(του ΣΠΥΡΟΥ ΜΑΝΟΥΣΕΛΗ, Ελευθεροτυπία, 27/3/2010)
Σε περιόδους μεγάλης κοινωνικής ρευστότητας, όπως αυτή που διανύουμε σήμερα, η ανάγνωση κάποιων καλογραμμένων επιστημονικών βιβλίων εκτός από επωφελής ενδέχεται να αποδειχτεί και «θεραπευτική»: μας υπενθυμίζει ότι, παρά τα φαινόμενα, δεν είναι όλα... μαύρα.
Oliver Sacks: Βλέποντας φωνές
ΜΤΦΡ.: Κ. Πόταγας - Α. Σπυράκου, Εκδ. «ΑΓΡΑ», ΣΕΛ. 280
Το «Βλέποντας φωνές» είναι ένα απρόσμενα συγκινητικό επιστημονικό βιβλίο που μελετά τον αινιγματικό κόσμο των κωφών. Το βιβλίο δεν επικεντρώνεται τόσο στο ίδιο το ιατρικό πρόβλημα της κωφότητας όσο στη ζωτική και εξαιρετικά επιτακτική ανάγκη των κωφών να επικοινωνήσουν χωρίς τις οικείες λέξεις. Και για να ικανοποιήσουν αυτήν ακριβώς την ανάγκη τους επινόησαν μια άρτια αλλά πολύ ιδιαίτερη «οπτική γλώσσα», τη νοηματική. Μια γλώσσα δηλαδή που τη «μιλάνε» με το σώμα τους και την «ακούνε» με την όραση.
Ο διάσημος νευρολόγος και συγγραφέας Ολιβερ Σακς, με τη χαρακτηριστική ευαισθησία και το βάθος της γραφής του, πετυχαίνει να μεταδώσει στον αναγνώστη όχι μόνο τον μεγάλο ενθουσιασμό του για τη νοηματική γλώσσα, αλλά κυρίως τον απεριόριστο θαυμασμό του για την ευρηματικότητα και την πλαστικότητα του εγκεφάλου των κωφών, που επινόησαν και χρησιμοποιούν με μεγάλη ευχέρεια αυτή την πολύπλοκη «οπτική γλώσσα». Το βιβλίο του είναι ένας πολύτιμος ταξιδιωτικός οδηγός που μας ξεναγεί στο φαινομενικά βουβό αλλά στην πραγματικότητα γεμάτο από νοήματα σύμπαν των κωφών.
G. Lynch - R. Granger: Μεγάλος Εγκέφαλος
ΜΤΦΡ.: Αζαρίας Καραμανλίδης, Εκδ. «ΚΑΤΟΠΤΡΟ», ΣΕΛ. 282
Ο,τι μας διαφοροποιεί από όλους τους προγόνους του γένους «Ανθρωπος», αλλά και από τους στενότερους σύγχρονους βιολογικούς συγγενείς μας (τους ανθρωποειδείς πιθήκους), είναι ο τεράστιος εγκέφαλος που διαθέτουμε. Πράγματι, ο εγκέφαλός μας είναι 25% μεγαλύτερος από εκείνον που διέθετε ο Homo erectus, και τουλάχιστον τέσσερις φορές μεγαλύτερος από τον εγκέφαλο των ανθρωποειδών πιθήκων.
Με το βιβλίο τους αυτό οι δύο διαπρεπείς Αμερικανοί ερευνητές του εγκεφάλου επιχειρούν να δώσουν κάποια εύλογη απάντηση στο βασανιστικό ερώτημα πώς ο ογκώδης εγκέφαλός μας εξελίχθηκε στον χρόνο για να καταλήξει να γίνει η σημερινή υπερπολύπλοκη βιολογική μηχανή που παράγει την αφηρημένη σκέψη, τη συνείδηση και τα συναισθήματα που τόσο εμφανώς μάς διαφοροποιούν ως είδος μέσα στο ζωικό βασίλειο.
Για να απαντήσουν σε αυτό το τόσο θεμελιώδες για την αυτογνωσία μας ερώτημα οι συγγραφείς επιχειρούν να ανασυγκροτήσουν την πιο «πρόσφατη» ιστορία και όλες τις αποφασιστικές τομές στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου τα τελευταία 5 εκατομμύρια χρόνια. Ενα πραγματικά συναρπαστικό βιβλίο εξαιρετικά μεταφρασμένο από τον καθηγητή Αζαρία Καραμανλίδη.
