Είναι τα χρυσόβουλλα τίτλοι ιδιοκτησίας;

(Π. ΓΟΥΝΑΡΙΔΗΣ, καθηγητής Βυζαντινής
Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας)

Τον τελευταίο καιρό έγινε πολύς λόγος και για την πλαστότητα των χρυσοβούλλων των βυζαντινών αυτοκρατόρων, τα οποία επικαλέστηκε η Μονή Βατοπεδίου για να θεμελιώσει τις ιδιοκτησιακές διεκδικήσεις της. Η ενδεχόμενη πλαστότητα μπορεί εύκολα να ανιχνευτεί, τουλάχιστον στα πρωτότυπα, δεδομένου ότι οι συντάκτες κάθε αυτοκρατορικού εγγράφου φρόντιζαν να το εφοδιάσουν με κάποια σήματα αυθεντικότητας, για να μην πέφτουν οι ίδιοι ή οι συνάδελφοί τους θύματα απάτης. Ωστόσο, πέρα από το γεγονός της πλαστότητας, τα έγγραφα των βυζαντινών αυτοκρατόρων, χρυσόβουλλα ή προστάγματα, δεν αποτελούν τίτλο ιδιοκτησίας, όπως τον εννοούμε σήμερα.

Το χρυσόβουλλο (έγγραφο με το οποίο ο κάτοχος της εξουσίας παραχωρούσε σε κάποιους υπηκόους του δικαιώματα ή προνόμια και το οποίο ονομαζόταν έτσι γιατί ως σημείο επικύρωσης είχε κρεμασμένη μια χρυσή σφραγίδα [βούλλα] του αυτοκράτορα) αποτελούσε μια ανισομερή «σύμβαση». Οταν ο αυτοκράτορας παραχωρούσε σε ένα μοναστήρι ένα χρυσόβουλλο, αυτό δεν σήμαινε ότι απλά έκανε μια δωρεά, αλλά δημιουργούσε έναν δεσμό, μια ηθική σύμβαση, με τους μοναχούς. Σε μια κοινωνία όπως η βυζαντινή, που πίστευε στο θείο και στην καθημερινή επέμβασή του στις υποθέσεις των ανθρώπων, οι μοναχοί αναλάμβαναν, με την προσευχή τους, να εξασφαλιστεί η θεία εύνοια στον κάτοχο της πολιτικής εξουσίας. Ετσι η παραχώρηση υλικών αγαθών σε ένα μοναστήρι σήμαινε ότι οι μοναχοί εύχονταν για την ευτυχία και τη μακροημέρευση του αυτοκράτορα.

Παρά το γεγονός ότι στο έγγραφο οι αυτοκρατορικές παραχωρήσεις εμφανίζονται ως ες αεί, αυτές είχαν προσωρινό χαρακτήρα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι μοναχοί, ιδιαίτερα σε περιόδους πολιτικής αστάθειας, αμέσως μετά κάθε αλλαγή στον θρόνο, έσπευδαν να ζητήσουν την ανανέωση των χρυσοβούλλων, δηλαδή τη δημιουργία μιας νέας ηθικής σύμβασης με τον νεοφερμένο αυτοκράτορα. Κατ' αυτήν την έννοια τα αυτοκρατορικά έγγραφα δεν είναι τίτλοι ιδιοκτησίας, αφού η μία από τις δύο πλευρές, η αυτοκρατορική, έχει εκλείψει, ακόμη και αν οι μοναχοί συνεχίζουν να προσεύχονται για τη σωτηρία της ψυχής των ευεργετών τους. Αλλά, ακόμη και αν δεχθούμε ότι τα αυτοκρατορικά έγγραφα αποτελούν δημόσιες «πράξεις» δωρεάς, αυτά δεν αποτελούν τίτλους ες αεί ιδιοκτησίας. Τα έγγραφα αυτά, για να έχουν ισχύ, έπρεπε να ανανεώνονται από κάθε νέο αυτοκράτορα.

Εξάλλου και ο αυτοκράτορας δεν μπορούσε να παραχωρήσει σε ένα μοναστήρι τίποτα άλλο από αυτό που διέθετε. Ετσι ένας αυτοκράτορας μπορούσε να παραχωρεί σε ένα μοναστήρι κάτι που ανήκε στο βυζαντινό κράτος, δηλαδή συνήθως τα φορολογικά εισοδήματα από μια περιοχή. Ετσι η αναγραφή κάποιας περιοχής σε ένα χρυσόβουλλο δεν σημαίνει ότι αυτή γινόταν ιδιοκτησία του μοναστηριού. Οι εκτεταμένες περιοχές που αναφέρονται σε χρυσόβουλλα δεν είναι οπωσδήποτε και ιδιοκτησίες της μονής, εκεί υπήρχαν και πραγματικοί ιδιοκτήτες, μεγάλοι ή μικροί, από τους οποίους εισέπραττε τους φόρους. Εξάλλου συχνά ένα μοναστήρι μπορούσε να έχει τα δικαιώματα των νερών για το πότισμα και την κίνηση των υδρόμυλων ή της αλιείας μιας περιοχής και όχι οπωσδήποτε την ιδιοκτησία. Το γεγονός ωστόσο ότι ο βασικός δικαιούχος, το βυζαντινό κράτος, εξέλιπε, σημαίνει ότι αυτές οι παραχωρήσεις είναι πλέον κενό γράμμα.

Τέλος οι αυτοκρατορικές παραχωρήσεις προς τα μοναστήρια είχαν και μια ευρύτερη κοινωνική διάσταση. Αυτό που οι Βυζαντινοί ονόμαζαν φιλανθρωπία και στην εποχή μας θα αποκαλούσαμε κοινωνική πρόνοια, είχε «ανατεθεί» στα μοναστήρια. Πράγματι, τα μοναστήρια είχαν αναλάβει να διαχειρίζονται τα νοσοκομεία, τα γηροκομεία και άλλα «ευαγή» ιδρύματα που ήταν απαραίτητα για τη λειτουργία της κοινωνίας. Ηταν τα μοναστήρια που, επίσης, είχαν τη φροντίδα για τη συντήρηση των φτωχών, μοιράζοντας ψωμί... Ετσι η αυτοκρατορική γενναιοδωρία είχε ως αντίκρισμα την υπηρεσία προς το σύνολο. Και η όποια αυτοκρατορική παραχώρηση προς μια μονή είχε μια κοινωνική διάσταση που σήμερα έχει χαθεί...

Είναι σαφές, ένα χρυσόβουλλο δεν είναι, και δεν είναι δυνατόν να είναι, ένας τίτλος ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Είναι ένα πολυδιάστατο ιστορικό τεκμήριο μιας κοινωνίας, της βυζαντινής.

(Το ΒΗΜΑ, 28/09/2008)