξελίσσονται οι συγκρούσεις γαλαξιών. Αυτό που διαρκεί στο βίντεο σε 2-3 λεπτά, στην πραγματικότητα εκτείνεται σε 1-2 δισεκ. γήινα έτη.

(βλέπε επίσης >>>)

Βιβλία, βιβλία

Το άλογο, ο τροχός και η γλώσσα

Περίπου ο πληθυσμός της Γης μιλάει γλώσσες που προήλθαν από μια κοινή γλωσσολογική πηγή, γνωστή ως πρωτο-ινδοευρωπαϊκή γλώσσα. Ποιοι ήταν οι πρώτοι που μίλησαν αυτήν την παλιά μητρική γλώσσα και πώς κατάφεραν να τη διαδώσουν σ' όλη τη Γη;

Από τότε που ο σερ Γ. Τζόουνς, ένας Βρετανός δικαστής και διανοούμενος που ζούσε στην Ινδία, μίλησε για την ύπαρξή της, μέχρι σήμερα, η ταυτότητα αυτών που τη μιλούσαν παραμείνει μυστήριο .

Στο βιβλίο «Το άλογο, ο τροχός και η γλώσσα» (εκδόσεις «Princeton University Press») ο καθηγητής Ανθρωπολογίας David Anthony δίνει ορισμένες απαντήσεις που αφορούν την ταυτότητα αυτών των ανθρώπων και δείχνει πώς η εξημέρωση των αλόγων και η χρήση του τροχού είχαν ως αποτέλεσμα τη διάδοση της γλώσσας και τη δημιουργία ενός ολόκληρου πολιτισμού.

Ο συγγραφέας, που έχει κάνει πολύχρονες αρχαιολογικές ανασκαφές στην Ουκρανία, στη Ρωσία και στο Καζακστάν, επιχειρηματολογεί ότι η γλώσσα αυτή -άρα και αυτοί που τη μιλούσαν- πρωτοεμφανίστηκε στις σημερινές περιοχές της Νότιας Ουκρανίας και της Ρωσίας, που αποτελούνται κυρίως από αχανείς στέπες. Ο συγγραφέας δεν είναι ο πρώτος που ισχυρίζεται κάτι τέτοιο, όμως τα όσα παραθέτει στοιχειοθετούν επαρκώς την υπόθεση.

Στην ερώτηση εάν υπάρχει μια ημερομηνία από την οποία και μετά πιστεύεται ότι ομιλούνταν η πρωτο-ινδοευρωπαϊκή, ο Anthony ισχυρίζεται ότι υπάρχουν δύο σύνολα λεξικολογικών ορών που ταυτοποιούν την ημερομηνία και σχετίζονται με λέξεις που έχουν να κάνουν με την ύφανση μάλλινου νήματος και λέξεις που σχετίζονται με τον τροχό και την άμαξα. «Κι αυτό γιατί ούτε μάλλινα υφάσματα ούτε οχήματα με τροχούς υπήρχαν πριν από το 4000 π.Χ. Και είναι πολύ πιθανό να μην υπήρχαν ούτε πριν από το 3500 π.Χ. Ομως οι πρωτο-ινδοευρωπαίοι είχαν λέξεις για τα οχήματα με τροχούς και για ένα είδος μάλλινου υφάσματος. Αυτό το λεξιλόγιο υποδεικνύει ότι η πρωτο-ινδοευρωπαϊκή μιλιούνταν μετά το 4000 - 3500 π.Χ.».

Εκτός από την καινοτόμο χρήση των βοϊδάμαξων, ο Anthony ισχυρίζεται ότι η εξήμερωση των αλόγων και η δυνατότητα να τα ιππεύει κανείς, καθώς και τα πολεμικά άρματα , μετέτρεψαν τις ευρασιατικές στέπες σ' έναν αναπτυσσόμενο διηπειρωτικό διάδρομο επικοινωνίας, εμπορίου και πολιτιστικών ανταλλαγών. Ο συγγραφέας εξηγεί επίσης πώς οι πρωτο-ινδοευρωπαίοι διέδωσαν τις παραδόσεις τους και πώς έκαναν σημαντικές προόδους στην εξόρυξη χαλκού, στον πόλεμο και στους πολιτικούς θεσμούς, με αποτέλεσμα να υπάρξουν κοινωνικές αλλαγές.

Τέλος, από τις κοινές ρίζες των λέξεων ο συγγραφέας μάς περιγράφει το πώς πρέπει να ήταν η κοινωνική ζωή αυτών των ανθρώπων.

(ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΓΙΑΝΝΟΥΤΣΟΥ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 24/10/2008)

Αβιογένεση

Από πολύ παλιά υπήρχε η αντίληψη ότι ορισμένες μορφές ζωής προκύπτουν αυτογενώς, από άβιο υλικό, δηλαδή από ανόργανη ύλη. Ο όρος αβιογένεση προέρχεται βέβαια από το τέλος του 19ου αιώνα, η ιδέα που περιγράφεται με αυτό τον όρο πρέπει όμως να επικρατούσε ήδη από τους αρχαίους χρόνους και σχετιζόταν με διάφορες δεισιδαιμονίες. Για παράδειγμα, όλα τα «άχρηστα», «ενοχλητικά» και «επιβλαβή» ζώα (σκουλήκια, ζωύφια κ.ά.) και φυτά (ζιζάνια, παράσιτα κ.ά.) προέρχονταν, σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, από αβιογένεση. Και ενώ για τη συντήρηση των χρήσιμων ειδών απαιτείται η φροντίδα του ανθρώπου, τα άχρηστα ευδοκιμούν αυτοδύναμα, παρά τις προσπάθειες για εξαφάνισή τους.

Η πειραματική διάταξη του Miller και επεξήγηση

Αυτές οι αντιλήψεις οδηγούσαν λοιπόν στο απλοϊκό συμπέρασμα ότι τα χρήσιμα είδη προκύπτουν από ζωντανά υλικά, ενώ τα άχρηστα από νεκρή ύλη. Συνηθέστερο σχετικό παράδειγμα ήταν τα σκουλήκια στο χαλασμένο κρέας. Όσο το κρέας ήταν φρέσκο (ζωντανό), δεν είχε σκουλήκια. Άμα σάπιζε, δηλαδή γινόταν «νεκρό», όπως πιστευόταν τότε, εμφανίζονταν σκουλήκια... Αυτή η σχεδόν καθημερινή εμπειρία των ανθρώπων που προκαλούσε και απώλεια ποσοτήτων διατροφής, αποτελούσε (εσφαλμένη, προφανώς) απόδειξη της αβιογένεσης.

