(του ΓΙΑΝΝΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ, Ελευθεροτυπία, 21/1/2010)
Το graphic novel «Logicomix» (εκδ. «Ικαρος») των Δοξιάδη-Παπαδημητρίου-Παπαδάτου-ΝτιΝτόνα σημειώνει μεγάλη επιτυχία παγκοσμίως, τόση ώστε σύντομα, εκείνη η ιδιαίτερη συνομοταξία ανθρώπων που συχνάζουν και στο Μέγαρο και στα μπουζούκια θα το αγοράζουν για δώρο στις επισκέψεις τους (πράγμα όχι απαραιτήτως κακό, εάν οι εορτάζοντες αργότερα το διαβάζουν).
Κεντρικός χαρακτήρας του δημοφιλούς βιβλίου είναι ο Μπέρτραντ Ράσελ (1872-1970): φιλόσοφος, μαθηματικός, άθεος, ουμανιστής, βραβευμένος με Νόμπελ Λογοτεχνίας και φυλακισθείς για τις αντιπολεμικές του ενέργειες και θέσεις, ο Ράσελ αποτέλεσε έναν από τους θεμελιωτές της σύγχρονης αναλυτικής φιλοσοφίας, συνέθεσε μαζί με τον Κουρτ Γκέντελ το διασημότερο «δίδυμο» στον χώρο της Λογικής, ενώ έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επανάσταση των κοινωνικών αντιλήψεων που σημειώθηκε τον 20ό αιώνα. Ο Αντριου Ιρβάιν, καθηγητής φιλοσοφίας στο University of British Columbia του Καναδά, ειδικός στον Ράσελ, φιλοτεχνεί, μέσω της συνέντευξής του στην «Ε», το πορτρέτο ενός μεγάλου ανθρώπου.
Πότε «πρωτοσυναντήσατε» τον Ράσελ;
«Κατά τον δεύτερο χρόνο των σπουδών μου, όταν χρειάστηκε να διαβάσω το βιβλίο του: "Τα προβλήματα της φιλοσοφίας". Ολοκληρώνοντας και το ύστερο βιβλίο του, "Η φιλοσοφική μου εξέλιξη", είχα ήδη "πιαστεί στα δίχτυα του". Αργότερα μελέτησα μεγάλο μέρος της δουλειάς του στη Λογική, τη Μεταφυσική, την Επιστημολογία και την Κοινωνική Φιλοσοφία. Η εργασία του στη Λογική και τη Μεταφυσική συνεχίζει να με εντυπωσιάζει ακόμη και σήμερα και συχνά επιστρέφω σε αυτήν. Δεν συμφωνώ με πολλά απ' όσα γράφει στην κοινωνική φιλοσοφία του αλλά εκτιμώ τον τρόπο με τον οποίο "συμπλέκεται" με τα θέματα. Η εντιμότητά του και η προθυμία του να ακολουθήσει το επιχείρημα, ανεξαρτήτως πού αυτό τον οδηγεί, πάντοτε με ενέπνεαν, από τις ημέρες που ήμουν φοιτητής μέχρι σήμερα».
Πότε «πρωτοσυναντήσατε» τον Ράσελ;
«Κατά τον δεύτερο χρόνο των σπουδών μου, όταν χρειάστηκε να διαβάσω το βιβλίο του: "Τα προβλήματα της φιλοσοφίας". Ολοκληρώνοντας και το ύστερο βιβλίο του, "Η φιλοσοφική μου εξέλιξη", είχα ήδη "πιαστεί στα δίχτυα του". Αργότερα μελέτησα μεγάλο μέρος της δουλειάς του στη Λογική, τη Μεταφυσική, την Επιστημολογία και την Κοινωνική Φιλοσοφία. Η εργασία του στη Λογική και τη Μεταφυσική συνεχίζει να με εντυπωσιάζει ακόμη και σήμερα και συχνά επιστρέφω σε αυτήν. Δεν συμφωνώ με πολλά απ' όσα γράφει στην κοινωνική φιλοσοφία του αλλά εκτιμώ τον τρόπο με τον οποίο "συμπλέκεται" με τα θέματα. Η εντιμότητά του και η προθυμία του να ακολουθήσει το επιχείρημα, ανεξαρτήτως πού αυτό τον οδηγεί, πάντοτε με ενέπνεαν, από τις ημέρες που ήμουν φοιτητής μέχρι σήμερα».