ΜΤΦΡ.: Ανδρέας Μιχαηλίδης, Εκδ. «ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ», ΣΕΛ. 384
Πώς σταδιακά απέκτησε το Σύμπαν τις σημερινές γιγάντιες διαστάσεις του; Από πού προήλθαν και πώς συμπεριφέρονται τα σωματίδια της ύλης που συγκροτούν τα πάντα; Και τελικά πώς η άβια ύλη μπορεί να οργανώνεται αυθόρμητα και να παράγει τη ζωή; Σε τέτοια θεμελιώδη ερωτήματα επιχειρεί να απαντήσει αυτό το τελευταίο βιβλίο του διάσημου αστροφυσικού Τζον Γκρίμπιν, ο οποίος δικαίως θεωρείται ένας από τους πιο ταλαντούχους και εμπνευσμένους εκλαϊκευτές των σύγχρονων επιστημονικών θεωριών. Οσο για τη στρατηγική με την οποία επέλεξε να αντιμετωπίσει το δύσκολο θέμα του -τι πιο δύσκολο από τη συγγραφή μιας βιογραφίας του Σύμπαντος!-, είναι φαινομενικά απλή: καθένα από τα δέκα κεφάλαια του βιβλίου απαντά σε ένα από τα δέκα θεμελιώδη ερωτήματα που πιθανά θέτει στον εαυτό του ο μέσος αναγνώστης.
Οπως ορθά επισημαίνει ο Γιώργος Γραμματικάκης στον εκτενή πρόλογο που έγραψε για την ελληνική έκδοση του βιβλίου: «Στον συγκλονιστικό κόσμο που διαρκώς αποκαλύπτεται στα έκπληκτα μάτια μας, το βιβλίο του Gribbin μοιάζει με έναν έγκυρο ταξιδιωτικό οδηγό. Αρνείται ωστόσο να καταφύγει σε φωτογραφίες που εξωραΐζουν το τοπίο και ξεκουράζουν τον ταξιδιώτη. Προτιμά, αντίθετα, να του υποδείξει ακόμη και τα δύσβατα μονοπάτια, να προκαλέσει τη σκέψη του αντί να τον κάνει να εφησυχάσει».
ΜΤΦΡ.: Ν. Ηλιάδης, ΕΠΙΜ.: Δ. Καββαθάς, Εκδ. «ΣΜΙΛΗ», ΣΕΛ. 524
Ο Μισέλ Σερ θεωρείται διεθνώς ένας από τους σημαντικότερους Γάλλους επιστημολόγους, κοινωνιολόγους και φιλοσόφους της επιστήμης. Με το πρωτότυπο έργο του επιχειρεί να θεμελιώσει μια σφαιρική και «απείθαρχη», δηλαδή όχι αποσπασματική και επιμέρους, προσέγγιση της επιστημονικής γνώσης και πρακτικής.
Ωστόσο, από το πλούσιο και εξαιρετικά ενδιαφέρον συγγραφικό του έργο στα ελληνικά είχε μεταφραστεί μόνο ένα βιβλίο, «Το φυσικό συμβόλαιο» (από τις Πανεπιστημιακές Εκδ. Κρήτης σε εξαιρετική μετάφραση του Γ. Φαράκλα). Πρόσφατα, χάρη στις εκδόσεις ΣΜΙΛΗ, διαθέτουμε και ένα δεύτερο βιβλίο του, «Το παράσιτο». Ο συγγραφέας διερευνά πολυ-επιστημονικά την ασαφή και μάλλον παρεξηγημένη έννοια της παρασιτικής ζωής. Συνήθως ως «παράσιτο» θεωρείται κάθε θόρυβος που παρεμβάλλεται ή καταστρέφει τη μετάδοση μιας πληροφορίας, ταυτόχρονα είναι κάθε μικροοργανισμός που ζει σε βάρος ενός άλλου οργανισμού ή και ο «τρίτος άνθρωπος» που ανατρέπει τις καλά εδραιωμένες ανθρώπινες σχέσεις.
Ομως, όπως τεκμηριώνεται επαρκώς από τον Σερ, αυτή η έννοια του παρασίτου είναι ξεπερασμένη και ιδιαίτερα περιοριστική. Τόσο ως «θόρυβος» στην πληροφορική όσο και ως βιολογικοί «εισβολείς» στη βιοϊατρική, τα παράσιτα αποτελούν ανεξάλειπτους και κυρίως δημιουργικούς παράγοντες που ωθούν το σύστημα σε νέες καταστάσεις. Χωρίς παρασιτικές σχέσεις δεν υπάρχει ζωή και εξέλιξη· χωρίς θόρυβο, χάος και αταξία δεν υπάρχει πληροφορία.
