...
Σε προηγούμενο κείμενο έγινε λόγος για Ησυχαστές και Ζηλωτές, εκκλησιαστικές και μοναχικές παρατάξεις, οι οποίες συγκρούονταν στα μέσα του 14ου αιώνα, ακόμα και με τα όπλα. Η περίοδος αυτή σφραγίζεται από μία υποβάθμιση - απ' τη μια μεριά κοινωνικο-πολιτική κρίση που αποτελεί δείγμα αποδιοργάνωσης και αποσύνθεσης κι από την άλλη συγκρούσεις θρησκόληπτων παρατάξεων, εμπλουτισμένες με εκατέρωθεν αναθεματισμούς και εξοστρακισμούς, με λαϊκές εξεγέρσεις και συνωμοσίες μοναχών και με κύριο προσχηματικό θέμα αντιδικίας τη φύση και τις ενέργειες του θεού.
Βέβαια, ήδη εκείνη την εποχή ουδείς αμφέβαλε ότι οι συγκρούσεις αφορούσαν αποκλειστικά την κατάκτηση και τον έλεγχο της εξουσίας και σ' αυτή απέβλεπαν αμφότερες οι παρατάξεις και καθένας από τους ηγέτες ιδιαιτέρως. Οι Ζηλωτές ήταν εκφραστές του λαού, οι Ησυχαστές σύμμαχοι των «Δυνατών», των πλουσίων, αμφότερες οι πλευρές όμως χωρίς συγκεκριμένους απώτερους πολιτικούς ή άλλους «υψηλούς» στόχους, οι οποίοι στόχοι θα ήταν δυνατόν να δικαιολογήσουν κάποια υποχώρηση σε άλλα θέματα.
Ακριβώς αυτά τα γεγονότα είναι σκόπιμο να περιγραφούν αναλυτικότερα για να κατανοηθεί η πολιτικο-θρησκευτική διαπλοκή και η προβολή δήθεν φιλοσοφικών και «πνευματικών» διαφορών, οι οποίες αξιοποιούνταν για την επίτευξη πολιτικών και κοινωνικο-οικονομικών στόχων. Αλλά και για να καταδειχθεί ότι δεν χρειαζόταν δάκτυλος κακοπροαίρετων Λατίνων ή άλλων για να διαλυθεί οριστικά το βυζαντινό κράτος, αφού φρόντιζαν γι' αυτό με ενθουσιασμό οι ηγεσίες του!
Σε θεολογικό επίπεδο αντίπαλες παρατάξεις είναι, από τη μία οι Ησυχαστές, με εκπρόσωπο το μοναχό Γρηγόριο Παλαμά, γόνο αριστοκρατικής οικογένειας, κι από την άλλη οι Ζηλωτές μοναχοί που διακρίνονται για την επαναστατική τους διάθεση και τις νεωτεριστικές τους ιδέες, με εκφραστή το μοναχό Βαρλαάμ Καλαβρό (1290-1348) από τη Νότια Ιταλία.
Αντικείμενο της διαμάχης ήταν αρχικά η λεγόμενη «νοερά προσευχή» και ειδικότερα το εάν «το φώς που περιβάλλει τους μοναχούς (;;) κατά την ώρα της προσευχής είναι κτιστόν ή άκτιστον» - φοβερό δίλημμα ομολογουμένως! Οι Ησυχαστές, μοναχοί που προέρχονταν από το Άγιο Όρος, είχαν στραφεί την εποχή εκείνη στον ανατολίτικο μυστικισμό και τη θεουργία. Υποστήριζαν ότι με τη συνεχή και αδιάλειπτη προσευχή τους, ξαπλωμένοι, με το πηγούνι κολλημένο στο στήθος τους και παρατηρώντας συνεχώς τον ομφαλό τους, έφταναν σε έκσταση, έβλεπαν οράματα και κυρίως έβλεπαν το «άκτιστον και θείον φώς».
