Ο καθηγητής Bernulf Kanitscheider (Κανιτσάιντερ, Β.Κ.) δίδασκε μέχρι το 2007 στο πανεπιστήμιο Giessen/Γερμανία Φιλοσοφία των Φυσικών Επιστημών. Τα ερευνητικά του πεδία είναι Κοσμολογία, Θεωρία των Επιστημών και η Σύγχρονη Φυσική. Οι πιο πρόσφατες δημοσιεύσεις του αναφέρονται στις δυνατότητες και τα πλεονεκτήματα της φυσιοκρατικής ηθικής και την επαναφορά της «ηδονιστικής αντίληψης» του σπουδαίου αρχαίου φιλοσόφου Επίκουρου.
Και είναι πολύ χρήσιμο να υπενθυμίσουμε εδώ την επιστολή του Επίκουρου προς Μενοικέα, όπου αναφέρεται:
Όταν λέμε ότι σκοπός είναι η ηδονή, δεν εννοούμε τις ηδονές του ασώτου και
αυτές που βρίσκονται μέσα στις απολαύσεις, όπως νομίζουν μερικοί που το
αγνοούν και δεν το παραδέχονται ή είναι κακώς πληροφορημένοι.
Αλλά εννοούμε να μην πονάει το σώμα και να μην ταράσσεται η ψυχή.
Ακολουθεί ένα απόσπασμα από συνέντευξη του καθηγ. Κανιτσάιντερ στην εφημερίδα «Süddeutsche Zeitung» (SZ):
SZ: Κύριε Κανιτσάιντερ, σας βλέπω μια χαρά και ευχαριστημένο.
B.K.: Τί λόγο έχω να μην είμαι ευχαριστημένος;
B.K.: Αυτό προκύπτει από ένα επαρκώς επιβεβαιωμένο τυπικό μοντέλο της κοσμολογίας και οι νεότερες έρευνες στον τομέα της κβαντικής βαρύτητας εξειδικεύουν αυτή τη διάγνωση ακόμα περισσότερο. Αιτιολογημένες μαθηματικές εκτιμήσεις δείχνουν ότι ζούμε σε ένα από τα 10.500 σύμπαντα. Εννοείται πως δεν αποκλείεται καθόλου να συναντήσουμε κάποια στιγμή στο δικό μας γαλαξία κάποιες ευφυείς υπάρξεις.
SZ: Θα μας βοηθούσε σε τίποτα η γνωριμία με «πράσινα ανθρωπάκια»;
B.K.: Πιθανόν όχι, επειδή αυτοί θα ενδιαφέρονταν περισσότερο για την εντυπωσιακή κοινωνική ζωή των μυρμηγκιών, παρά για μας τους ανθρώπους. Κατά τ' άλλα, θα είχαν τυχόν εξωγήινες ευφυΐες τα ίδια προβλήματα για το νόημα του σύμπαντος που έχουμε κι εμείς: το σύμπαν είναι «σιωπηρό» και γι' αυτούς.
SZ: Ο Γάλλος φιλόσοφος και φυσικός Blaise Pascal ομολογούσε ότι η σιωπή αυτών των απέραντων χώρων του σύμπαντος του φαινόταν φρικιαστική.
B.K.: Ο Pascal έζησε σε μια μεταβατική περίοδο, όταν το πεπερασμένο και πολύ μικρό σύμπαν της εποχής πριν από τον Κοπέρνικο έχανε οριστικά τα όρια και το κέντρο του και αναδεικνυόταν ο άπειρος χώρος. Αυτό έπρεπε καταρχάς να το επεξεργαστεί συναισθηματικά η διανόηση του 16ου αιώνα.