Το έτος 1668 έκανε ο Ιταλός γιατρό Francesco Redi (Ρέντι, 1626-1697) πειραματικές έρευνες και τοποθέτησε διάφορα κομμάτια κρέατος σε οκτώ δοχεία, τέσσερα από τα οποία τα σφράγισε και τα υπόλοιπα τέσσερα τα άφησε ανοικτά. Αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθούν σκουλήκια στο κρέας των ανοικτών δοχείων, στο οποίο μαζεύονταν μύγες. Το κρέας στα σφραγισμένα δοχεία σάπισε επίσης, αλλά δεν παρουσιάστηκαν σκουλήκια. Με νεότερα πειράματα, κατά τα οποία έβαζε ο Ρέντι πάνω στα δοχεία μια γάζα, ώστε να υπάρχει μεν κυκλοφορία αέρος αλλά να μην μαζεύονται μύγες, διαπιστώθηκε ότι και πάλι δεν δημιουργήθηκαν σκουλήκια. Η αντίληψη περί αβιογένεσης των σκουληκιών είχε ακυρωθεί.

Όμως η φυσιοκρατική αντίληψη των πραγμάτων δεν δικαιολογούσε άλλη ερμηνεία της ζωής από αυτή της αβιογένεσης. Έτσι, με τη θεωρητική και πειραματική εξέλιξη της επιστήμης έγιναν προσπάθειες να εξηγηθεί και επιτευχθεί μεθοδευμένα μια τέτοια διαδικασία. Ήδη ο Δαρβίνος είχε υποθέσει ότι η ζωή δημιουργήθηκε στη Γη σε ένα θερμό περιβάλλον με «θρεπτικά» υλικά, μέσα σε μια δυναμωτική «σούπα». Πριν από τον α' παγκ. πόλεμο κατάφερε ο Χημικός Walter Löb να διαμορφώσει πειραματικές συνθήκες αβιογένεσης και παρήγαγε μάλιστα με ηλεκτρικές εκκενώσεις το αμινοξύ Glycin. Τα πορίσματά του δεν έτυχαν όμως της δέουσας προσοχής από την ερευνητική κοινότητα. Ο Βιοχημικός Melvin Calvin που προσπάθησε το έτος 1951 να δημιουργήσει οργανική ύλη από ανόργανη, βομβαρδίζοντας με ραδιενεργή ακτινοβολία ένα μείγμα διοξειδίου του άνθρακα και νερού, δεν πέτυχε το ζητούμενο αποτέλεσμα.

Τελικά, στέφθηκαν με επιτυχία οι προσπάθειες του φοιτητή της Χημείας Stanley Lloyd Miller (1930-2007), ο οποίος το έτος 1952 γέμισε στο εργαστήριό του στο πανεπιστήμιο του Σικάγου ένα σφαιρικό αντιδραστήρα με νερό, αμμωνία, μεθάνιο και υδρογόνο και τοποθέτησε σ' αυτόν δύο ηλεκτρόδια από βολφράμιο. Αφού θέρμανε το περιεχόμενο του δοχείου και συνέδεσε ηλεκτρική τάση στα άκρα των ηλεκτροδίων, άρχισαν να εκδηλώνονται ηλεκτρικές εκκενώσεις στο νεφέλωμα που είχε δημιουργηθεί στο εσωτερικό του αντιδραστήρα.

Το περιεχόμενο του αντιδραστήρα αποτελούσε μια προσέγγιση της γήινης ατμόσφαιρας που επικρατούσε πριν από κάποια δισεκατομμύρια χρόνια και η οποία παρατηρείται σήμερα σε μερικούς δορυφόρους των μεγάλων πλανητών του ηλιακού μας συστήματος. Μέσα σε μια εβδομάδα άρχισε να αλλάζει χρώματα το μείγμα υγρών και αερίων στη γυάλινη σφαίρα του Μίλερ. Αρχικά πήρε ο «ωκεανός» στον πυθμένα του αντιδραστήρα χρώμα ροζ, μετά σκούρο κόκκινο και στα τοιχώματα επικάθισε ένα κίτρινο στρώμα. Την πέμπτη ημέρα του πειράματος κολυμπούσαν στην «πρωταρχική σούπα» του αντιδραστήρα 5 αμινοξέα, τα οποία αμινοξέα αποτελούν θεμελιώδη συστατικά των πρωτεϊνών. Οι πρωτεΐνες με τη σειρά τους είναι πολύπλευρες ενώσεις, οι οποίες υπάρχουν σε όλους τους οργανισμούς. Περίπου το 15% του μεθανίου είχε μετατραπεί σε οργανική ύλη.

Ο Μίλερ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι είχε συγκροτήσει με την πειραματική διάταξή του μια θεμελιώδη κατάσταση που αναπαριστούσε τη διαδικασία αβιογένεσης στη Γη. Τον Μάιο του επόμενου έτους δημοσιεύτηκαν τα αποτελέσματα στο επιστημονικό περιοδικό Science κι έτσι πήρε το όνομα του Μίλερ περίοπτη θέση στην Ιστορία της Επιστήμης. Ένα σχέδιο ή φωτογραφία της πειραματικής διάταξης του 1952 περιέχεται σήμερα σε όλα τα σχολικά βιβλία της Βιολογίας. Ο Μίλερ προσπάθησε τότε με το πείραμά του να επιβεβαιώσει μια θεωρητική σύλληψη του καθηγητή του Harold Urey. Όμως πολλοί συνάδελφοί του ήταν προβληματισμένοι, επειδή θεωρούσαν απίθανο να επαναληφθεί σε εργαστηριακές συνθήκες αυτό που εξελίχθηκε στη φύση μέσα σε εκατομμύρια χρόνια.

Από τότε μέχρι σήμερα (2008) αναπτύχθηκαν διάφορες απόψεις για τις συνθήκες που μπορεί να επικρατούσαν κάποτε στην ατμόσφαιρα και την επιφάνεια της Γης και οι οποίες απείχαν περισσότερο ή λιγότερο από αυτές που είχαν θέσει οι Urey και Miller ως προϋπόθεση στα πειράματα. Το σημαντικότερο πόρισμα από το πείραμα του Μίλερ ήταν όμως, ακόμα κι αν δεν εξομοίωνε το περιεχόμενο στον αντιδραστήρα του επακριβώς την ατμόσφαιρα στη Γη, ότι είχε αποδειχθεί πως είναι δυνατή η δημιουργία ζωής από ανόργανη ύλη. Με σημερινή ορολογία, η φύση είχε περάσει από τη Χημεία στη Βιολογία, όπως το διατύπωσε ο Ιστορικός των Επιστημών Ernst Peter Fischer. Ουσιαστικά συνέβη δηλαδή περίπου αυτό που διατύπωναν διαισθητικά οι φυσιοκράτες ερευνητές ήδη από την αρχαιότητα, αλλά δεν διέθεταν τις θεωρητικές γνώσεις και την πειραματική τεχνογνωσία για να το αποδείξουν.