Με τις σημερινές βιο-ιατρικές γνώσεις μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι η πολύωρη ακινησία μεσηλίκων και υπερηλίκων ανθρώπων σ' αυτή την ασυνήθη σωματική στάση, οδηγούσε σε περιορισμό της αιμάτωσης του εγκεφάλου και στην πρόκληση παραισθήσεων και ψευδαισθήσεων. Ο Βαρλαάμ χαρακτήριζε τις απόψεις των Ησυχαστών σαν ανόητες θρησκοληψίες και δεισιδαιμονίες και τους αποκαλούσε ειρωνικά «ομφαλοσκόπους», κάτι που έχει μείνει μέχρι των ημερών μας ως χαρακτηρισμός για τους αδρανείς και μοιρολάτρες ανθρώπους.
Σήμερα ισχυρίζονται απολογητές και υπερασπιστές των μυστικιστών Ησυχαστών ότι δεν παρατηρούσαν οι μοναχοί τον ομφαλό αλλά την καρδιά τους -λες κι αυτό είναι το μείζον πρόβλημα σ' αυτή τη γελοία αλλά χαρακτηριστική ιστορία- κι έτσι πετύχαιναν να επιβάλουν το συναίσθημα στο νου τους, δηλαδή να υποτάξουν την πραγματικότητα (νους) σ' αυτό που επιθυμούσαν (καρδιά), κάτι σαν «πνευματικό» ναρκωτικό, με το οποίο προκαλείς αλλοιωμένες εντυπώσεις. Προφανέστατα, επρόκειτο για μια σύγκρουση μεταξύ ανατολίτικων δεισιδαιμονιών των Ησυχαστών και του (όποιου) ορθολογισμού των Ζηλωτών. Σημαντικότερο όλων είναι όμως ότι σε μια εποχή πολιτικής, στρατιωτικής και πολιτισμικής παρακμής, σε μια εποχή όπου Οθωμανοί από τη μια και Σλάβοι από την άλλη, απέκοπταν συστηματικά τμήματα του κράτους, οι πολιτικές και εκκλησιαστικές ηγεσίες του υπολείμματος αυτοκρατορίας αντιδικούσαν περί «όνου σκιάς» - για τη σκιά του γαϊδάρου!
Πίσω κι από αυτή τη δήθεν θεολογική-φιλοσοφική διένεξη κρύβονταν, όμως, όπως προαναφέρθηκε, έντονες πολιτικές και κοινωνικές αντιπαραθέσεις. Ο Γρηγόριος Παλαμάς και οι Ησυχαστές υποστηρίζονταν από τους άρχοντες και τους εύπορους της Θεσσαλονίκης, οι οποίοι διακρίνονταν για τα φιλοτουρκικά τους αισθήματα. Αντίθετα, οι Ζηλωτές υποστηρίζονταν από το λαό, τις συντεχνίες και τους διανοούμενους που έβλεπαν τη σωτηρία της «αυτοκρατορίας» στη συνεννόηση με τη Δύση. Το 1342 προσπαθεί ο εξουσιομανής Ιωάννης Καντακουζηνός να καταλάβει πραξικοπηματικά τη Θεσσαλονίκη με τη βοήθεια Σλάβων μισθοφόρων. Οι Ζηλωτές ξεσηκώνονται και, μέσα από λεηλασίες και φόνους, με την βοήθεια των συντεχνιών, των ναυτικών και των εμπόρων, δηλαδή το «δήμο», όπως αποκαλούνται στις πηγές απαξιωτικά τα φτωχά λαϊκά στρώματα, αποκρούουν την επίθεση και καταλαμβάνουν αυτοί την εξουσία στην πόλη.
Αμέσως προχωρεί η νέα εξουσία στη Θεσ/νίκη, αποστασιοποιημένη και από την Κων/πολη, όπου κυβερνούσε ο ανεπαρκέστατος αλλά μακρόβιος αυτοκράτωρ Ιωάννης Ε΄, σε μεγάλες κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, δημεύει τις περιουσίες των πλουσίων και με τα χρήματα δημιουργεί ισχυρό στόλο, ενώ τα εκκλησιαστικά κτήματα μοιράζονται στους άκληρους και φτωχούς κατοίκους. Η Θεσ/νίκη οργανώνεται ως αυτόνομη πόλη και ίσως είναι η μοναδική φορά στη μεσαιωνική ιστορία που βρίσκονται στην πρωτοπορία των κοινωνικών αγώνων ορθόδοξοι μοναχοί - προφανώς ένα «έγκλημα» κατά του εκκλησιαστικού μηχανισμού!