Εκδ. «ΤΟΠΟΣ», ΣΕΛ. 216
Στις μέρες μας παρατηρείται μια έκδηλη αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος όχι μόνο για τη θρησκεία αλλά και για τις λησμονημένες μέχρι πρόσφατα υπερφυσικές «εξηγήσεις». Σε μια εποχή εμπορευματοποίησης των πάντων φαίνεται σχεδόν εύλογο ότι οι περισσότεροι μορφωμένοι άνθρωποι στη Δύση αναζητούν πλέον «αλλού» το νόημα της ζωής, το οποίο προφανώς θα πρέπει να βρίσκεται έξω και πέρα από τη μάταιη και ατελέσφορη κατανάλωση προϊόντων (αδιάφορο αν αυτά είναι υλικά ή πνευματικά).
Και ποιες συνέπειες έχει για την ανάπτυξη της επιστημονικής σκέψης αυτή η πρόσφατη μόδα επαναφοράς κάποιων, υποτίθεται, οριστικά «ξεπερασμένων» θρησκευτικών ή υπερφυσικών εξηγήσεων;
Σε αυτά και πολλά άλλα σχετικά ερωτήματα επιχειρεί να απαντήσει εξαντλητικά το τελευταίο βιβλίο του γνωστού Ελληνα φυσικού και φιλόσοφου Ευτύχη Μπιτσάκη. Με αξιοζήλευτη υπομονή και ανυποχώρητη κριτική διάθεση ο συγγραφέας ανασκευάζει ένα προς ένα τα επιστημονικοφανή ιδεολογήματα που με δόλιο τρόπο προβάλλουν οι σημερινοί εραστές των υπερφυσικών «εξηγήσεων» είτε για να ιδιοποιηθούν είτε για να απορρίψουν όλες τις αμιγώς υλιστικές και σαφώς πιο ορθολογικές ερμηνείες της φύσης.
Από την πυρά στον άμβωνα, δηλαδή άλλοτε με απροκάλυπτη εχθρότητα και άλλοτε με υποκριτική αποδοχή ορισμένων κατακτήσεων της επιστήμης, ο μεταμοντέρνος επιστημονικοφανής μυστικισμός δεν αρκείται πλέον στο να προβάλλεται ως «αποκεκαλυμμένη αλήθεια», αλλά απαιτεί και την επιστημονική επιβεβαίωσή του!
ΜΤΦΡ.: Γιώργος Ηλιόπουλος, Εκδ. «ΣΜΙΛΗ», ΣΕΛ. 232
Αντικείμενο του βιβλίου είναι οι τεχνολογικές προϋποθέσεις και κυρίως οι άκρως ανατρεπτικές συνέπειες της μόνιμης πλέον έκθεσής μας στο σύμπαν των τεχνικών εικόνων· ένα απολύτως «τεχνητό σύμπαν» που έχει πλέον επιβληθεί στη ζωή των ανθρώπων. Μέσα από τις οθόνες των τερματικών των υπολογιστών ή των τηλεοράσεων, μέσα από τις φωτογραφίες και τις ταινίες του κινηματογράφου ή των βίντεο, διαμορφώνεται μια πρωτόγνωρη εικονική πραγματικότητα που τείνει να επιβληθεί και ίσως να υποβαθμίσει τη φυσική πραγματικότητα στην οποία είχαμε, μέχρι σήμερα, προσαρμόσει τις ζωές μας.
Ο συγγραφέας αυτού του εντυπωσιακού βιβλίου ήταν διάσημος φιλόσοφος και θεωρητικός της επικοινωνίας, αρκετά γνωστός και ως αντικομφορμιστής κριτικός των αναπαραστατικών τεχνών και της τεχνολογίας. Από τις σελίδες αυτού του βιβλίου του αναδύεται μια ζοφερή εικόνα για το μέλλον της αυτονομίας της ανθρώπινης σκέψης. Το νέο ψηφιακό σύμπαν εικόνων έχει από τη φύση του την ικανότητα να αιχμαλωτίζει και να ασκεί μια σχεδόν υπνωτική επίδραση πάνω στον ανθρώπινο νου. Η συνθετότητα των σύγχρονων ψηφιακών εικόνων, υποστηρίζει ο συγγραφέας, είναι τέτοια που υπερβαίνει τις βιολογικές δυνατότητες επεξεργασίας του εγκεφάλου μας, που έχει εξελιχθεί για να επεξεργάζεται τις γνώριμες αναλογικές φυσικές εικόνες. Ετσι εξηγείται η «μαγική», δηλαδή αποχαυνωτική και υποδουλωτική, επίδραση που ασκούν στον ανθρώπινο νου οι σημερινές ψηφιακές εικόνες.