Μια από τις σημαντικές συνέπειες αυτού του πειράματος ήταν επίσης η ψυχολογική αποδέσμευση διαφόρων ερευνητών από αντιλήψεις περί θεϊκής δημιουργίας κ.τ.ό. — όσοι τις διατηρούσαν, φυσικά! Η ιδέα για την «πρωταρχική σούπα», από την οποία προήλθε η ζωή στον πλανήτη μας, πέρασε έκτοτε στην καθημερινή κουβέντα, σε μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας, στα σενάρια κινηματογραφικών ταινιών, σε κόμικς κ.ο.κ. 

O Miller σε μεγαλύτερη ηλικία και η αρχική πειραματική διάταξη

Ο Χημικός Jeffrey Bada από το Ωκεανογραφικό Ινστιτούτο του UCSD (Καλιφόρνια, Σαν Ντιέγκο) θέλησε φέτος να περιγράψει αναλυτικά το πείραμα του, μακαρίτη πλέον, δάσκαλου και φίλου του Μίλερ και αναζήτησε τις πειραματικές διατάξεις, οι οποίες είχαν βρει θέση, ως κειμήλια της Ιστορίας των Επιστημών, σε ένα υπόγειο του πανεπιστημίου του Σικάγου. Εκεί ανακάλυψε ο Bada μερικές ακόμα πειραματικές διατάξεις του Μίλερ, στις οποίες είχε επίσης αναφερθεί ακροθιγώς ο ερευνητής σε επιστημονική δημοσίευσή του.

Η μελέτη αυτών των νέων πειραματικών διατάξεων, οι οποίες δεν διέφεραν σημαντικά από την αρχική, έδωσε στους ερευνητές την εντύπωση ότι ο Μίλερ είχε προσπαθήσει να εξομοιώσει στον αντιδραστήρα την ατμόσφαιρα πάνω από ένα ηφαίστειο, όπου επικρατεί ταυτόχρονα καταιγίδα με ηλεκτρικές εκκενώσεις. Ένα φαινόμενο που δεν είναι μεν σύνηθες, αλλά περιγράφηκε ήδη κατά την Αρχαιότητα από τον νεότερο Πλίνιο για την έκρηξη του Βεζούβιου που είχε καταστρέψει την Πομπηία και καταγράφηκε πρόσφατα σε εντυπωσιακές φωτογραφίες στα ηφαίστεια της Χιλής (Chaiten) και της Ισλανδίας (Eyjafjalla).

Επίσης σημαντικό είναι ότι στον νεότερο αντιδραστήρα του Μίλερ είχαν δημιουργηθεί όχι μόνο 5 αλλά 22 αμινοξέα, τα οποία δεν ήταν όμως σε θέση να μετρήσει ο πειραματιστής με τις δυνατότητες του έτους 1955 (Science, τόμος 322/2008, σελ. 404). Αλλά, ακόμα και στα υπολείμματα του αρχικού αντιδραστήρα ανακάλυψαν οι ερευνητές ότι υπήρχαν 14 αμινοξέα. Ίσως δημιουργήθηκαν αυτά με την πάροδο των ετών, μάλλον όμως υπήρχαν από την αρχή εκεί αλλά δεν ήταν και πάλι σε θέση να τα εντοπίσει ο Μίλερ.

Οι αντιλήψεις των ερευνητών για τις συνθήκες που επικρατούσαν στη Γη, όταν προέκυψαν οι οργανικές ενώσεις, δεν είναι ενιαίες. Οι περισσότεροι θεωρούν ότι η κατάσταση περιγράφεται καλύτερα με ένα μείγμα υπέρθερμου ατμού, ατμών θείου, διοξείδιου του άνθρακα, άζωτου και ηφαιστειακής λάβας. Απ’ την άλλη μεριά, τα βιολογικά μόρια δεν αντέχουν σε υψηλές θερμοκρασίες (οι πρωτεΐνες μέχρι περίπου 4Ο^ο C), οπότε δεν θα ήταν δυνατόν να διατηρηθούν αυτά σε περιβάλλον ηφαιστειακών θερμοκρασιών.

Γι’ αυτό συμπεραίνουν ο Bada και οι συνεργάτες του ότι τα αμινοξέα στη Γη δημιουργήθηκαν μεν σε ηφαιστειακό περιβάλλον, αλλά η συσσωμάτωσή τους σε πρωτοκύτταρα έγινε σε κάποιον ήρεμο και δροσερό χώρο, μάλλον στη θάλασσα όπου κατέληγε η ηφαιστειακή λάβα. Αυτή η θάλασσα κοντά σε ηφαίστειο πρέπει να αποτέλεσε λοιπόν τον «ωκεανό» που φαντάστηκε ο Μίλερ και στον οποίο αναπτύχθηκε η ζωή με περιβάλλον σταθερής περίπου θερμοκρασίας. Άλλα πρωταρχικά βιολογικά μόρια πρέπει να έφτασαν στη Γη από το διάστημα, πάνω σε μετεωρίτες και συνέβαλαν στα πρώτα βήματα της γήινης βιολογίας. Ένας τέτοιος μετεωρίτης έπεσε το έτος 1969 στο Murchison της Αυστραλίας και πάνω του περιέχονταν περισσότερα από 100 αμινοξέα!

Τους επαγγελματίες εκπροσώπους των θρησκειών που παραπονούνται ότι, με αυτά τα πειραματικά αποτελέσματα, είναι αναγκασμένοι να καταγράψουν άλλη μια υποχώρηση του θεού και της δημιουργιστικής ιδεοληψίας, είχε «μαλώσει» ο καθηγητής Urey ήδη το 1952, μετά την πραγματοποίηση των πειραμάτων και τον εντοπισμό των 5 αμινοξέων: «Αν ο θεός δεν ακολούθησε το δρόμο που έδειξε ο Μίλερ, τότε έχασε μια καλή ευκαιρία να κάνει κάτι απλό!»
(Στέλιος Φραγκόπουλος, Stelios Frangopoulos)

in.gr 27/4/2022

Μια νέα εξέταση μετεωριτών που προσγειώθηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες, τον Καναδά και την Αυστραλία ενισχύει την ιδέα ότι τέτοια αντικείμενα μπορεί να έχουν μεταφέρει στη Γη χημικά συστατικά ζωτικής σημασίας για τη δημιουργία της ζωής.

Όπως αναφέρει το Reuters, οι επιστήμονες είχαν εντοπίσει προηγουμένως σε αυτούς τους μετεωρίτες τρία από τα πέντε χημικά συστατικά που απαιτούνται για να σχηματίσουν το DNA και το RNA. Και μόλις χθες ανακοίνωσαν ότι κατάφεραν πλέον να εντοπίσουν και τα δύο τελευταία, αφού βελτίωσαν τον τρόπο με τον οποίον ανέλυσαν τους μετεωρίτες.

