(The Economist, Καθημερινή, 24/1/2010)
Το καλύτερο σύγχρονο βιβλίο περί προόδου ήταν -όπως αρμόζει άλλωστε στη θεματολογία του- μπροστά από την εποχή του. Γράφτηκε το 1861 από τον Ούγγρο λογοτέχνη Ιμρε Μάνταχ και έχει τίτλο «Η Τραγωδία του Ανθρώπου». Το έμμετρο αυτό έργο δεν είναι τίποτε άλλο από έναν «Χαμένο Παράδεισο» για τη βιομηχανική εποχή. Περιγράφει πώς ο νέος Αδάμ εκδιώκεται μαζί με την Εύα από τον Κήπο της Εδέμ, αποκηρύττει τον Θεό και αποφασίζει να φτιάξει τον δικό του παράδεισο. «Ο Θεός μου είμαι εγώ», λέει και προσθέτει: «ό, τι φτιάχνω με τα χέρια μου, δικαιωματικά μου ανήκει. Αυτή είναι η πηγή της δύναμης και της περηφάνιας μου».
Ο Αδάμ ξεκινά το ταξίδι του από την Αρχαία Αίγυπτο. Ανακαλύπτει όμως ότι οι υπέροχες πυραμίδες χτίστηκαν πάνω στη δυστυχία των σκλάβων. Απορρίπτει την κοινωνία της Αιγύπτου και υιοθετεί την Αρχαία Ελληνική δημοκρατία. Οταν όμως οι Αθηναίοι καταδικάζουν έναν από τους ήρωές τους, όπως έκαναν με τον Σωκράτη, ο Αδάμ καταδικάζει με τη σειρά του τη δημοκρατία και στρέφεται στις απλές χαρές της ζωής. Εξοργισμένος από τον ηδονιστικό βίο των Ρωμαίων, ανακαλύπτει τις αρετές του Μεσαιωνικού Ιπποτισμού. Κάθε μεταρρύθμιση όμως καταλήγει σε καταστροφή. Ο Αδάμ αντικαθιστά την υποκρισία του 17ου αιώνα, με τη διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Η αναζήτηση της ισότητας όμως εκτρέπεται σε τρομοκρατία υπό τον Ροβεσπιέρο. Ετσι, ο Αδάμ αναγνωρίζει την προτεραιότητα της ατομικής ελευθερίας, η οποία όμως με τη σειρά της εκφυλίζεται από τους αχόρταγους επιχειρηματίες του Γεωργιανού Λονδίνου. Στο τέλος του χρόνου, αφού έχει βιώσει την αγριότητα του ανθρώπου, του μοναδικού ζώου που επιθυμεί μόνο τη βία, ο Αδάμ υποκύπτει. Στα πρόθυρα της αυτοκτονίας πλέον, παρακαλεί τον Διάβολο: «Μη με αφήνεις να δω κι άλλα από τη μοίρα μου, από αυτόν τον μάταιο αγώνα».
Σήμερα τα πράγματα δεν είναι τόσο άσχημα. Εντούτοις, οι ιδέες της «Τραγωδίας του Ανθρώπου» ρίχνουν βαριά τη σκιά τους στην κοινωνία μας. Στον ανεπτυγμένο κόσμο, η ιδέα της προόδου τίθεται υπό σοβαρή αμφισβήτηση. Εχει εδραιωθεί πλέον η πεποίθηση ότι μολονότι το ΑΕΠ αυξάνεται και η τεχνολογία βελτιώνεται, δεν συμβαίνει το ίδιο και με τα ηθικά θεμέλια των κοινωνιών μας. Αντίθετα, ορισμένοι υποστηρίζουν ότι επιστρέφουμε στη βαρβαρότητα. Για την Αριστερά, η λέξη «πρόοδος» συνοδεύεται συνήθως από ειρωνικά εισαγωγικά. Για τους Δεξιούς, η λέξη «προοδευτικός» έχει αρνητική φόρτιση.
Κάποτε όμως οι άνθρωποι πίστευαν στην πρόοδο. Οι θεοσεβείς ήλπιζαν ότι ο Θεός θα φτιάξει μια «Νέα Ιερουσαλήμ». Οι διανοητές του Διαφωτισμού προσέβλεπαν στην επανάσταση ή την ωρίμανση των ιστορικών συνθηκών. Ορισμένοι πίστευαν στα έθνη και άλλοι στο τέλος των εθνών. Κάποιοι στήριζαν τις ελπίδες τους στην επιστήμη, άλλοι στο εμπόριο και μερικοί στην ιδέα της αναρχίας. Για τους περισσότερους, δεν ετίθετο θέμα για το αν θα προοδεύσουμε. Το ερώτημα ήταν μόνο πώς θα προοδεύσουμε.
Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η προσδοκία της προόδου είναι η ραχοκοκαλιά της κοινωνίας μας. Χωρίς αυτήν, κάθε κέρδος για τον καθένα μας, θα σήμαινε απώλεια για κάποιον άλλον. Αν δεν είναι εφικτή, τότε η μόνη σκοπιμότητα της πολιτικής δεν είναι άλλη από το να φυλακίσει τον πίθηκο μέσα μας. Είναι επομένως επιτακτική ανάγκη να αποκατασταθεί η πίστη μας στην πρόοδο.