Μπορεί ο Ράσελ να χαρακτηριστεί γοητευτικός;
«Ο Ράσελ είναι ένας μεγάλος στιλίστας. Γράφει όμορφα. Είτε συμφωνείς μαζί του είτε όχι, έχει πάντοτε ενδιαφέροντα πράγματα να πει και είναι πάντοτε απολαυστικό να τον διαβάζεις. Δυο άλλα πράγματα από τη δουλειά του που πάντοτε μου έκαναν εντύπωση είναι, πρώτον, η επιμονή του ότι είναι δουλειά της φιλοσοφίας να προσπαθεί να κατανοήσει τον κόσμο και, δεύτερον, η πεποίθησή του πως φιλοσοφία και επιστήμη σχετίζονται πολύ στενά μεταξύ τους και διαφέρουν απλώς στα εργαλεία που χρησιμοποιούν. Η επιστήμη βασίζεται περισσότερο στην παρατήρηση, η φιλοσοφία στη θεματική ανάλυση. Αλλά και οι δύο μοιράζονται τον ίδιο τελικό στόχο.
Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών 1950 και 1960, σε έναν βαθμό ως αποτέλεσμα της επίδρασης του Βιτγκενστάιν, πολλοί φιλόσοφοι άρχισαν να πιστεύουν ότι η φιλοσοφία αφορά κυρίως τη μελέτη της γλώσσας. Ετσι, η δουλειά του Ράσελ έπαψε να είναι δημοφιλής για λίγο. Αλλά τώρα που οι περισσότεροι φιλόσοφοι έχουν επιστρέψει στην ιδέα ότι είναι πράγματι δουλειά της φιλοσοφίας να κατανοήσει τον κόσμο, είναι περισσότεροι εκείνοι που επιστρέφουν στον Ράσελ. Φυσικά, ο Ράσελ είχε να πει πολλά και για τη γλώσσα. Αλλά για εκείνον, η μελέτη της γλώσσας ήταν δευτερεύουσα. Η μελέτη του κόσμου ήταν εκείνη που προηγούνταν.
Είχε ο Ράσελ γοητευτική προσωπικότητα; Ναι, μπορούσε να είναι τρομερά γοητευτικός, παρότι σαν νέος ήταν αρκετά ντροπαλός. Εχω την αίσθηση ότι, όπως στους περισσότερους από εμάς, το να ταξιδεύει του έκανε καλό, του δίδαξε πολλά για το πώς να συμπεριφέρεται στους ανθρώπους. Και, όπως και πάλι συμβαίνει στους περισσότερους από εμάς, η προσωπικότητά του, όσο μεγάλωνε, "γλύκαινε"».
Εχετε υπ' όψιν σας το γκράφικ νόβελ «Logicomix», με τον Μπέρτραντ Ράσελ βασικό ήρωα, το οποίο εδώ και μερικούς μήνες σημειώνει μεγάλη επιτυχία παγκοσμίως;
«Ναι, βέβαια. Εχω σπίτι μου ένα αντίτυπο της πρώτης έκδοσης! Οι συγγραφείς και οι καλλιτέχνες που το δημιούργησαν οφείλουν να επαινεθούν. Πρόκειται για τρομερή δουλειά. Το συστήνω σε όλους τους φοιτητές μου. Ο 15χρονος γιος μου ήδη το έχει τελειώσει -διαβάζει πολύ πιο γρήγορα απ' ό,τι εγώ- και το ευχαριστήθηκε πάρα πολύ».
Με τον Βιτγκενστάιν, ο οποίος επίσης πρωταγωνιστεί στο Logicomix, τι είδους σχέση είχε ο Ράσελ;
«Ο Ράσελ και ο Βιτγκενστάιν είχαν μια μακρά και περίπλοκη σχέση. Ο Βιτγκενστάιν ξεκίνησε σαν φοιτητής του Ράσελ και έτρεφαν ο ένας για τον άλλον τεράστιο σεβασμό και θαυμασμό. Ομως αργότερα, έφτασαν να αποδοκιμάζουν ο ένας την προσέγγιση του άλλου στη Λογική.