«Ευαίσθητες» έρευνες

Σε αντίθεση με προηγούμενες έρευνες, οι μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν αυτή τη φορά ήταν πιο ευαίσθητες και δεν χρησιμοποιούσαν ισχυρά οξέα ή ζεστό υγρό για την εξαγωγή των πέντε συστατικών, γνωστών ως νουκλεοβάσεις. Αυτό αναφέρει ο ο αστροχημικός Γιασουσίρο Όμπα του Πανεπιστημίου Hokkaido στην Ιαπωνία, επικεφαλής συγγραφέα της μελέτης που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Nature Communications .

Οι νουκλεοβάσεις είναι ενώσεις που περιέχουν άζωτο και είναι καθοριστικές για το σχηματισμό της χαρακτηριστικής διπλής έλικας του DNA.

Σύμφωνα με τον αστροβιολόγο και συν-συγγραφέα της μελέτης Ντάνι Γκλέιβιν του Κέντρου Διαστημικών Πτήσεων Γκόνταρντ της NASA στο Μέριλαντ, η επιβεβαίωση μιας εξωγήινης προέλευσης ενός πλήρους συνόλου νουκλεοβάσεων που βρέθηκαν στο DNA και το RNA υποστηρίζει τη θεωρία ότι οι μετεωρίτες θα μπορούσαν να ήταν μια σημαντική πηγή οργανικών ενώσεων απαραίτητων για την εμφάνιση των πρώτων ζωντανών οργανισμών της Γης.

Καλύτερη κατανόηση

Οι επιστήμονες προσπαθούν να κατανοήσουν καλύτερα τα γεγονότα που εκτυλίχθηκαν στη Γη και που επέτρεψαν σε διάφορες χημικές ενώσεις να ενωθούν σε ένα ζεστό υδάτινο περιβάλλον για να σχηματίσουν ένα ζωντανό μικρόβιο ικανό να αναπαραχθεί. Ο σχηματισμός DNA και RNA ήταν ένα σημαντικό ορόσημο καθώς αυτά τα μόρια περιέχουν ουσιαστικά τις οδηγίες για την κατασκευή και τη λειτουργία ζωντανών οργανισμών.

«Υπάρχουν ακόμη πολλά να μάθουμε για τα χημικά βήματα που οδήγησαν στην προέλευση της ζωής στη Γη – το πρώτο αυτοαναπαραγόμενο σύστημα», είπε ο Γκλέιβιν. «Αυτή η έρευνα σίγουρα προσθέτει στον κατάλογο των χημικών ενώσεων που υπήρχαν στην πρώιμη πρεβιοτική σούπα της Γης (που υπήρχε πριν από την εμφάνιση της ζωής)».

Μελετώντας τους μετεωρίτες

Οι ερευνητές εξέτασαν υλικό από τρεις μετεωρίτες – έναν που έπεσε το 1950 κοντά στην πόλη Murray στην πολιτεία του Κεντάκι των ΗΠΑ, ένας που έπεσε το 1969 κοντά στην πόλη Murchison στην πολιτεία Victoria της Αυστραλίας και ένας που έπεσε το 2000 κοντά στη λίμνη Tagish στο Επαρχία Βρετανικής Κολομβίας του Καναδά.

Και οι τρεις είναι κατασκευασμένοι από βραχώδες υλικό που πιστεύεται ότι σχηματίστηκε νωρίς στην ιστορία του ηλιακού συστήματος. Είναι πλούσιοι σε άνθρακα, με τους μετεωρίτες Murchison και Murray να περιέχουν περίπου 2% οργανικό άνθρακα κατά βάρος και τον μετεωρίτη της λίμνης Tagish να περιέχει περίπου 4% οργανικό άνθρακα. Ο άνθρακας είναι το κύριο συστατικό των οργανισμών στη Γη.

«Και οι τρεις μετεωρίτες περιέχουν ένα πολύ περίπλοκο μείγμα οργανικών μορίων, τα περισσότερα από τα οποία δεν έχουν ακόμη εντοπιστεί», είπε ο Glavin.

Τα πέντε στοιχεία

Οι δύο νουκλεοβάσεις, που ονομάζονται κυτοσίνη και θυμίνη, που εντοπίστηκαν πρόσφατα στους μετεωρίτες μπορεί να διέφευγαν από την ανίχνευση σε προηγούμενες εξετάσεις, επειδή διαθέτουν μια πιο λεπτή δομή από τις άλλες τρεις, είπαν οι ερευνητές.

Οι πέντε νουκλεοβάσεις όμως δεν είναι οι μόνες χημικές ενώσεις απαραίτητες για τη ζωή. Μεταξύ άλλων απαιτούνται: αμινοξέα, τα οποία είναι συστατικά πρωτεϊνών και ενζύμων, σάκχαρα, τα οποία αποτελούν μέρος της ραχοκοκαλιάς του DNA και του RNA και λιπαρά οξέα, τα οποία είναι δομικά συστατικά των κυτταρικών μεμβρανών.

«Τα σημερινά αποτελέσματα μπορεί να μην αποσαφηνίζουν άμεσα την προέλευση της ζωής στη Γη», είπε ο Όμπα, «αλλά πιστεύω ότι μπορούν να βελτιώσουν την κατανόησή μας για τον κατάλογο των οργανικών μορίων στην πρώιμη Γη πριν από την έναρξη της ζωής».

(βλέπε επίσης >>>)

Καταδίκη Ελλάδας για μη αναγνώριση των διπλωμάτων

Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο τόνισε ότι η διαδικασία αναγνώρισης των πτυχίων βασίζεται στην αμοιβαία εμπιστοσύνη μεταξύ των κρατών-μελών.

Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, κατόπιν καταγγελιών που υπέβαλαν 37 ιδιώτες, καταδίκασε με απόφασή του την Ελλάδα για τη διαδικασία αναγνώρισης των διπλωμάτων από κολέγια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς έκρινε ότι η χώρα μας παραβίασε το κοινοτικό δίκαιο.

Συγκεκριμένα, το Δικαστήριο τόνισε ότι η διαδικασία αναγνώρισης των πτυχίων βασίζεται στην αμοιβαία εμπιστοσύνη μεταξύ των κρατών - μελών.

Το κοινοτικό δίκαιο έχει καθιερώσει ένα γενικό σύστημα αναγνωρίσεως των διπλωμάτων τριτοβάθμιας εκπαιδεύσεως που πιστοποιούν επαγγελματική εκπαίδευση ελάχιστης διάρκειας τριών ετών. Η Επιτροπή προσάπτει στην Ελλάδα, πρώτον, ότι αρνείται συστηματικά την αναγνώριση των διπλωμάτων τα οποία έχουν απονεμηθεί κατόπιν σπουδών που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο «συμφωνιών επικυρώσεως» (γνωστών και ως «συμφωνιών δικαιοχρήσεως»).