Για αιώνες, οι άνθρωποι ζούσαν κατά μέσο όρο 25-30 χρόνια, ενώ το μέσο εισόδημα στον πλανήτη ήταν αντίστοιχο με 200 σημερινά δολάρια τον χρόνο. Στον Μεσαίωνα, μόνο ένας στους δέκα ήξερε να διαβάζει. Σήμερα, με εξαίρεση κάποιες χώρες της Αφρικής και την Ινδία, το ποσοστό των αναλφάβητων έχει πέσει πολύ κάτω από το 20%. Στα περισσότερα μέρη του κόσμου, οι άνθρωποι ζουν μέχρι τα 65 και στο μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη οι πολίτες σκέφτονται και εκφράζονται ελεύθερα. Η παιδική θνησιμότητα έχει σχεδόν εξαφανιστεί στον ανεπτυγμένο κόσμο.
Το πρόβλημα όμως είναι ότι η πρόοδος δεν προσδιορίζεται μόνο λογιστικά. Μια περιβαλλοντική καταστροφή ή ένας πυρηνικός πόλεμος θα αρκούσε άλλωστε για να αλλάξει το θετικό πρόσημο. Επίσης, έννοιες όπως η ευτυχία και η αυτοπραγμάτωση δεν μπορούν να ποσοτικοποιηθούν. Στο μεγάλο ταξίδι του άλλωστε, ο Αδάμ διαπίστωσε ότι η υλική πρόοδος συνοδεύτηκε από ηθική κατάπτωση. Εξάλλου, τα βασικά εργαλεία της προόδου, η οικονομία και η επιστήμη, έχουν προκαλέσει δυστυχία αντίστοιχη με τα ευεργετήματα που προσέφεραν. Υπάρχουν όμως ακόμη δύο δυνάμεις στον κόσμο που μας επιτρέπουν να αισιοδοξούμε. Πρόκειται για την ηθική ευαισθησία, με την ευρύτερη δυνατή έννοια του όρου και τους θεσμούς της συντεταγμένης πολιτείας. Ιδιαίτερα για τους τελευταίους, αξίζει να σημειώσουμε ότι δεν εξελίχθηκαν τελικά σε έναν καταπιεστικό Λεβιάθαν, όπως προέβλεπαν ο Τζορτζ Οργουελ και ο Αλντους Χάξλεϊ.
Για τη Δεξιά βέβαια, οι συντεταγμένες κυβερνήσεις προκάλεσαν περισσότερα προβλήματα από όσα έλυσαν. Για την Αριστερά, απέτυχαν να γλιτώσουν τα θύματα της αγοράς από το φάσμα της φτώχειας. Ωστόσο, παρά τις αδυναμίες τους, κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι οι Πολιτείες μας αντιπροσωπεύουν την ηθική πρόοδο του είδους μας. Ας μην ξεχνάμε ότι οι ίδιες έχουν επιλέξει να κρίνονται από εμάς όταν δεν επιτυγχάνουν τους υψηλούς στόχους που έχουν θέσει.
Επισημαίνω ένα σημείο μόνο του άρθρου: "η υλική πρόοδος συνοδεύτηκε από ηθική κατάπτωση..." Πρόκειται για έναν εύκολο αφορισμό, ο οποίος χρησιμοποιείται συχνά για να αναθεματιστεί η τεχνολογική και κοινωνική πρόοδος. Αναρωτιέμαι, σε ποια εποχή παλαιότερα υπήρχε "ηθική ανάταση", η οποία θα μπορούσε να αντιπαρατεθεί στη σημερινή "κατάπτωση"; Και ποια "ηθική" θεωρείται αποδεκτή;
Για παράδειγμα, τα στρατεύματα μισθοφόρων του Μεσαίωνα που συνοδεύονταν από ιερείς όλων των βαθμίδων, και κατέσφαζαν στο πέρασμά τους όποιον συναντούσαν, ήταν ηθικά ανώτερα από εκείνα του Ναπολέοντα στη Ρωσία, του Χίτλερ στην Ευρώπη ή των Αμερικάνων στο Βιετνάμ και στο Ιράκ; Μόνο ποσοτικά θα μπορούσαμε να διαφοροποιήσουμε αυτά τα εγκληματικά γεγονότα, με "μειονέκτημα" των σύγχρονων ότι γνωρίζουμε πολλές λεπτομέρειες, ενώ για τα παλιά μόνο αυλοκόλακες άφησαν καταγραφές. Ή επίσης, η ηθική των φεουδαρχών και των εκκλησιαστικών παραγόντων με τις στρατιές των δουλοπάροικων ήταν ανώτερη από την ηθική του σημερινού βιομήχανου, ο οποίος συχνά επίσης εκμεταλλεύεται κάποιες δεκάδες ή εκατοντάδες εργαζόμενους;
Προσωπικά πιστεύω ότι ο ευρωπαϊκός κόσμος και όσοι προέκυψαν από αυτόν (Αμερική, Αυστραλία κλπ.), είναι κατά πολύ καλύτεροι από εκείνους που υπήρξαν στο παρελθόν, χωρίς να ισχυρίζεται κανείς ότι βρισκόμαστε κοντά σε μια ιδανική κατάσταση...