Το καλοκαίρι του έτους 1343 πραγματοποίησε ο Καντακουζηνός μια δεύτερη προσπάθεια για κατάληψη της Θεσ/νίκης, έχοντας επιπλέον και τη συνδρομή του Τούρκου συμμάχου του Ομούρ, εμίρη του Αϊδινίου, ο οποίος κατέπλευσε από την Ασία με σημαντική στρατιωτική δύναμη. Και αυτή η προσπάθεια απέτυχε όμως και έτσι διατηρείται η εξουσία των Ζηλωτών για μερικά χρόνια. Το έτος 1349 επανέρχεται ο Καντακουζηνός, έχοντας αυτή τη φορά μαζί του, εκτός από τους Τούρκους, και την οργανωμένη πλέον υποστήριξη των πλουσίων που είχαν χάσει τις περιουσίες τους υπέρ των άκληρων.
Η Θεσ/νίκη κατελήφθη τελικά και μπήκε έκτοτε σε μία μακρά περίοδο παρακμής. Η στρατιωτική επικράτηση του Καντακουζηνού οδηγεί και στην αναρρίχηση του ομφαλοσκόπου Παλαμά στον αρχιεπισκοπικό θρόνο της Θεσ/νίκης. έτσι αποκαταστάθηκε η αγαστή συναλληλία του δίδυμου της βυζαντινής εξουσίας. Ο Παλαμάς ανακηρύχθηκε μετά το θάνατό του «άγιος», μαζί με όλη την οικογένειά του (γονείς, αδέλφια!) και οι ομφαλοσκοπικές ιδεοληψίες των Ησυχαστών εντάσσονται, με απόφαση συνόδου στην Κων/πολη, στη θεολογία της ορθόδοξης Εκκλησίας και ισχύουν προφανώς μέχρι των ημερών μας. Να σημειωθεί δε ακόμα ότι:
Βέβαια, ήδη εκείνη την εποχή ουδείς αμφέβαλε ότι οι συγκρούσεις αφορούσαν αποκλειστικά την κατάκτηση και τον έλεγχο της εξουσίας και σ' αυτή απέβλεπαν αμφότερες οι παρατάξεις και καθένας από τους ηγέτες ιδιαιτέρως. Οι Ζηλωτές ήταν εκφραστές του λαού, οι Ησυχαστές σύμμαχοι των «Δυνατών», των πλουσίων, αμφότερες οι πλευρές όμως χωρίς συγκεκριμένους απώτερους πολιτικούς ή άλλους «υψηλούς» στόχους, οι οποίοι στόχοι θα ήταν δυνατόν να δικαιολογήσουν κάποια υποχώρηση σε άλλα θέματα.
Ακριβώς αυτά τα γεγονότα είναι σκόπιμο να περιγραφούν αναλυτικότερα για να κατανοηθεί η πολιτικο-θρησκευτική διαπλοκή και η προβολή δήθεν φιλοσοφικών και «πνευματικών» διαφορών, οι οποίες αξιοποιούνταν για την επίτευξη πολιτικών και κοινωνικο-οικονομικών στόχων. Αλλά και για να καταδειχθεί ότι δεν χρειαζόταν δάκτυλος κακοπροαίρετων Λατίνων ή άλλων για να διαλυθεί οριστικά το βυζαντινό κράτος, αφού φρόντιζαν γι' αυτό με ενθουσιασμό οι ηγεσίες του!Σε θεολογικό επίπεδο αντίπαλες παρατάξεις είναι, από τη μία οι Ησυχαστές, με εκπρόσωπο το μοναχό Γρηγόριο Παλαμά, γόνο αριστοκρατικής οικογένειας, κι από την άλλη οι Ζηλωτές μοναχοί που διακρίνονται για την επαναστατική τους διάθεση και τις νεωτεριστικές τους ιδέες, με εκφραστή το μοναχό Βαρλαάμ Καλαβρό (1290-1348) από τη Νότια Ιταλία.
