Το τέλος της ελληνιστικής εποχής
του Δρ. Αντωνίου Καμμά,
Γιατρού, Αντιπρ. ΤΕΙ Αθήνας
«Αυτή μόνο επιζεί, αναλλοίωτη, αιώνια.
Ο θάνατος μπορεί να διασκορπίσει τρεμάμενους
κόσμους αλλά η ομορφιά πυρπολεί, κι’ όλα
ξαναγεννιώνται σ’ αυτήν και οι κόσμοι ακόμα κυλούν
κάτω από τ’ άσπρα πόδια της»
Charles - Marie LECONTE DE LISLE: “Hypatie”
Η απόλυτη ταύτιση της έννοιας της «ελευθερίας του ατόμου» με το καθεστώς της «πολιτικής δημοκρατίας» είναι, κατά την άποψή μας, λανθασμένη και, κατά συνέπεια, στρεβλωτική και των δύο εννοιών.
Η ελευθερία του ατόμου αποτελεί εσωτερική υπόθεση του ανθρώπινου όντος και συνίσταται στη δυνατότητα του να προσλαμβάνει έννοιες και παραστάσεις από το εξωτερικό του περιβάλλον (και εκεί μόνο συμβάλλει η «πολιτική δημοκρατία»), να τις αναλύει και, τελικά, να συνθέτει τη δική του άποψη για κάθε θέμα που το απασχολεί.
Η απόλυτη ελευθερία της ανθρώπινης σκέψης ουδέποτε επιτεύχθηκε, μέσα στην πορεία του ιστορικού γίγνεσθαι της ανθρωπότητας. Η εκμετάλλευση των πιο ανθρώπινων ενστίκτων, όπως αυτό της αυτοσυντήρησης οδήγησε στην επιβολή, κατά καιρούς, διαφόρων -ισμών που περιόριζαν ασφυκτικά την ελευθερία της σκέψης, της σύνθεσης και, γενικά, της δημιουργίας.
Η θρησκευτικότητα, σαν συνιστώσα ακριβώς αυτού του ενστίκτου αυτοπροστασίας του ανθρώπου, μεταλλάχθηκε, μέσα από το -οποιοδήποτε- θρησκευτικό δόγμα, σε μηχανισμό καταπίεσης της ελεύθερης διανόησης και, κατά συνέπεια, σε μηχανισμό αναστολής της φιλοσοφικής σκέψης.
Οι πρώτοι μεταχριστιανικοί αιώνες (2ος-4ος) χαρακτηρίζονται από τη διαπάλη μεταξύ των Νεοπλατωνικών απόψεων και του χριστιανικού δόγματος, που επιχειρούσε τότε την καθολική επικράτησή του και το οποίο εκτιμούσε ότι η Πλατωνική φιλοσοφία ήταν εμπόδιο στις προθέσεις του.
Μάταια, ακόμα και Χριστιανοί στοχαστές, με ευρεία ελληνική παιδεία προσπαθούσαν να ανεύρουν τα κοινά σημεία μεταξύ Ελληνισμού και Χριστιανικής διδασκαλίας. Η συνέχεια κάθε άλλο παρά δικαίωσε τους εμπνευσμένους αυτούς Ιεράρχες.
Σταδιακά η Ελληνική φιλοσοφική σκέψη υποχώρησε αφήνοντας ελεύθερο το πεδίο στο θεολογικό φανατισμό ο οποίος, στο τέλος του 4ου και τις αρχές του 5ου αιώνα, έκρινε ότι επήλθε πλέον η ώρα της οριστικής διαγραφής του «εχθρού» από προσώπου γης.
Σ’ αυτή τη μεταβατική ιστορική περίοδο της υποχώρησης του ελληνικού ορθολογισμού κάτω από την αφόρητη πίεση του χριστιανικού δόγματος, έζησε και δίδαξε στην Αλεξάνδρεια η Υπατία. Πολύ λίγα πράγματα είναι γνωστά για τη ζωή της μεγάλης αυτής μαθηματικού και νεοπλατωνικής φιλοσόφου που έζησε μεταξύ 370 και 418 μ.Χ.