SZ: Λοιπόν, άλλη μια φορά η ερώτησή μου: γιατί κάθεστε εδώ με τόσο καλή διάθεση;
B.K.: Έχω αποδεχτεί ότι από το σύμπαν δεν πρόκειται να προκύψουν κάποιες οδηγίες συμπεριφοράς για μας, ούτε επίσης από τη φύση. Στην πεπερασμένη διάρκεια της ύπαρξής μας εξαρτώμεθα αποκλειστικά από τον εαυτό μας. Όποιος πιστεύει ότι σημαντικό είναι μόνο αυτό που διαρκεί αιώνια, βρίσκεται σε πλάνη. Δεν αληθεύει ότι ο θάνατος είναι το μόνο σημαντικό γεγονός στη ζωή.
Όποιος κοιτάει διαρκώς το τέλος της ζωής, χάνει την ευκαιρία να διαμορφώσει τη ζωή του με περιεχόμενο. Μπορούμε να το δούμε και αντίστροφα: ακριβώς η θνητότητα είναι αυτή που κάνει μια ανθρώπινη ζωή πολύτιμη. Αν είχαμε άπειρο χρόνο μπροστά μας, θα αναβάλαμε κάθε στόχο στο απεριόριστο μέλλον.
SZ: Πώς μπορεί να διατυπώσει κάποιος στόχους στη ζωή χωρίς θεό;
B.K.: Ο Έλληνας φιλόσοφος Αρίστιππος (~435-355 π.Χ.) από την Κυρήνη ίδρυσε ήδη τον 5ο αιώνα π.Χ. τη φιλοσοφική σχολή του «ηδονισμού». Ξεκινάει από τη διαπίστωση ότι όλα τα ζωντανά -άνθρωποι και ζώα- αποφεύγουν τον πόνο και αναζητούν ευχαρίστηση και χαρά. Πρέπει να ακολουθήσουμε αυτή την αναζήτηση και να σκεφτόμαστε, πώς θα αυξήσουμε την ευχαρίστηση.
Ο Επίκουρος τροποποίησε αυτή την ηθική και διατύπωσε την αποφασιστική ερώτηση: Αν τοποθετήσουμε την αναζήτηση της ευχαρίστησης σαν αρχή, πώς μπορούμε να οικοδομήσουμε πάνω της μια αποδοτική κοινωνική δομή, η οποία θα εξυπηρετεί τα συμφέροντα όλων των ανθρώπων;
SZ: Το ορίζετε έτσι απλά;
B.K.: Δεν γίνεται διαφορετικά. Σε καμιά και κυρίως σε καμιά φυσιοκρατική ηθική δεν μπορούμε να διατυπώσουμε τελικές ερμηνείες. Τα βασικά ηθικά αξιώματα τίθενται ως αρχικές απαιτήσεις. Φυσικά, θα μπορούσαμε εξ ίσου να προκαθορίσουμε ότι στόχος της ζωής είναι η μεγιστοποίηση του πόνου.
Οι χριστιανοί μοναχοί το έκαναν αυτό, π.χ. οι αναχωρητές, οι οποίοι αναζητούσαν στις ερημιές και στις αγριάδες την ταπείνωση του σώματος. Αλλά, εγώ θα ρώταγα μαζί με τους επικουρείους, πραγματιστικά: Τί είναι αυτό που μπορεί να αντιπαρατεθεί στην επίσης βιολογικά προκαθορισμένη προσπάθειά μας για ευχαρίστηση στη διαμόρφωση της ζωής μας;
SZ: Ίσως επειδή μπορεί να υπάρχει κάτι περισσότερο στη ζωή από το να έχεις ευχαρίστηση.
B.K.: Αυτό είναι ένα σύνηθες αλλά και εσφαλμένο επιχείρημα ενάντια στην «ηδονιστική» αντίληψη της ζωής, λες και πρόκειται μόνο για κρασί, γυναίκες και τραγούδια (Wein, Weib und Gesang). Ποιο τρόπο ευχαρίστησης διαλέγει καθένας για τον εαυτό του, εξαρτάται από το χαρακτήρα του. Εξ άλλου ισχύει κι εδώ ο θεμελιώδης κανόνας της λογικής: η ευχαρίστηση είναι ο απώτατος στόχος, αλλά δεν είναι απαραίτητο να επιδιώκεται πάντα και διαρκώς, γιατί τελικά αυτό που μετράει είναι ο συνολικός απολογισμός των ευχάριστων γεγονότων στη ζωή.
