Πρόκληση για τους μελετητές η ανάγνωση των απανθρακωμένων παπύρων της αρχαίας βιβλιοθήκης του Herculaneum
(του Γιώργου Ε. Καραμανώλη, Καθημερινή, 28-11-04)
Η ιστορία της Πομπηίας, της πόλης που κατέστρεψε η έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μ.Χ., είναι γνωστή στους περισσότερους. Πολύ λιγότερο γνωστή είναι η τύχη της γειτονικής πόλης του Herculaneum (βρίσκεται περίπου δέκα χιλιόμετρα βόρεια της Πομπηίας), που καταστράφηκε ταυτόχρονα. Οι ανασκαφές, που άρχισαν τον 18ο αιώνα υπό την εποπτεία του ηγεμόνα της Νάπολης Carlo di Borbone (1716– 1788), αποκάλυψαν το μεγαλύτερο μέρος αυτών των πόλεων και προσκόμισαν συναρπαστικά στοιχεία για την ιδιωτική και δημόσια ζωή στη ρωμαϊκή εποχή.
(click)
Τα κτήρια της βίλας που έχουν ανασκαφτεί, στο βάθος ο Βεζούβιος.
Η πόλη του Herculaneum, όμως, η οποία και όπως δηλώνει το όνομά της ήταν αφιερωμένη στον Ηρακλή, μας επεφύλασσε μια μοναδική έκπληξη: την ανακάλυψη μιας αρχαίας βιβλιοθήκης, της μόνης που έχει σωθεί από την αρχαιότητα, που περιείχε περίπου 1.000 αρχαία βιβλία, δηλαδή παπυρικούς κυλίνδρους, με έργα λατινικής και, κυρίως, ελληνικής γραμματείας. Με εξαίρεση τον πάπυρο που βρέθηκε σε τάφο στην περιοχή του Δερβενιού κοντά στη Θεσσαλονίκη, οι πάπυροι του Herculaneum είναι οι μόνοι που βρέθηκαν σε ευρωπαϊκό έδαφος.
Η διατήρησή τους οφείλεται στο γεγονός ότι απανθρακώθηκαν αφού εκτέθηκαν σε θερμοκρασίες γύρω στους 320 βαθμούς Κελσίου κατά την ηφαιστειακή έκρηξη, με συνέπεια να μεταβληθούν σε μια απανθρακωμένη συμπαγή μάζα ακανόνιστου σχήματος. Η νέα χημική τους σύσταση εμπόδισε την αποσύνθεση του οργανικού υλικού του παπύρου από την υγρασία που διακρίνει το κλίμα των μεσογειακών χωρών, αλλά η νέα μορφή των παπυρικών κυλίνδρων ήταν δύσκολα αναγνωρίσιμη, με συνέπεια οι εργάτες στην αρχή των ανασκαφών να τους περάσουν για κομμάτια κάρβουνο και να πετάξουν ή να καταστρέψουν αρκετούς από αυτούς. Hταν δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι τα γκριζόμαυρα απανθρακωμένα κομμάτια ήταν αρχαία παπυρικά βιβλία.
Η προσδοκία της εύρεσης χαμένης αρχαίας ποίησης στα νέα παπυρικά βιβλία διαψεύστηκε σύντομα. Το πρώτο παπυρικό ρολό που διαβάστηκε προερχόταν από έναν ελάχιστα μέχρι τότε γνωστό συγγραφέα, τον Φιλόδημο, και ήταν μια πραγματεία αισθητικής («Περί μουσικής»). Σύντομα έγινε σαφές ότι τα παπυρικά βιβλία περιέχουν κυρίως φιλοσοφικές πραγματείες της ελληνιστικής εποχής και ιδιαίτερα της επικούρειας φιλοσοφίας, την οποία μέχρι τότε γνωρίζαμε ελάχιστα. Πολλοί πάπυροι περιέχουν βιβλία από το «Περί φύσεως» του Επίκουρου, τη σκέψη του οποίου μέχρι την ανακάλυψη της βιβλιοθήκης του Herculaneum γνωρίζαμε μόνον από έμμεσες (και κάποτε εχθρικές) πηγές, όπως τον Κικέρωνα και τον Διογένη τον Λαέρτιο.