Κόρη του αστρονόμου Θέωνα σπούδασε, υπό την εποπτεία του πατέρα της, στις καλύτερες σχολές του τότε γνωστού κόσμου, όπως στη νεοπλατωνική σχολή του Πλούταρχου (του νεότερου) και της κόρης του Ασκληπιγένειας και στις σχολές του Πρόκλου και του Ιεροκλή. Σε ηλικία 30 ετών επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια όπου άρχισε να διδάσκει μαθηματικά και φιλοσοφία.
Πολύ ενωρίς το σπίτι-διδασκαλείο της έγινε κέντρο όλων των διανοουμένων και φιλομαθών Αλεξανδρινών, Ελλήνων και Ρωμαίων. Η Αίγυπτος, την εποχή εκείνη, βρισκόταν ακόμη υπό την επικυριαρχία της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, η άρχουσα τάξη της οποίας είχε όμως, σε μεγάλο βαθμό, ασπασθεί τις αρχαιοελληνικές αξίες και θεωρούσε τη Ρώμη ως συνεχιστή του κλασσικού ελληνικού πολιτισμού.
Ο Ρωμαίος κυβερνήτης της Αιγύπτου, Ορέστης ήταν θαυμαστής της Υπατίας (η οποία, σημειωτέον, περιγράφεται και σαν εκπάγλου καλλονής γυναίκα) και παρακολουθούσε συχνά, μαζί με άλλα μέλη της ρωμαϊκής αριστοκρατίας, τις διαλέξεις της. Άλλος επιφανής θαυμαστής της Υπατίας ήταν ο επίσκοπος της Κυρηναϊκής Πεντάπολης, Συνέσιος, ο οποίος διέθετε ευρεία ελληνική παιδεία και αγωνίσθηκε, σε όλη τη ζωή του, για τη διατήρηση της ελληνικότητας της βυζαντινής αυτοκρατορίας και τη παρεμπόδιση της διείσδυσης των γερμανικών στοιχείων στην αυλή και το στρατό του αυτοκράτορα Αρκάδιου.
Όσο όμως η επιρροή της Υπατίας στην Αλεξανδρινή κοινωνία μεγάλωνε, τόσο και το μίσος των φανατικών χριστιανών εναντίον της έπαιρνε διαστάσεις πραγματικού παραληρήματος. Πατριάρχης Αλεξάνδρειας, την εποχή εκείνη, ήταν ο Κύριλλος Α΄, φανατικός διώκτης των αιρετικών και, γενικώς, όσων θεωρούσε αντιπάλους του χριστιανισμού.
Έχουν ιστορικά περιγραφεί οι βίαιοι αγώνες του κατά των οπαδών του Νεστόριου, οι αναθεματισμοί του για τον Ελληνολάτρη αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ιουλιανό και οι δογματικές θέσεις που διατύπωσε στην Γ΄ Οικουμενική σύνοδο (Έφεσος 431 μ.Χ.). Ήταν απόλυτα φυσιολογικό η Υπατία, με τα κηρύγματα και τις φιλοσοφικές της θέσεις, να αποτελέσει «εν δυνάμει» εχθρό του -μετέπειτα αγιοποιηθέντος από την εκκλησία- Κύριλλου και της σέχτας των φανατικών οπαδών του, των Νιτριανών μοναχών. Το τέλος της Υπατίας είχε ήδη προδιαγραφεί.
Κάποια ημέρα του 418 μ.Χ., 27 χρόνια μετά την καταστροφή από το φανατισμένο όχλο της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας (της οποίας μόνον οι τίτλοι των βιβλίων που περιελάμβανε γέμιζαν 120 τόμους) ένα πλήθος «πολλών μαζί θηριωδών επιτιθέμενων ανθρώπων φαύλων που ούτε θεών ούτε ανθρώπων φόβον είχαν», (Σουΐδας, ύψιλον 166), με επικεφαλής κάποιον Πέτρο τον αναγνώστη, παγίδευσαν τη φιλόσοφο την ώρα που γυρνούσε στο σπίτι της, τη σκότωσαν με λιθοβολισμό, την ξεγύμνωσαν και την έσυραν στους δρόμους της Αλεξάνδρειας και, στη συνέχεια, τη διαμέλισαν με όστρακα και κατέκαψαν το διαμελισμένο σώμα της.