Το σύστημα αυτό δεν προβλέπει την αναγνώριση διπλώματος λόγω της ουσιαστικής αξίας της εκπαίδευσης που πιστοποιεί το δίπλωμα αυτό, αλλά θέτει τεκμήριο περί του ότι τα προσόντα του αιτούντος, ο οποίος έχει δικαίωμα να ασκεί νομοθετικά κατοχυρωμένο επάγγελμα σε ένα κράτος μέλος, είναι επαρκή για την άσκηση του ιδίου αυτού επαγγέλματος στα λοιπά κράτη μέλη.


Σύμφωνα με το Δικαστήριο, εναπόκειται αποκλειστικά στις αρχές οι οποίες χορηγούν τα διπλώματα να ελέγχουν αν πληρούνται οι απαιτούμενες προϋποθέσεις για τη χορήγησή τους, καθώς και οι προϋποθέσεις που αφορούν τη φύση του ιδρύματος στο οποίο πραγματοποίησε τις σπουδές του ο κάτοχος του διπλώματος. Αντιθέτως, το κράτος μέλος υποδοχής δεν μπορεί να ελέγξει τις προϋποθέσεις βάσει των οποίων χορηγήθηκαν τα διπλώματα.

Το Δικαστήριο επεσημαίνει επίσης ότι οι σπουδές δεν πρέπει οπωσδήποτε να έχουν πραγματοποιηθεί σε πανεπιστήμιο ή σε ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα.

Όσον αφορά στα «αντισταθμιστικά μέτρα», η οδηγία επιτρέπει -χωρίς να υποχρεώνει τα κράτη μέλη να αναγνωρίζουν αυτόματα και άνευ όρων τα διπλώματα- στο κράτος μέλος υποδοχής να επιβάλλει, σε ορισμένες περιπτώσεις, πρακτική άσκηση προσαρμογής ή δοκιμασία επάρκειας, η επιλογή μεταξύ των οποίων ανήκει, καταρχήν, στον αιτούντα την αναγνώριση του διπλώματος.

Εξάλλου, βάσει των εθνικών διατάξεων ανατίθεται σε ειδικό οργανισμό (Συμβούλιο Αναγνώρισης Επαγγελματικής Ισοτιμίας Τίτλων Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης ή ΣΑΕΙΤΤΕ) η αρμοδιότητα να ελέγχει, αφενός, αν το εκπαιδευτικό ίδρυμα στο οποίο πραγματοποιήθηκαν οι σπουδές ανήκει στην τριτοβάθμια εκπαίδευση και αφετέρου, αν ο αιτών διαθέτει την απαραίτητη επαγγελματική πείρα, στην περίπτωση που η διάρκεια της εκπαίδευσής του υπολείπεται κατά ένα τουλάχιστον έτος αυτής που απαιτείται στην Ελλάδα για την άσκηση του ίδιου επαγγέλματος.

Τέλος, σημειώθηκε η ύπαρξη παράβασης της οδηγίας όσον αφορά στο γεγονός ότι, στο δημόσιο τομέα δεν είναι δυνατή η μετάταξη σε ανώτερο ιεραρχικό ή και μισθολογικό κλιμάκιο των ατόμων που διορίσθηκαν - ως κάτοχοι διπλώματος που χορηγήθηκε εντός άλλου κράτους μέλους - με βαθμό χαμηλότερο από αυτόν με τον οποίο θα μπορούσαν να έχουν διορισθεί αν τα διπλώματά τους είχαν αναγνωρισθεί σύμφωνα με την οδηγία.

(www.kathimerini.gr, 23/10/2008)

Τι θα άλλαζε ένα «διαζύγιο»...

κράτους-εκκλησίας

Ο πρώην υπουργός Δικαιοσύνης κ. Μιχ. Σταθόπουλο κατέγραψε συνοπτικά, τί θα σήμαινε πρακτικά ο διαχωρισμός Κράτους-Εκκλησίας:

• Τήρηση θρησκευτικής ουδετερότητας εκ μέρους της Πολιτείας. Αφαίρεση από το Σύνταγμα διατάξεων που «θρησκευτικοποιούν» το κράτος, όπως το άρθρο 3 που ρυθμίζει θέματα διοίκησης της Ελληνορθόδοξης Εκκλησίας, ο θρησκευτικός όρκος του προέδρου της Δημοκρατίας κ.λπ.
• Αποφυγή άμεσων ή έμμεσων διακρίσεων των πολιτών ανάλογα με τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Αντικατάσταση του μαθήματος των Θρησκευτικών στα σχολεία με μάθημα Θρησκειολογίας. Η κατήχηση των μαθητών γίνεται από τα κατηχητικά με ευθύνη της Εκκλησίας.
• Κατάργηση θρησκευτικών τελετών, π.χ. αγιασμών σε καθαρά κοσμικές εκδηλώσεις, όπως η εναρκτήρια συνεδρίαση των Συνόδων της Βουλής.
• Αποφυγή του έμμεσου εξαναγκασμού των πολιτών να ακολουθούν θρησκευτικές συνήθειες, εκδηλώσεις, τελετές, και όταν τούτο δεν αποτελεί ελεύθερη επιλογή των πολιτών.
• Πρόβλεψη πολιτικού όρκου ισότιμου με τον θρησκευτικό, χωρίς έμμεσο εξαναγκασμό να δοθεί ο θρησκευτικός.
• Πρόβλεψη κοσμικής κηδείας, πολιτικού γάμου, για όλους τους πολίτες, με αυτονόητη δυνατότητά τους να τελέσουν και θρησκευτικό που θα έχει μόνο θρησκευτικές και όχι έννομες συνέπειες.
• Η μισθοδοσία και συνταξιοδότηση των κληρικών και η εν γένει οικονομική ενίσχυση της Εκκλησίας μπορεί να συνεχισθεί αλλά μόνο επικουρικά, στο μέτρο δηλαδή που και για όσο χρόνο δεν επαρκούν οι οικονομικές δυνάμεις της ίδιας της Εκκλησίας. Το κράτος πρέπει, πάντως, να συμψηφίζει τις οικονομικές του παροχές προς την Εκκλησία, παίρνοντας ως αντάλλαγμα αντίστοιχο μέρος της (αναξιοποίητης) εκκλησιαστικής ακίνητης περιουσίας.