Επιπλέον ήρθαν στο φως έργα επικουρείων, οι οποίοι μέχρι τότε ήταν ουσιαστικά μόνον ονόματα, όπως ο Πολύστρατος, ο Καρνεϊσκος, ο Eρμαρχος, ο Δημήτριος Λάκων και ο Φιλόδημος, ο συγγραφέας που εκπροσωπείται περισσότερο από όλους στη βιβλιοθήκη. Από τον τελευταίο έχουν βρεθεί πολλά έργα που αφορούν ζητήματα ηθικής, αλλά και πραγματείες λογικής, θεολογίας, ρητορικής και θεωρίας της ποίησης. Ανακαλύφθηκαν επίσης έργα στωικών, όπως τα «Λογικά ζητήματα» και το Περί προνοίας του Χρυσίππου, που δεν σώζονται από καμιά άλλη πηγή, και αρκετά λατινικά κείμενα, ανάμεσά τους στίχοι των ποιητών Eννιου και Λουκρητίου.
Η αξία των κειμένων αυτών έγκειται από τη μια στο ότι, παρά την αποσπασματικότητά τους, αποτελούν σημαντικές μαρτυρίες για τον ελληνικό κυρίως πεζό και δη φιλοσοφικό λόγο, ενώ από την άλλη μάς διαφωτίζουν για θέσεις φιλοσόφων της ελληνιστικής εποχής σε καίρια φιλοσοφικά ζητήματα. Προσβλέπουμε, για παράδειγμα, να αντιληφθούμε καλύτερα ποια ήταν η άποψη του Επίκουρου για τη φύση των νοητικών λειτουργιών και τη σχέση τους με τα υπόλοιπα κοσμικά συμβάντα, και να διαλευκάνουμε τη διδασκαλία του Επίκουρου και του Χρυσίππου σχετικά με την ύπαρξη ελεύθερης ανθρώπινης βούλησης.
Επιπλέον, οι πραγματείες του Φιλοδήμου για την ποίηση καλύπτουν το χρονολογικό χάσμα του σχετικού προβληματισμού ανάμεσα στο Περί ποιητικής του Αριστοτέλη και στο Περί ύψους του Λογγίνου. Η αξία των κειμένων δεν σταματά εδώ. Πολύ συχνά φιλοξενούν ποιητικά παραθέματα που δεν γνωρίζαμε από αλλού, απόψεις άλλων φιλοσόφων με τις οποίες οι συγγραφείς συμφωνούν ή διαφωνούν, οι οποίες έτσι γίνονται γνωστές για πρώτη φορά.
Πληθώρα ερωτημάτων
Τα ερωτήματα που έχει θέσει στην έρευνα η ανακάλυψη της βιβλιοθήκης στη βίλα των παπύρων είναι πολλά. Ποιος δημιούργησε τη βιβλιοθήκη αυτή και για ποιο λόγο; Ποιοι τη χρησιμοποιούσαν και γιατί έδωσαν τόση έμφαση σε φιλοσοφικά κείμενα; Γιατί περιέχει τόσο πολλά έργα του Φιλοδήμου; Γιατί δεν περιέχει μεγάλα λογοτεχνικά έργα της αρχαιότητας, Oμηρο, λυρικούς, τραγικούς, Βιργίλιο; Και, τέλος, έχει έρθει όλη η βιβλιοθήκη στο φως; Προς το παρόν δεν διαθέτουμε σίγουρες απαντήσεις, μόνον υποθέσεις με ποικίλους βαθμούς πιθανότητας. Oσον αφορά τη δημιουργία της βιβλιοθήκης, μια υπόθεση που έχει διατυπωθεί είναι ότι τον πυρήνα της αποτέλεσαν έργα που έφερε μαζί του ο Φιλόδημος από την Αθήνα. Oμως η μελέτη των διαφόρων στυλ γραφής δείχνει ότι πολλά πρέπει να γράφτηκαν στο Herculaneum.