ΜΤΦΡ.: Νίκος Αποστολόπουλος, Εκδ. «ΤΡΑΥΛΟΣ», ΣΕΛ. 254
Τον Αύγουστο του 1654 ο περίφημος τζογαδόρος Αντουάν Γκομπό -διάσημος και ως Ιππότης του Μερέ- έθεσε στον πιο διάσημο μαθηματικό της εποχής ένα ερώτημα που η απάντησή του έμελλε να αλλάξει σημαντικά τον τρόπο που η ανθρώπινη σκέψη αντιλαμβάνεται και διαχειρίζεται μαθηματικά την τύχη. Το ερώτημα που έθεσε ο ευγενής Ιππότης στον αξιοσέβαστο μαθηματικό ήταν το εξής: «Πώς μπορώ να γνωρίζω, εκ των προτέρων, ότι θα κερδίσω στα ζάρια ενώ η παρτίδα δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί;». Υστερα από λίγες ημέρες εντατικής σκέψης, ο Πασκάλ έδωσε στον Ιππότη μια πιθανή λύση στο πρόβλημά του.
Επειδή όμως δεν ήταν σίγουρος για τη λύση που είχε βρει, ζήτησε τη συνδρομή ενός ιδιοφυούς ερασιτέχνη μαθηματικού, του Πιερ ντε Φερμά. Από τη μεταξύ τους αλληλογραφία θα προκύψει ένας ολότελα νέος κλάδος των Μαθηματικών: η θεωρία των πιθανοτήτων, η τυποποίηση της οποίας αργότερα θα προσφέρει ένα εκπληκτικό εργαλείο για τη μαθηματική διαχείριση του μέλλοντος και την ποσοτική εκτίμηση των παραγόντων που καθορίζουν τα παιχνίδια στην οικονομία και την πολιτική. Το βιβλίο του Κιθ Ντέβλιν, επιφανούς μαθηματικού και συγγραφέα πολλών επιστημονικών βιβλίων, αναπαράγει λεπτομερώς αυτό το διάσημο επεισόδιο στην ιστορία των Μαθηματικών, καθώς και όλες τις μετέπειτα εξελίξεις που οδήγησαν, κατά τον προηγούμενο αιώνα, σε μια πολύ ισχυρή μαθηματική θεωρία των πιθανοτήτων, η οποία μας επιτρέπει να υπολογίζουμε επακριβώς τις αριθμητικές πιθανότητες ενός μελλοντικού συμβάντος.
Εκδ. «GUTENBERG», ΣΕΛ. 416
Η γνωσιολογία υπήρξε ανά τους αιώνες ένας από τους σημαντικότερους τομείς άσκησης της φιλοσοφικής σκέψης. Σήμερα, όμως, τι νόημα έχει να μιλά κανείς για γνωσιολογία; Υστερα μάλιστα και από την εντυπωσιακή πρόοδο που σημείωσαν η επιστημολογία, η γνωσιακή επιστήμη, η ψυχογλωσσολογία και οι νευροεπιστήμες, δηλαδή οι επιμέρους γνωστικοί κλάδοι που κατά τις τελευταίες δεκαετίες επιχείρησαν να απαντήσουν σε ορισμένα από τα θεμελιώδη ερωτήματα που κατά το παρελθόν ανήκαν στη δικαιοδοσία της γνωσιολογίας.
Σε αυτό το εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο εξετάζονται λεπτομερώς όλα τα βασικά γνωσιοθεωρητικά προβλήματα που απασχόλησαν (και εξακολουθούν να απασχολούν) τόσο την επιστημονική όσο και εκείνη τη φιλοσοφική σκέψη που εμπνέεται από τις εξελίξεις στις φυσικές επιστήμες. Το κλειδί και το βασικό εργαλείο, κατά τον συγγραφέα, για την κατανόηση όλων των εξελίξεων σχετικά με το ερώτημα «τι είναι;» και «πώς οριοθετείται η επιστημονική γνώση;», βρίσκεται στην αποσαφήνιση ή τουλάχιστον στην καλύτερη κατανόηση του τι είναι και πώς λειτουργεί μια παράσταση (στον ανθρώπινο νου, στη Λογική και συνεπώς στην επιστήμη). Εργο εξαιρετικά δύσκολο διότι, όπως αναγνωρίζει ο Γ. Ρουσόπουλος, καθηγητής Φιλοσοφίας και Επιστημολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, κάθε παράστασή μας αποτελεί μια εύπλαστη, δηλαδή ιστορικά καθορισμένη βιο-νοητική και κοινωνιο-γνωσιολογική «κατασκευή».