Αντικείμενο της διαμάχης ήταν αρχικά η λεγόμενη «νοερά προσευχή» και ειδικότερα το εάν «το φώς που περιβάλλει τους μοναχούς (;;) κατά την ώρα της προσευχής είναι κτιστόν ή άκτιστον» - φοβερό δίλημμα ομολογουμένως! Οι Ησυχαστές, μοναχοί που προέρχονταν από το Άγιο Όρος, είχαν στραφεί την εποχή εκείνη στον ανατολίτικο μυστικισμό και τη θεουργία. Υποστήριζαν ότι με τη συνεχή και αδιάλειπτη προσευχή τους, ξαπλωμένοι, με το πηγούνι κολλημένο στο στήθος τους και παρατηρώντας συνεχώς τον ομφαλό τους, έφταναν σε έκσταση, έβλεπαν οράματα και κυρίως έβλεπαν το «άκτιστον και θείον φώς».
Με τις σημερινές βιο-ιατρικές γνώσεις μπορούμε να εκτιμήσουμε ότι η πολύωρη ακινησία μεσηλίκων και υπερηλίκων ανθρώπων σ' αυτή την ασυνήθη σωματική στάση, οδηγούσε σε περιορισμό της αιμάτωσης του εγκεφάλου και στην πρόκληση παραισθήσεων και ψευδαισθήσεων. Ο Βαρλαάμ χαρακτήριζε τις απόψεις των Ησυχαστών σαν ανόητες θρησκοληψίες και δεισιδαιμονίες και τους αποκαλούσε ειρωνικά «ομφαλοσκόπους», κάτι που έχει μείνει μέχρι των ημερών μας ως χαρακτηρισμός για τους αδρανείς και μοιρολάτρες ανθρώπους.
Σήμερα ισχυρίζονται απολογητές και υπερασπιστές των μυστικιστών Ησυχαστών ότι δεν παρατηρούσαν οι μοναχοί τον ομφαλό αλλά την καρδιά τους -λες κι αυτό είναι το μείζον πρόβλημα σ' αυτή τη γελοία αλλά χαρακτηριστική ιστορία- κι έτσι πετύχαιναν να επιβάλουν το συναίσθημα στο νου τους, δηλαδή να υποτάξουν την πραγματικότητα (νους) σ' αυτό που επιθυμούσαν (καρδιά), κάτι σαν «πνευματικό» ναρκωτικό, με το οποίο προκαλείς αλλοιωμένες εντυπώσεις. Προφανέστατα, επρόκειτο για μια σύγκρουση μεταξύ ανατολίτικων δεισιδαιμονιών των Ησυχαστών και του (όποιου) ορθολογισμού των Ζηλωτών. Σημαντικότερο όλων είναι όμως ότι σε μια εποχή πολιτικής, στρατιωτικής και πολιτισμικής παρακμής, σε μια εποχή όπου Οθωμανοί από τη μια και Σλάβοι από την άλλη, απέκοπταν συστηματικά τμήματα του κράτους, οι πολιτικές και εκκλησιαστικές ηγεσίες του υπολείμματος αυτοκρατορίας αντιδικούσαν περί «όνου σκιάς» - για τη σκιά του γαϊδάρου!
Πίσω κι από αυτή τη δήθεν θεολογική-φιλοσοφική διένεξη κρύβονταν, όμως, όπως προαναφέρθηκε, έντονες πολιτικές και κοινωνικές αντιπαραθέσεις. Ο Γρηγόριος Παλαμάς και οι Ησυχαστές υποστηρίζονταν από τους άρχοντες και τους εύπορους της Θεσσαλονίκης, οι οποίοι διακρίνονταν για τα φιλοτουρκικά τους αισθήματα. Αντίθετα, οι Ζηλωτές υποστηρίζονταν από το λαό, τις συντεχνίες και τους διανοούμενους που έβλεπαν τη σωτηρία της «αυτοκρατορίας» στη συνεννόηση με τη Δύση. Το 1342 προσπαθεί ο εξουσιομανής Ιωάννης Καντακουζηνός να καταλάβει πραξικοπηματικά τη Θεσσαλονίκη με τη βοήθεια Σλάβων μισθοφόρων. Οι Ζηλωτές ξεσηκώνονται και, μέσα από λεηλασίες και φόνους, με την βοήθεια των συντεχνιών, των ναυτικών και των εμπόρων, δηλαδή το «δήμο», όπως αποκαλούνται στις πηγές απαξιωτικά τα φτωχά λαϊκά στρώματα, αποκρούουν την επίθεση και καταλαμβάνουν αυτοί την εξουσία στην πόλη.