(click)
Τα αποκαλυμμένα ερείπια της βίλας στην Ηράκλεια
Η μεγάλη παρουσία έργων επικούρειας φιλοσοφίας καθιστά πολύ πιθανή την άποψη ότι τη βιβλιοθήκη χρησιμοποιούσαν επικούρειοι, τουλάχιστον για κάποιο διάστημα. Oμως ο Φιλόδημος πέθανε γύρω στο 40 π.Χ. Ποιοι χρησιμοποιούσαν τη βιβλιοθήκη μετά τον θάνατο τον δικό του και των υπολοίπων της γενιάς του; Hταν επικούρειοι ή όχι; Πώς αντιμετώπισαν τη βιβλιοθήκη, την εμπλούτισαν, τη συρρίκνωσαν ή αδιαφόρησαν;
Πρόκειται για ερωτήματα που μένουν και μάλλον θα μείνουν ανοικτά. Ακόμα όμως και αν τη βιβλιοθήκη διαχειριζόταν μια επικούρεια κοινότητα, δεν σημαίνει ότι τα ενδιαφέροντά της ήταν αποκλειστικά φιλοσοφικά. Η ποιητική φλέβα του Φιλοδήμου δείχνει το αντίθετο. Iσως, λοιπόν, η απουσία των λογοτεχνικών έργων να είναι τυχαία ή να οφείλεται σε συγκυρίες.
Δύσκολη η αξιοποίησή τους
Είναι πιθανό η βιβλιοθήκη που ανακαλύφθηκε να αποτελεί ό,τι έμεινε από μια μεγαλύτερη, που περιείχε και λογοτεχνικά έργα, τα οποία φυγαδεύτηκαν πριν ή κατά την καταστροφή. Πρέπει επίσης να λάβουμε υπ’ όψιν μας ότι πιθανότατα έχει ανακαλυφθεί μόνο ένα μέρος της βιβλιοθήκης, καθώς μόνο ένα μικρό μέρος της βίλας έχει ανασκαφεί. Η πιθανότητα αυτή προκύπτει από το γεγονός ότι οι πάπυροι βρέθηκαν σε πέντε διαφορετικά σημεία μέσα στη βίλα σε διάφορες θέσεις (σε κιβώτια, θήκες αλλά και ριγμένοι στο έδαφος), οπότε είναι πιθανό να βρεθούν και άλλοι σε άλλα σημεία της. Οι ανασκαφές που έχουν σταματήσει εδώ και χρόνια, αλλά ευελπιστούμε ότι θα συνεχιστούν, δεν ξέρουμε τι μας επιφυλάσσουν.
Oι προσπάθειες ανοίγματος
Η ανεύρεση των παπυρικών κυλίνδρων δεν ήταν το τέλος αλλά η αρχή μιας ανακάλυψης. Οι πάπυροι βρέθηκαν τυλιγμένοι, δηλαδή κλειστοί, και σε κατάσταση υψηλής απανθράκωσης, με έντονες προσμίξεις τοξικών και μη ουσιών. Επρόκειτο για ένα πολύ ευαίσθητο υλικό που εύκολα μπορούσε να καταστραφεί εντελώς, και όντως οι πρώτες προσπάθειες ανοίγματος των παπύρων ήταν καταστρεπτικές. Η πρώτη μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε συστηματικά ήταν αυτή του διευθυντή του μουσείου Ercolanese, Camillo Paderni.