Στην αυτοβιογραφία του ο Ράσελ λέει ότι ο Βιτγκενστάιν ήταν "το πιο τέλειο παράδειγμα διάνοιας που γνώρισα ποτέ, παθιασμένος, βαθύς, έντονος και κυριαρχικός". Ακριβώς επειδή τον είχε σε τόσο υψηλή εκτίμηση, ο Ράσελ βοήθησε τον Βιτγκενστάιν να εκδώσει το "Tractatus Logico-Philosophicus" -το βιβλίο που τον έκανε διάσημο- και πίστεψε ότι ο Βιτγκενστάιν ήταν ικανός να αποκτήσει θέση καθηγητή στο Κέμπριτζ, παρότι ποτέ δεν πήρε το δίπλωμά του αφού, κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι σπουδές του είχαν διακοπεί.
Δυστυχώς, ο Βιτγκενστάιν είχε πειστεί ότι ο Ράσελ αδυνατούσε να κατανοήσει τη δουλειά του και αυτό τελικά οδήγησε τους δύο άνδρες σε ρήξη».
Με τον Γκέντελ, αυτό το επίσης τεράστιο μυαλό στον χώρο της Λογικής, ο Ράσελ ερχόταν σε σύγκρουση ή όχι;
«Σε προσωπικό επίπεδο, ο Ράσελ και ο Γκέντελ δεν γνωρίζονταν πολύ καλά. Συναντήθηκαν στο σπίτι του Αϊνστάιν στο Πρίνστον την περίοδο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, όταν ο Ράσελ βρισκόταν στην Αμερική. Οσον αφορά την επιστήμη της Λογικής, ο Ράσελ και ο Γκέντελ δεν ανέπτυσσαν αντίθετες θεωρίες. Η δουλειά του Γκέντελ είναι καλύτερο να θεωρείται σαν μια -έστω κάπως περίεργη- προέκταση της δουλειάς του Ράσελ, όπως στη Φυσική η δουλειά του Αϊνστάιν είναι προέκταση αυτής του Νεύτωνα.
Σήμερα οι μελετητές διαφωνούν πάνω στο πόση από τη δουλειά του Γκέντελ ο Ράσελ είχε πράγματι καταλάβει. Η δική μου άποψη είναι ότι αρχικά ο Ράσελ ήταν ελαφρώς μπερδεμένος από τα θεωρήματα του Γκέντελ. Αργότερα, όταν συνειδητοποίησε ότι αυτά απλώς έδειχναν ότι τα Μαθηματικά μοιάζουν περισσότερο στις άλλες εμπειρικές επιστήμες απ' ό,τι ο κόσμος αρχικά πίστευε, ο Ράσελ πείστηκε ότι η δουλειά του Γκέντελ δεν ήταν απλώς σωστή αλλά και σημαντική».
Πόσο διανοητικά ισχυρός πρέπει να είναι ένας επιστήμονας, όπως ο Ράσελ, προκειμένου να διαχειρίζεται τέτοιου είδους θέματα; Εννοώ ότι η ιστορία μας δείχνει ότι πολύ μεγάλοι επιστήμονες που προσπάθησαν να λύσουν προβλήματα «λογικής», τελικά αντιμετώπισαν προβλήματα ψυχικής υγείας.
«Οντως, η ιστορία της φιλοσοφικής και πνευματικής προόδου είναι γεμάτη από παραδείγματα προσωπικής τραγωδίας, της μιας ή της άλλης μορφής. Βοηθά, επομένως, να είναι κανείς πνευματικά δυνατός. Ο Ράσελ ήταν πιο κοντά στον Μιλ απ' ό,τι στον Κάντορ ή τον Γκέντελ, καθώς αντιμετώπισε μεγαλύτερες δυσκολίες όταν ήταν νέος παρά όταν βάδιζε προς το τέλος της ζωής του. Ο ίδιος αναφέρει ότι αφότου έγινε μεσήλικας, γινόταν περισσότερο ευτυχισμένος κάθε χρόνο. Πιστεύω ότι είναι πάντοτε χρήσιμο να θυμόμαστε ότι, ναι, η εργασία είναι όντως σημαντική για τον καθένα μας αλλά αναμφίβολα υπάρχουν περισσότερα πράγματα στη ζωή από αυτήν».