(Κυρ. Ελευθεροτυπία, 19/10/2008)

Εντωμεταξύ, στη συζήτηση της Τετάρτης στη Βουλή είπε ο πρόεδρος της Κ.Ο. του ΣΥΡΙΖΑ, Αλέκος Αλαβάνος, μεταξύ άλλων και τα εξής:

«Δεν είναι μόνον το Βατοπέδιο, αλλά και η Μονή Τοπλού. Είχαμε και ερωτήσεις του ΠΑΣΟΚ, γιατί δεν προχωρούσε γρήγορα η επένδυση της Μονής Τοπλού που καθυστερούσε - και η Μονή είχε μόνον έναν μοναχό. Η ουσία λοιπόν είναι, ότι οι σχέσεις Εκκλησίας και Κράτους, δεν μπορούν να παραμείνουν όπως έχουν. Εμείς το πληρώσαμε. Ήρθαμε και σε προστριβές με οικείους μας ανθρώπους που είναι πιστοί.

»Σήμερα επανακαταθέτουμε πρόταση νόμου για τις σχέσεις Εκκλησίας και Κράτους που είχε απορριφθεί. Καλώ το ΠΑΣΟΚ, αλλά και βουλευτές της Νέας Δημοκρατίας να στηρίξουν την πρόταση. Να έχει κάποιος σχέσεις με ιερέα αν θέλει, αλλά όχι για να τον συμβουλεύεται για το Χρηματιστήριο ή για τα real estate» κατέληξε ο κ. Αλαβάνος.

(Καθημερινή, 23/11/2005)

Κοσμική σύγκρουση και συνέπειες

...
Ο γαλαξίας Arp 188 που βρίσκεται σε απόσταση 420 εκατομμ. ετών φωτός από το δικό μας γαλαξία, φαίνεται να έχει κοπεί κάθετα στον άξονα περιστροφής του, σαν ένα ψωμάκι πριν το γεμίσουμε με μαρμελάδα. Ταυτόχρονα «σέρνει» από πίσω του μια εντυπωσιακή ουρά με μήκος περί τα 280 χιλιάδες έτη φωτός.

Ο λόγος γι' αυτές τις ιδιομορφίες του Arp 188 είναι ότι κάποια εποχή πέρασε μέσα από αυτόν ένας άλλος γαλαξίας και τον «έκοψε». Στην ουρά, η οποία ήταν παλαιότερα ενσωματωμένη στον γαλαξία, αλλά τώρα ακολουθεί από μακριά, υπάρχουν περιοχές αστρογενέσεως. Αργά ή γρήγορα, κάποιες χιλιάδες ή μερικά εκατομμύρια ηλιακά συστήματα της ουράς θα ανεξαρτοποιηθούν από το γαλαξία και θα συγκροτήσουν ένα αυτοτελές νεφέλωμα.

Η φωτογραφία είναι από το Hubble Space Telescope.

(βλέπε επίσης >>>)

Προσθήκη: Οι μεγάλες τελείες στο φόντο του Arp 188 είναι επίσης γαλαξίες, καθένας με περίπου 20 δισεκ. άστρα. Βάλε πλανήτες, βάλε δορυφόρους, βάλε κομήτες, καθένας γαλαξίας ένα ξεχωριστό υποσύμπαν, με πολλές πιθανότητες για ύπαρξη ζωής.
(Στέλιος Φραγκόπουλος, Stelios Frangopoulos)

Βιβλία, βιβλία

Γράμμα από τη Νέα Υόρκη

Η διατύπωση μιας ενοποιημένης θεωρίας αποτελεί το Ιερό Δισκοπότηρο για τη Φυσική. Στο βιβλίο «The Lightness of Being: Mass, Ether, and the Unification of Forces» (εκδόσεις «Perseus Publishing») ο Frank Wilczek, καθηγητής Θεωρητικής Φυσικής του ΜΙΤ και βραβευμένος με Νόμπελ το 2004, παρουσιάζει μια συνολική ματιά πάνω στο Σύμπαν -από τα κουάρκς μέχρι τις μαύρες τρύπες-, επικεντρώνοντας στο πώς η ύλη και η ενέργεια αλληλεπιδρούν.

Τι είναι όμως η ύλη; Τελικά, δεν είναι αυτό που φαίνεται ότι είναι. Οι διάφορες προφανείς ιδιότητές της, όπως η αντίστασή της στην κίνηση, η αδράνεια, η μάζα, μπορούν να κατανοηθούν σήμερα μόνον εάν κοιτάξουμε πολύ πιο βαθιά. Η μάζα της συνηθισμένης ύλης είναι η ενσωματωμένη ενέργεια πολύ πιο βασικών δομικών στοιχείων, που από μόνα τους είναι σχεδόν χωρίς μάζα .

Τι είναι ο χώρος; Είναι μια άδεια θεατρική σκηνή όπου ο φυσικός κόσμος της ύλης παίζει το δράμα του, είναι κάτι σαν τον κλασικό αιθέρα, ή μια πρωταρχική πραγματικότητα της οποίας η ύλη δεν είναι παρά μια δευτερεύουσα εκδήλωση; Η τελευταία άποψη είναι αυτή που σήμερα κυριαρχεί.

Εκεί λοιπόν που τα μάτια μας δεν μπορούν να δουν τίποτε, ο εγκέφαλός μας, βασιζόμενος σε πειράματα, ανακαλύπτει τους νόμους που βρίσκονται πίσω από τη φυσική πραγματικότητα. Η βαρύτητα είναι η πιο σημαντική δύναμη στην Αστρονομία, σε ό,τι όμως αφορά τα στοιχειώδη σωματίδια οι βαρυτικές δυνάμεις είναι φοβερά μικρές συγκρινόμενες με την ηλεκτρική και ισχυρή δύναμη.

Η κατανόηση που έχουμε σήμερα όσον αφορά την προέλευση της μάζας υποδεικνύει έναν τρόπο να βάλουμε τη βαρύτητα στο ίδιο πλαίσιο με τις άλλες δυνάμεις, πράγμα που μας βοηθά στο να διατυπώσουμε μια ενοποιημένη θεωρία δυνάμεων και σωματιδίων. Η νέα εικόνα που έχουμε για τη βαρύτητα είναι λογική, και μπορούμε να πούμε ότι είναι και πολύ ωραία. Είναι όμως συμβατή με άλλες ιδέες σε ένα πιο γενικό πλαίσιο;

Για να μπορέσουμε να φτιάξουμε μια πλήρως ενοποιημένη θεωρία πρέπει να φανταστούμε έναν νέο κόσμο με ακόμη περισσότερα σωματίδια από αυτά που γνωρίζουμε σήμερα. Κάποια από αυτά έχουν ήδη προβλεφθεί και πρέπει να τα ανακαλύψουμε με τη βοήθεια του επιταχυντή στο CERN.