ΜΤΦΡ.: Αρτεμις Τρίκκα, Εκδ. «ΕΝΑΛΙΟΣ», ΣΕΛ. 554
Είναι άραγε εφικτό, τον εικοστό πρώτο αιώνα, να επιχειρήσει κάποιος να γράψει μια γενική ιστορία της επιστήμης, των μεθόδων και των βασικών εφαρμογών της; Μπορεί ένα βιβλίο -και όχι μια πολύτομη εγκυκλοπαίδεια- να χωρέσει την πολύχρονη διανοητική περιπέτεια που, κάπως γενικόλογα, περιγράφουμε ως επιστήμη;
Οσο τρελό κι αν ακούγεται ένα τόσο φιλόδοξο σχέδιο, είναι ό,τι ακριβώς έθεσε στόχο του να πετύχει ο Τόμας Κραμπ στο παρόν βιβλίο. Ο συγγραφέας, μαθηματικός και ανθρωπολόγος που δίδαξε στο Αμστερνταμ, υιοθετώντας μια αυστηρά θετικιστική και εμπειριστική προσέγγιση της ιστορίας, θεωρεί ότι η νέα ακριβής επιστήμη του Γαλιλαίου και του Νεύτωνα θριάμβευσε πάνω στην αρχαία επιστήμη «κατά βάση λόγω των οργάνων που είχε στη διάθεσή της». Χρησιμοποιώντας λοιπόν ως όχημα τα επιστημονικά εργαλεία και τα όργανα που κάθε εποχή επινοούσε, επιχειρεί μια ιστορική ανασκόπηση των σημαντικότερων εξελίξεων της επιστημονικής σκέψης, εξελίξεις που θεωρεί ότι προέκυψαν από την ανακάλυψη αυτών ακριβώς των εργαλείων και οργάνων.
Οσο περιοριστική ή απλοϊκή κι αν φαίνεται μια τόσο «πεζή» πραγματιστική ανάγνωση της πολυδαίδαλης ιστορίας των επιστημονικών ιδεών, έχει, παρ' όλ' αυτά, το πλεονέκτημα να αναδεικνύει την πρακτική ή εμπειρική βάση των περισσότερων σημαντικών θεωρητικών ανακαλύψεων της δυτικής επιστήμης.
Jean de Kervasdoue: Κι αν όλα όσα λένε οι οικολόγοι δεν είναι αλήθεια;
ΜΤΦΡ: Ανδρέας Μιχαηλίδης, Εκδ. «ΠΟΛΙΣ», ΣΕΛ. 302
Ποιες είναι οι επιστημολογικές και κυρίως οι κοινωνικές συνέπειες της υπέρβασης των αυστηρών ορίων εφαρμογής μιας ορισμένης επιστημονικής μεθόδου; Τι ακριβώς συμβαίνει όταν μία, εξ ορισμού επισφαλής και δυνητικά διαψεύσιμη, επιστημονική μέθοδος και θεωρία, όπως αυτή της Οικολογίας, μετατρέπεται, από εξωεπιστημονικούς παράγοντες, σε κυρίαρχη κοινωνική ιδεολογία ή και σε άλλοθι για τις πολιτικές και οικονομικές επιλογές μιας κοινωνίας;
Αυτά είναι μερικά από τα ενοχλητικά ερωτήματα που τόλμησε να θέσει, σε πείσμα των καιρών, ο συγγραφέας του παρόντος βιβλίου, ο οποίος δεν είναι καθόλου ένας αντιδραστικός ή συντηρητικός διανοούμενος αλλά, αντίθετα, είναι ένας προοδευτικός καθηγητής Οικονομικών της Υγείας και μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας Τεχνολογιών, ο οποίος αποφάσισε να υποβάλει σε επιστημονικό έλεγχο πολλές από τις υποτιθέμενες «αδιαμφισβήτητες αλήθειες» που υποστηρίζονται σήμερα από αρκετούς οικολόγους (και όχι βέβαια από την επιστήμη της Οικολογίας).
Και η έρευνά του, που καταγράφεται λεπτομερώς στις σελίδες αυτού του βιβλίου, τον οδήγησε σε ορισμένα αντιδημοφιλή συμπεράσματα: όπως π.χ. ότι συνήθως «η φύση σκοτώνει περισσότερο από την τεχνολογία». Τελικά, αν κάποια βεβαιότητα προκύπτει από την ανάγνωση αυτού του σημαντικού βιβλίου, είναι ότι η αυστηρή επιστημονική σκέψη, ακόμη και στις μέρες μας, είναι καταδικασμένη να παραμένει αιρετική!