Βασάνισε τον Ράσελ, μέχρι το πέρας του βίου του, κάποιο επιστημονικό πρόβλημα στο οποίο δεν έβρισκε την απάντηση;
«Καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του, ο Ράσελ επικεντρώθηκε σ' ένα βασικό ερώτημα: πόσα μπορούν να πουν ότι γνωρίζουν οι άνθρωποι και σε τι βαθμό βεβαιότητας ή αμφιβολίας; Για τον Ράσελ, επρόκειτο για ένα ζήτημα τόσο επιστημονικό όσο και φιλοσοφικό. Ποιες είναι οι απαραίτητες και επαρκείς συνθήκες για γνώση; Αιτιολογείται η γνώση στις φυσικές και κοινωνικές επιστήμες με τον ίδιο τρόπο όπως στα Μαθηματικά; Αυτό είναι το ερώτημα που ενοποιεί τη σκέψη του Ράσελ.
Στην ηλικία των 20, ο Ράσελ ήλπιζε ότι όλη η γνώση θα μπορούσε να είναι τόσο βεβαιωμένη όπως η μαθηματική γνώση. "Επιζητούσα τη βεβαιότητα με τον ίδιο τρόπο που οι άνθρωποι επιζητούν τη θρησκευτική πίστη", μας εξιστορεί στην αυτοβιογραφία του. Με το που πάτησε τα 50, είχε πειστεί ότι η επιθυμία για βεβαιότητα ήταν ένα είδος διανοητικής διαστροφής και θα ήταν πολύ καλύτερο να αναγνωρίσει ότι οι ορθολογικές πεποιθήσεις δεν μπορούν να κυριαρχηθούν δογματικά. Οι εύλογες πεποιθήσεις, τονίζει ο Ράσελ, παραμένουν αβέβαιες και ανιχνευτικές, καθώς, σε κάθε στιγμή, μια καινούργια ένδειξη μπορεί να μας οδηγήσει να τις εγκαταλείψουμε.
Κατά τη διάρκεια της ζωής του, ο Ράσελ βασανιζόταν επίσης από ένα άλλο ερώτημα: Τι είναι αυτό που "κάνει" κάποιες ηθικές κρίσεις αληθινές; Στην απάντηση αυτού του ερωτήματος ανέπτυξε διάφορες νέες θεωρίες τις οποίες πολλοί έχουν βρει πειστικές. Αλλά εκείνος ποτέ δεν θεώρησε ότι βρήκε τη σωστή απάντηση».
Είναι επίκαιρος σήμερα ο Μπέρτραντ Ράσελ ή ανήκει στο παρελθόν;
«Μεγάλο κομμάτι της δουλειάς του, ιδιαίτερα στη Λογική και στα Μαθηματικά, συνεχίζει να είναι πολύ επίκαιρο. Μάλιστα η διαμάχη για την ακριβή σχέση μεταξύ Λογικής και Μαθηματικών και κατά πόσον ο Ράσελ τη συνέλαβε σωστά εξακολουθεί να υφίσταται. Πολλοί αναγνωρίζουν τη διορατικότητα που διέπει το έργο του, ακόμη και σήμερα, στους τομείς της Μεταφυσικής, της Επιστημολογίας, της Γλώσσας και της Ηθικής. Η Φιλοσοφία, η Λογική, τα Μαθηματικά και η Επιστήμη των Υπολογιστών οφείλουν πάρα πολλά στον Ράσελ. Είναι πραγματικά δύσκολο να προοδεύσει κάποιος σε οποιαδήποτε από τα παραπάνω πεδία χωρίς να μάθει τουλάχιστον κάτι για την επιστημονική του δουλειά».
Αν σας ζητούσαν να πείτε τα 3 πρώτα πράγματα που σας έρχονται στο μυαλό, όταν ακούτε το όνομα του Μπέρτραντ Ράσελ, ποια θα ήταν αυτά;
«Δεν μπορώ να δώσω καλύτερη απάντηση από αυτή που ο ίδιος ο Ράσελ δίνει στην αυτοβιογραφία του. Γράφει: "Τρία πάθη, απλά αλλά εξαιρετικά δυνατά, έχουν εξουσιάσει τη ζωή μου: η λαχτάρα για έρωτα, η αναζήτηση για γνώση και η αβάσταχτη λύπη για τα δεινά του κόσμου"».