Από τη μια λοιπόν έχουμε την ύλη που έχει μάζα, και από την άλλη το φως που δεν έχει. Για αιώνες πριν από τη σύγχρονη επιστήμη αλλά και για 2,5 αιώνες μετέπειτα η διαίρεση της πραγματικότητας σε ύλη και φως φαινόταν προφανής. Η ύλη έχει μάζα, το φως δεν έχει, και η μάζα διατηρείται .

Ομως στις αρχές του 20ού αιώνα, με τη θεωρία της Σχετικότητας κι ακόμη περισσότερο με την Κβαντική θεωρία, τα θεμέλια των υπαρχουσών θεωριών ύλης και φωτός περιορίστηκαν σ' έναν σωρό ερειπίων.

Το νέο μοντέλο για το Σύμπαν μας δίνει μια εντελώς νέα αντίληψη για την προέλευση της μάζας της συνήθους ύλης. Η μάζα εμφανίζεται μέσα από μια συνταγή στην οποία ενέχονται η Σχετικότητα, η Κβαντική θεωρία πεδίων και η Χρωμοδυναμική (δηλ. οι ειδικοί νομοι που κυβερνούν τη συμπεριφορά των quarks και gluons). Και δεν μπορούμε να κατανοήσουμε την προέλευση της μάζας χωρίς να κατανοήσουμε βαθιά όλες αυτές τις έννοιες.

(ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΓΙΑΝΝΟΥΤΣΟΥ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 17/10/2008)

Γαλάτσι II

(>>> συνέχεια)

Προ ημερών ο συμπολίτης μας κ. Κεκάδης εβάπτισε το μικρό του καφετζή. Το ωνόμασεν Αλέξανδρον. Ο δε Αλέξανδρος ούτος είνε αληθώς μέγας διότι περιπατεί, παίζει και προχθές παρ’ ολίγον να μου σκίσει το καπέλλο, ωσεί καταληφθείς από πολεμικόν μένος αμέσως μόλις ήκουσεν ότι του έδοσαν όνομα στρατηλάτου.

Το όνομα παίζει μέγαν ρόλον εις τον κόσμον. Φαντασθήτε ότι ο μικρός ήρχισε να μου τραβά και τα γένεια. Εγώ δε πώς να αντιστώ εναντίον Αλεξάνδρου, αφού ονομάζομαι μόλις Ζαχαρίας; Παρεδόθην ως μαλθακός Πέρσης εις τον κατακτητήν.

Τέλος εκαθήσαμεν εις το γεύμα εις το οποίον παρεκάθησε και ο Δήμαρχος Αθηναίων κ. Μερκούρης. Αλλά το γεύμα ήτο υπό την τέντα. Έπρεπε να γίνη κάποια πρόποσις. Κι επειδή ουδείς εξ ημών ανελάμβανε το βαρύ τούτο έργον, δια το οποίον απαιτούνται τόσα προσόντα, η μικρά δεσποινίς Χαρδουβάκη υψώνουσα το ποτήριον είπε:

«Να ζήσει ο υιός του καταστηματάρχου
και εις υγείαν του κ. Δημάρχου».

Η ομοιοκαταληξία είνε μεγάλη οικονομία. Όταν την εύρη κανείς, όπως η χαριτωμένη εκείνη μικρά, προπίνει ταυτοχρόνως υπέρ της υγείας δύο ανθρώπων. Συνεκρούσαμεν τα ποτήρια και την συνεχάρημεν.

Μετά τούτο οι βιολιντζήδες έκρουσαν ελληνικόν χορόν και τα κορίτσια εχόρεψαν. Ο παίζων το σαντούρι, κινών τον λάρυγγά του ως κότα καταπίνουσα νερό, τραγουδούσε γλυκύτατα δια την πρώτην κόρην που έσυρε λεβέντικα τον χορόν:

«Να σε χαρεί που σ’ έχει
και που σε λαχταρεί
και που σε καμαρώνει
λεβέντικο κορμί»

Ο δροσερός αέρας της εξοχής, τόσον αρμονισμένος με το τρίο των λαϊκών οργάνων, εφτέρωνε τον χορόν και η λεύκα παρέκει εσάλευεν, όλη τρόμον και αγαλλίασιν, δια την νεότητα της χορεύτριας.

Αίφνης ηκούσθη κρότος πηρουνιού εις πιάτο και εφάνη κάποιος εγειρόμενος δια να κάμη πρόποσιν. Θα το πιστεύσετε; Ήταν ο παπάς, ο βαπτίσας το παιδί. Εσιωπήσαμεν βαθέως περιμένοντας να ακούσωμεν τί θα έλεγε ο ιερεύς του Υψίστου, ο οποίος μέχρι της ώρας εκείνης έτρωγε σιωπηλότατος. Θα βρήκε ασφαλώς άλλην ομοιοκαταληξίαν. Και όμως όχι. Δεν κατώρθωσε να βρη άλλην. Επανέλαβεν εκείνην της μικράς κόρης και έκαμε την πρόποσίν του ως εξής:

«Εις υγείαν του καταστηματάρχου

και συγχρόνως του κυρίου Δημάρχου»

-«Σεις δεν θα κάμετε καμμίαν πρόποσιν;» με ηρώτησαν.
-«Να σας πω ειλικρινώς, σκέπτομαι να κάμω την ίδια που έκαμαν η κόρη και ο παπάς». Και προσχωρήσας προς την δροσεράν πηγήν, προέπιον δύο χωνευτικά ποτήρια ύδατος, μονολογήσας περίπου κατά τον επόμενον τρόπον:

«Εις υγείαν του καταστηματάρχου
και του κυρίου Δημάρχου.
Ομοιοκαταληξίαι άλλαι δεν υπάρχου(ν)».

Ζαχαρίας Παπαντωνίου

(Στέλιος Φραγκόπουλος, Stelios Frangopoulos)

Βιβλία, βιβλία

Ο κόσμος μετά την αμερικάνικη κυριαρχία

Κοιτάζοντας στο site μιας ξένης εφημερίδας αυτή τη φωτογραφία του Barack Obama, με έπιασε η περιέργεια να μάθω, τι τίτλο έχει το βιβλίο που κρατάει ο μεγάλος. Με στροφή και μεγέθυνση της φωτογραφίας διαπίστωσα λοιπόν ότι πρόκειται για το βιβλίο του ινδικής καταγωγής Αμερικάνου Fareed Zakaria με τίτλο: «The Post-American World», δηλαδή περίπου: «Ο κόσμος μετά την αμερικάνικη κυριαρχία».

Οι Αμερικάνοι, γράφει ο Ζακαρία, μπήκαν στην παγκόσμια οικονομία τον 19ο αιώνα. Πριν από το β’ παγκόσμιο πόλεμο βρίσκονταν από τη σκοπιά της στρατιωτικής ισχύος στη θέση 19, πίσω από την Πορτογαλία, αλλά ακόμα πριν λήξει αυτός ο πόλεμος, κατάφεραν να επιβάλλουν με τις νομισματικές συμφωνίες του Bretton Woods σε όλο τον κόσμο το δολάριο ως νόμισμα αναφοράς.