Αμέσως προχωρεί η νέα εξουσία στη Θεσ/νίκη, αποστασιοποιημένη και από την Κων/πολη, όπου κυβερνούσε ο ανεπαρκέστατος αλλά μακρόβιος αυτοκράτωρ Ιωάννης Ε΄, σε μεγάλες κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, δημεύει τις περιουσίες των πλουσίων και με τα χρήματα δημιουργεί ισχυρό στόλο, ενώ τα εκκλησιαστικά κτήματα μοιράζονται στους άκληρους και φτωχούς κατοίκους. Η Θεσ/νίκη οργανώνεται ως αυτόνομη πόλη και ίσως είναι η μοναδική φορά στη μεσαιωνική ιστορία που βρίσκονται στην πρωτοπορία των κοινωνικών αγώνων ορθόδοξοι μοναχοί - προφανώς ένα «έγκλημα» κατά του εκκλησιαστικού μηχανισμού!
Το καλοκαίρι του έτους 1343 πραγματοποίησε ο Καντακουζηνός μια δεύτερη προσπάθεια για κατάληψη της Θεσ/νίκης, έχοντας επιπλέον και τη συνδρομή του Τούρκου συμμάχου του Ομούρ, εμίρη του Αϊδινίου, ο οποίος κατέπλευσε από την Ασία με σημαντική στρατιωτική δύναμη. Και αυτή η προσπάθεια απέτυχε όμως και έτσι διατηρείται η εξουσία των Ζηλωτών για μερικά χρόνια. Το έτος 1349 επανέρχεται ο Καντακουζηνός, έχοντας αυτή τη φορά μαζί του, εκτός από τους Τούρκους, και την οργανωμένη πλέον υποστήριξη των πλουσίων που είχαν χάσει τις περιουσίες τους υπέρ των άκληρων.
Η Θεσ/νίκη κατελήφθη τελικά και μπήκε έκτοτε σε μία μακρά περίοδο παρακμής. Η στρατιωτική επικράτηση του Καντακουζηνού οδηγεί και στην αναρρίχηση του ομφαλοσκόπου Παλαμά στον αρχιεπισκοπικό θρόνο της Θεσ/νίκης. έτσι αποκαταστάθηκε η αγαστή συναλληλία του δίδυμου της βυζαντινής εξουσίας. Ο Παλαμάς ανακηρύχθηκε μετά το θάνατό του «άγιος», μαζί με όλη την οικογένειά του (γονείς, αδέλφια!) και οι ομφαλοσκοπικές ιδεοληψίες των Ησυχαστών εντάσσονται, με απόφαση συνόδου στην Κων/πολη, στη θεολογία της ορθόδοξης Εκκλησίας και ισχύουν προφανώς μέχρι των ημερών μας. Να σημειωθεί δε ακόμα ότι:
α) Όλες αυτές οι παρακμιακές ψευτο-φιλοσοφίες και αντιδικίες μεταξύ ησυχασμού και των αντιθέτων απόψεων προβάλλονται σήμερα από τον εκκλησιαστικό μηχανισμό ως τεκμήριο πνευματικής ανόδου του 14ου αιώνα ("δείγμα ακμής και ρωμαλεότητας", Μεταλληνός), κάτι σαν -και σ' αυτή την περίπτωση- ψευδεπίγραφη Αναγέννηση και
β) Στα τέλη του 20ου αιώνα συγκρότησαν διάφοροι απογοητευμένοι μαρξιστές «νεο-ορθόδοξο» κίνημα που έχει ως φιλοσοφικό και θεολογικό πρότυπο αυτόν ακριβώς τον «αντιδυτικό» Γρηγόριο Παλαμά και τους Ησυχαστές του. Μερικοί δε από αυτούς τους νεο-ορθοδόξους κατασκευάζουν σήμερα μυθοπλασίες περί «1204» και «ευθύνης των Λατίνων»!
Θα συνεχίσουμε με άλλα επεισόδια στην πολιτικο-στρατιωτική πορεία του Βυζαντίου, μέχρι την οριστική άλωση της Πόλης από τους Οθωμανούς!
(Stelios Frangopoulos, Στέλιος Φραγκόπουλος)