Ο σπουδαίος εκκλησιαστικός ιστορικός Σωκράτης ο Σχολαστικός περιγράφει με σαφήνεια το τραγικό τέλος της Υπατίας ως εξής: «Και δη συμφρονήσαντες άνδρες, το φρόνημα ένθερμοι, ων ηγείτο Πέτρος τις αναγνώστης, επιτηρούσι την άνθρωπον επανιούσαν επί οικίαν ποθέν· και εκ του δίφρου εκβαλόντες, επί την εκκλησίαν η επώνυμον Καισάριον συνέλκουσιν, αποδύσαντές τε την εσθήτα οστράκοις ανείλον· και μεληδόν διασπάσαντες επί τον καλούμενον Κιναρώνα, τα μέλη συνάραντες πυρί κατηνάλωσαν. Τούτο ου μικρόν μώμον Κυρίλλω και τη Αλεξανδρέων εκκλησία ειργάσατο.» (Εκκλησιαστική Ιστορία, Βιβλίο έβδομο, κεφάλαιο 15)
Η άμεση ανάμιξη του Κύριλλου στη δολοφονία της Υπατίας αμφισβητήθηκε από μεταγενέστερους ιστορικούς, όπως ο J.M. Rist (“Hypatia”, Phoenix, 1965) αλλά και από το γεγονός ότι ουδέποτε μνημονεύθηκε από τους, επίσης φανατικούς εχθρούς του Κύριλλου, Νεστοριανούς. Αυτό όμως που είναι βέβαιο είναι ότι ο φανατισμός του πατριάρχη Αλεξάνδρειας και τα εμπρηστικά του κηρύγματα κατά «εθνικών» και «αιρετικών» κάθε άλλο παρά βοηθούσαν στη δημιουργία ενός κλίματος ηρεμίας και διαλεκτικής στην τότε πρωτεύουσα κάθε πνευματικού προβληματισμού και κάθε επιστημονικής προόδου.
Από το ευρύτατο μαθηματικό και φιλοσοφικό έργο της Υπατίας, δυστυχώς, δεν διασώζονται παρά μόνο οι επιστολές της προς το Συνέσιο που αναφέρονται στην κοινή προσπάθεια κατασκευής ενός αστρολάβου και ενός υδροσκοπίου. Από αυτές τις επιστολές εξάγονται πολλά συμπεράσματα για τις μελέτες - σχόλια που αυτή έκανε πάνω στην «Αριθμητική» του Διοφάνους, «Τους Κώνους» του Απολλώνιου και τις «Αστρονομικές εργασίες» του Πτολεμαίου.
Το τραγικό τέλος της άφησε ημιτελές το τεράστιο έργο της αλλά και σηματοδότησε ουσιαστικά την είσοδο του τότε γνωστού κόσμου στο βαθύ σκοτάδι της μεσαιωνικής περιόδου της ιστορίας.
Πρόσφατα (2009) μια Ισπανο-Μαλτέζικη κινηματογραφική παραγωγή του σκηνοθέτη Alejandro Amenabar, με τον τίτλο “AGORA” προσπάθησε, με μέτρια επιτυχία, να αναβιώσει την τραγική αυτή εποχή της ανθρωπότητας μέσα από τη ζωή της Υπατίας, την οποία, με πολύ παραστατικό τρόπο, υποδύθηκε η Rachel Weisz.
Δυστυχώς η κινηματογραφική αυτή απόδοση δεν μπόρεσε να ξεπεράσει τα όρια μιας υπερπαραγωγής και, φυσικά, να αποδώσει σε όλη της τη διάσταση την τεράστια προσωπικότητα της μεγάλης αυτής φυσιογνωμίας, της τελευταίας ίσως, εκπροσώπου του αρχαιοελληνικού κλασσικού πολιτισμού.
βλέπε επίσης:
και ένα ποίημα του Κωστή Παλαμά:
