«Ο Ελληνισμός υπήρξε προ του Χριστιανισμού και, προσθέτω ακόμα, ότι η λαμπροτέρα περίοδος του ελληνικού πολιτισμού είναι, ατυχώς, η αρχαιοτέρα. Η έννοια του Ελληνισμού λοιπόν δεν δύναται ποτέ να ταυτιστεί προς την έννοια της Ορθοδοξίας…» (Ελ. Βενιζέλος, 1906)
Αυτή ήταν η άποψη του Βενιζέλου για το ρόλο της χριστιανικής εκκλησίας και της σχέση της με τον Ελληνισμό και τον ελληνικό πολιτισμό. Ήταν και ο πρώτος Έλληνας πολιτικός υψηλού επιπέδου που είχε τόσο σαφείς απόψεις για το παρελθόν και το ρόλο του εκκλησιαστικού μηχανισμού στη χώρα μας.
Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που και ο εκκλησιαστικός μηχανισμός αντιμετώπισε πάντα εχθρικά αυτό το σημαντικότατο πολιτικό της νεότερης Ελλάδας, παρότι δεν είχε και δεν έχει καμιά αρμοδιότητα η Εκκλησία, όπως η ίδια αυτοπροσδιορίζεται, να επιλέγει φιλικές ή εχθρικές πολιτικές δυνάμεις!
Στα τέλη του 1916 ο Εθνικός Διχασμός ανάμεσα σε βενιζελικούς και αντιβενιζελικούς βρίσκεται στο αποκορύφωμά του. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος φρονούσε ότι η Ελλάδα ως χώρα θαλασσινή επιβάλλεται να εξέλθει στον α' παγκόσμιο πόλεμο δίπλα στις δυνάμεις της Αντάντ (Αγγλογάλλοι κ.ά.), ενώ οι φιλοβασιλικές δυνάμεις και ο βασιλιάς Κων/νος θεωρητικά υπερασπίζονταν την ουδετερότητα της χώρας, στην πραγματικότητα όμως έκλιναν προ τη συμμαχία των «κεντρικών δυνάμεων» (Αυστρο-Γερμανοί, Ιταλοί κ.ά.)
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, εκλεγμένος πρωθυπουργός, έχει κηρύξει ανυπακοή στον ανώτατο άρχοντα (βασιλιά) και βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη, επικεφαλής της κυβέρνησης της «Εθνικής Άμυνας». Στην πρωτεύουσα κυριαρχούν οι βασιλικοί με τον βασιλιά Κωνσταντίνο να ηγείται του «Κράτους των Αθηνών». Η Ελλάδα έχει διχαστεί πολιτικά και γεωγραφικά.
Τον Νοέμβριο 1916 βομβαρδίζονται από τις γαλλικές δυνάμεις περιοχές της Αθήνας γύρω από το Στάδιο και κοντά στα Ανάκτορα, ενέργεια που εξαγρίωσε τις φιλοβασιλικές δυνάμεις. Αυτοί κατηγόρησαν τους βενιζελικούς ως προδότες της πατρίδας και διακήρυξαν ότι: «Ο φονεύων βενιζελικόν δεν φονεύει άνθρωπον!»
Έτσι εμπεδόθηκε στην Αθήνα κύμα τρομοκρατίας κατά των βενιζελικών οπαδών. Η επιτροπή που ανέλαβε αργότερα να ερευνήσει τις καταγγελίες των θυμάτων της βίας, επιβεβαίωσε 35 φόνους, 922 παράνομες φυλακίσεις, 503 περιπτώσεις λεηλασίας και 31 αναστολές κυκλοφορίας εφημερίδων.
Σ' αυτό το διχασμό πρώτη θέση υπέρ των βασιλικών είχε η Εκκλησία της Ελλάδος. Οι μητροπολίτες της λεγόμενης «Παλαιάς Ελλάδας» υπό τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Θεόκλητο (οι περιοχές που είχαν ελευθερωθεί πριν από το 1912), συντάσσονται με τον Κωνσταντίνο, ενώ οι μητροπολίτες των «Νέων Χωρών» με τον Βενιζέλο.
Περί τους έξι μήνες αργότερα αποσύρθηκε ο βασιλιάς υπό την πίεση της Αντάντ και ανέλαβε ο Βενιζέλος τη διακυβέρνηση της χώρας. Η Εκκλησία είχε φροντίσει να συμμετάσχει στο διχασμό, στην πλευρά των οπισθοδρομικών δυνάμεων των ανακτόρων!