SZ: Πολλοί θα ξαπλώνουν στην παραλία και θα κοιτάνε τα κύματα.
B.K.: Αν γι' αυτούς αποτελεί ανώτατο συναίσθημα ευχαρίστησης η πλήρης απραξία, γιατί όχι; Και τώρα το κάνουν πολλοί άνθρωποι, χωρίς φιλοσοφικούς προβληματισμούς. Ήδη ο Αρίστιππος είχε αναγνωρίσει ότι η φύση των ανθρώπων είναι τόσο διαφορετική, ώστε να είναι αδύνατον να θέσουμε προδιαγραφές περιεχομένου. Για τον Αριστοτέλη ήταν ανώτατος σκοπός ζωής η εξερεύνηση του σύμπαντος. Αυτό είναι δύσκολο να το καταλάβει ένας άνθρωπος που δεν προβληματίζεται. Με τον ίδιο τρόπο δεν είναι δυνατόν να διδάξετε σε ένα άμουσο άνθρωπο το παίξιμο του βιολιού.
SZ: Σε γενικές γραμμές καταλαβαίνουν οι άνθρωποι ως «ηδονιστική» ευχαρίστηση μάλλον τη σεξουαλική δραστηριότητα.
B.K.: Αυτός ο περιορισμός στη σημασία είναι αποτέλεσμα της χριστιανικής συκοφάντησης του «ηδονιστικού» στόχου, ιδίως από τους λεγόμενους εκκλησιαστικούς πατέρες. Ο Αυγουστίνος είχε χαρακτηρίσει τον Επίκουρο γουρούνι και ηδονιστή, επειδή ο φιλόσοφος αξιολογούσε θετικά τον έρωτα. Στην πραγματικότητα ο Επίκουρος θεωρούσε τη διανόηση και την καλλιτεχνική απόλαυση, τη χαρά στα έργα τέχνης, εξ ίσου σημαντικά. Αλλά, φυσικά, και η σεξουαλικότητα είναι μια ισχυρή βιολογικά στερεωμένη δύναμη, η οποία αποτελεί πηγή μεγάλης ευχαρίστησης.
Είναι τραγικό ότι υπό την επιρροή του χριστιανισμού και του εκκλησιαστικού μηχανισμού φιμώθηκε για πολλούς αιώνες η σεξουαλική συμπεριφορά των ανθρώπων. Η ένταση αυτών των περιορισμών και των διώξεων σχετίζεται με τις βιβλικές επιταγές στο 5ο βιβλίο της Π.Δ., οι οποίες απαιτούν απάνθρωπη αντιμετώπιση , όπως εκτέλεση, ομοφυλόφιλων και μοιχών.
SZ: Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η άνθηση της γερμανικής λογοτεχνίας μεταξύ 1770 και 1830 σχετίζεται πιθανόν με νευρώσεις σεξουαλικού υποβάθρου ιδιοφυών ανθρώπων, οι οποίοι στα νεαρά τους χρόνια ανατράφηκαν σε προτεσταντικούς εκκλησιαστικούς κύκλους.
B.K.: Θεωρώ αυτή την άποψη πολύ υπερβολική. Υπάρχουν πάρα πολλά αντίθετα παραδείγματα. Ας σκεφτούμε τον Robert Schumann, ο οποίος άνθησε καλλιτεχνικά και έγραψε σύντομα την «ανοιξιάτικη συμφωνία» του, αφού κατάφερε επιτέλους να παντρευτεί την Clara του και να έχει μια ολοκληρωμένη σεξουαλική σχέση μαζί της. Επίσης ο Μότσαρτ ήταν ένας ιδιαίτερα ενστικτώδης άνθρωπος, ο οποίος συνδύαζε σεξουαλική ευχαρίστηση με δημιουργικότητα.
[...]