Η ειδυλλιακή εποχή κράτησε μέχρι το 1971, οπότε ο Νίξον αποδέσμευσε το αμερικάνικο νόμισμα από το χρυσό^. το δολάριο είναι έκτοτε απλό «χαρτί». Έτσι χρηματοδοτήθηκε ο πόλεμος στο Βιετνάμ και ταυτόχρονα αυξήθηκε το χρέος των ΗΠΑ. Η παγκόσμια παραγωγή παρέχει μέχρι σήμερα στις ΗΠΑ με προϊόντα και υπηρεσίες, οι ΗΠΑ πληρώνουν ζωγραφισμένα χαρτιά!

Η Αμερική πρωτοστάτησε κάποτε στο άνοιγμα των αγορών, στην εμπορική παγκοσμιοποίηση, η οποία όμως φαίνεται να οδηγεί σε δική της υποβάθμιση και, αργά αλλά σταθερά, σε σε κυριαρχία των χωρών με τεράστιους πληθυσμούς. Οι ΗΠΑ εμπνεύστηκαν και εκτέλεσαν –με μερικούς πρόθυμους συνεταίρους– την επιδρομή στο Αφγανιστάν και, κυρίως, στο Ιράκ. Η ανατροπή των ισορροπιών στην παραγωγή και μεταφορά υγρών και αέριων καυσίμων, ανέβασε τις τιμές τους σε τέτοιο βαθμό, ώστε η Ρωσία να βρεθεί σε πρωταγωνιστικό ρόλο, με τόσα απρόβλεπτα έσοδα που βρήκε να εισρέουν στη χώρα...

Από την αρχή της νέας χιλιετίας βρήκε το δολάριο στο ευρώ έναν ισχυρό ανταγωνιστή. Οι έμποροι και παραγωγοί του κόσμου περνάνε, αργά αλλά σταθερά, στο ισχυρότερο νόμισμα. Το δολάριο σε μερικές δεκαετίες θα περάσει σε δεύτερη και τρίτη μοίρα και η οικονομική δύναμη των ΗΠΑ θα υποβαθμιστεί σημαντικά. Ποιος θα προμηθεύει πλέον μια χώρα που δεν θα έχει «σκληρό» συνάλλαγμα ή χρυσό να πληρώσει;

Ο Ζακαρία αναδεικνύει στο βιβλίο του τις επιπτώσεις από την ανάδειξη της Ινδίας και της Κίνας στην παγκόσμια σκηνή. Ένας «ψυχρός πόλεμος» με την Κίνα για μεγαλύτερη (καταρχάς και κυρίως εμπορική) επιρροή στον κόσμο, θα έχει διαφορετική μορφή, γράφει ο Ζακαρία, από τον ψυχρό πόλεμο με το πρώην ανατολικό μπλοκ, γιατί η Κίνα έχει οικονομική ισχύ, πράγμα που δεν συνέβαινε με τη Σοβιετική Ένωση και τις χώρες περί αυτήν. Τελικά, αυτή ακριβώς η έλλειψη οικονομικών δυνατοτήτων των σοβιετικών χωρών απ’ την μια μεριά και οι απαιτήσεις των πληθυσμών τους για καλύτερο βιοτικό επίπεδο από την άλλη, οδήγησε στην κατάρρευση του μπλοκ.

Για να επικρατήσουν οι Αμερικάνοι σε ένα πολιτικο-οικονομικό ανταγωνισμό με την Κίνα, θα έπρεπε να διατηρηθούν οικονομικά ισχυρότεροι και να εξασφαλίσουν την επιστημονική και τεχνολογική πρωτοκαθεδρία τους. Ακόμα θα έπρεπε να μειώσουν το εθνικό χρέος που σημαίνει να αρχίσουν να καταναλώνουν όσα παράγουν (πολύ δύσκολο αυτό, άμα μάθεις στην αδάπανη καλοπέραση), να καταργήσουν τη χρηματοδότηση επιχειρήσεων χωρίς παραγωγικότητα και τεχνολογική καινοτομία, να υποβοηθήσουν την είσοδο στη χώρα μεταναστών με συγκροτημένη εκπαίδευση και να ενισχύσουν σταθερές πολιτικές συμμαχίες, αντί να ξεπέφτουν σε πολεμικές αναμετρήσεις που δεν είναι εύκολο ή δυνατόν να καταλήξουν νικηφόρες.

Επειδή όλα αυτά δεν πρόκειται να γίνουν, ο Ζακαρία πιστεύει ότι οι ΗΠΑ υποχωρούν οικονομικά και στρατιωτικά και δείχνουν να έχει αρχίσει η παρακμή του μοντέλου που καθιέρωσαν στον κόσμο για περισσότερο από έναν αιώνα. Η παρακμή της Αμερικής συμβαδίζει με ένα ξύπνημα της Ινδίας, της Κίνας και της Βραζιλίας και μαζί με αυτές και της ανακάμπτουσας Ρωσίας.

Εμείς μπορούμε να συμπεράνουμε ότι αυτά τα διαβάζει ο μαυρούλης και προετοιμάζεται να αποτρέψει την παρακμή της «αμερικάνικης αυτοκρατορίας». Καλά κάνει, δεν λέω, αλλά δεν θάναι και πολύ εύκολο αυτό το εγχείρημα, αν δεν καταφέρει, πρώτον, να μειώσει η κυβέρνησή του δραστικά τα αμερικάνικα ελλείμματα, δεύτερον, να πείσει τους Ευρωπαίους, Ασιάτες και Αυστραλούς να συνεχίσουν να χρηματοδοτούν έμμεσα τις ΗΠΑ και, τρίτον, να επιβάλλει με στρατιωτική ισχύ αυτά που θέλει και οι άλλοι απορρίπτουν. Όλα εξόχως εξωπραγματικά, όταν έχει απέναντί του ταυτόχρονα μια αναθαρρημένη Ρωσία, ενώ την ίδια στιγμή θα σούρνονται οι στρατιώτες του στο Ιράκ απέναντι σε εξαθλιωμένους αλλά αποφασισμένους αντιπάλους.

Μονόδρομος λοιπόν η εξέλιξη! Αλλά να μην χαίρονται οι επόμενες γενιές πρόωρα. Προβλέπω μετά βεβαιότητας ότι ο επόμενος πλανητάρχης, Κινέζος, Ινδός ή Ρώσος, θα είναι πολύ πιο αλαζονικός και αιμοβόρος από ότι ήταν όλοι οι Αμερικάνοι πρόεδροι μαζί.

(Στέλιος Φραγκόπουλος, Stelios Frangopoulos)