SZ: Τί άλλο μπορούμε να μάθουμε από τους (αρχαίους) Έλληνες;
B.K.: Ακριβώς το ίδιο, όπως και από τη σύγχρονη εξελικτική ψυχολογία: οι άνθρωποι δεν είναι συστήματα χωρίς κωδικοποίηση, στους οποίους μπορούμε να «φορέσουμε» μια ηθική, βάσει κάποιων θεωρητικών συλλογισμών. Οι περισσότερες από τις επιθυμίες μας λειτουργούν με ένα υπόβαθρο ιστορικής καταγωγής και βρίσκονται αγκυρωμένες στον εγκέφαλο, επειδή προκάλεσαν ορισμένα πλεονεκτήματα στην επιβίωση.
[...]
SZ: Είναι όλα επιτρεπτά στην ηθική σας;
B.K.: Όχι φυσικά, επειδή πρέπει να ληφθεί υπόψη η εμπειρική φύση του ανθρώπου και αυτή δεν είναι τυχαία. Επιπλέον, επειδή εδώ πρόκειται για τη μεγαλύτερη δυνατή ευτυχία για το μέγιστο δυνατό αριθμό ανθρώπων ή για την ελάχιστη δυνατή λύπη για το σύνολο. Αντίστροφα, θα ήταν τρομερό, αν η ηθική μας είχε εξάρτηση από το αν υπάρχει θεός. Αμφιβολίες στο μεταφυσικό εποικοδόμημα προκαλούν καθίζηση και στην ηθική.
SZ: Πάντως, μερικές μελέτες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι πιστοί σε θρησκείες έχουν συχνά μεγάλο βαθμό ευχαρίστησης.B.K.: Αν διαθέτουν μια σταθερή πίστη, ίσως συμβαίνει αυτό. Θα ήταν όμως τραγικό, αν κάποιος ανατραφεί με την κατήχηση των καθολικών (και των ορθοδόξων, συμπληρώνω εγώ! Σ.Φρ.) που είναι εχθρική προς την ευχαρίστηση και κάποια στιγμή αργότερα, όταν διαχωρίσει αυτός τη θέση του από την πίστη, διαπιστώνει ότι έχασε τον πραγματικό σκοπό της ζωής του.
SZ: Δεν μπορεί να συμβεί να καταπονήσει τους ανθρώπους η προσπάθεια να είναι διαρκώς ευτυχισμένοι;
B.K.: Δεν πρόκειται για άθλημα υψηλών επιδόσεων, όπου όλοι είναι υποχρεωμένοι να χαμογελάνε καθημερινά. Στόχος είναι να βρίσκεται κάποιος ικανοποιημένος με το συνολικό συνασθηματικό του ισοζύγιο. Φαντάζομαι ότι κάποιος θα κάθεται σε μεγάλη ηλικία μπροστά στο σπίτι του, στον ήλιο, και θα σκέπτεται: Δεν έκανα στη ζωή μου τίποτα αναπότρεπτα ηλίθιο, αξιοποίησα τις δυνατότητές μου, είχα μια ικανοποιητική ζωή.
SZ: Ακούγεται πολύ ειδυλλιακό!
B.K.: Φυσικά, μπορεί πάντα να παρέμβει η τυχαιότητα του σύμπαντος, μια ασθένεια ή ένα ατύχημα. Γι' αυτό θεωρώ ότι πρέπει να αρχίσουμε έγκαιρα να αξιοποιούμε τις δυνατότητες ευχαρίστησης που μας προσφέρει η ζωή, όπως μας δίδαξε ο Επίκουρος πριν από 2.400 χρόνια!
Σημ.: Ο Bernulf Kanischeider πέθανε τον Ιούνιο 2017 στο Αμβούργο.
(Στέλιος Φραγκόπουλος, Stelios Frangopoulos)
https://www.giordano-bruno-stiftung.de/meldung/nachruf-bernulf-kanitscheider
http://www.zeit.de/zeit-wissen/2011/06/Religioese-Wissenschaftler-Pro-Contra/komplettansicht