Ο Paderni έκοβε με μαχαίρι τους παπύρους στη μέση από τη μία άκρη μέχρι την άλλη (scorzatura totale) ή έκοβε μόνο τα εξωτερικά στρώματα αφήνοντας απείραχτο το εσωτερικό του παπυρικού ρολού, το λεγόμενο midollo (μεδούλι) – scorzatura parziale. Με τον τρόπο αυτό προέκυπταν δύο μισά από τα οποία μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν τα εσωτερικά ημικυλινδρικά κομμάτια (scorze). Η μέθοδος αυτή όμως κατέστρεφε το παπυρικό ρολό και, στην περίπτωση της ολικής τομής, θρυμμάτιζε το εσωτερικό του.
Η μηχανή του Piaggio
Σημαντική πρόοδος ήταν η επινόηση από τον Γενοβέζο μοναχό Antonio Piaggio (1713–1796) μιας μηχανής που επιχειρούσε να ξετυλίξει πραγματικά το παπυρικό ρολό. Αυτό τοποθετούνταν στη βάση της μηχανής και αφού εντοπιζόταν η άκρη του εξωτερικού στρώματος του ρολού, κολλούσαν με κόλλα στο πίσω (άγραφο) μέρος του παπύρου δέρμα ζώου ή τεχνητή μεμβράνη και εφάρμοζαν σχοινιά που κρατούσαν τον πάπυρο σταθερό, καθώς γυρνούσε γύρω από έναν κύλινδρο στο πάνω μέρος της μηχανής. Τη διαδικασία βοηθούσαν οι τεχνικοί υπεύθυνοι του ξετυλίγματος είτε με τη χρήση βελόνας είτε με την εφαρμογή επιπλέον κόλλας στη ράχη του παπύρου, η οποία είχε την ιδιότητα να μαλακώνει αλλά και να αποκολλά ένα στρώμα παπύρου από το υπόλοιπο ρολό.
Η μηχανή του Piaggio μπορούσε να ανοίξει μόνο παπυρικά ρολά με μέτριο βαθμό απανθράκωσης και αρκετή συνοχή, οπότε όταν εξάντλησε πια τις δυνατότητές της εγκαταλείφθηκε (στις αρχές του 20ού αιώνα). Καμιά από τις μεθόδους που δοκιμάστηκαν στη συνέχεια δεν ήταν αρκετά ικανοποιητική για να επικρατήσει. Τα τελευταία είκοσι χρόνια εφαρμόζεται η μέθοδος του Νορβηγού παπυρολόγου Knut Kleve, η οποία εμπνέεται αρκετά από τη μέθοδο Piaggio. Στηρίζεται στη χρήση κόλλας (με βάση οργανική για να μην καταστρέφει) που περιέχει οξύ και ζελατίνα, και ένα είδος χαρτιού, το γιαπωνέζικο χαρτί. Το οξύ της κόλλας εμποτίζει το εξωτερικό στρώμα του παπύρου και η ζελατίνα βοηθάει να κολλήσει στο χαρτί που έχει τοποθετηθεί πάνω του. Oταν η κόλλα στεγνώσει, το στρώμα του παπύρου που επικολλάται πάνω στο χαρτί μπορεί να αποκολληθεί. Με τη μέθοδο αυτή ανοίγουν πάπυροι με μεγάλο βαθμό απανθράκωσης, και αυτή η μέθοδος όμως δεν είναι αρκετά αποτελεσματική. Υπάρχουν, ωστόσο, ακόμα περίπου διακόσια παπυρικά ρολά ή κομμάτια τους που απομένουν να ανοιχτούν. Η εύρεση μιας νέας μεθόδου είναι επιτακτικό όσο και δύσκολο ζητούμενο.
Φιλόδημος, o Eλληνας στην αυλή του Πείσωνα
Ποιος ήταν ο Φιλόδημος και πώς βρέθηκε στον κύκλο του Πείσωνα; Το ερώτημα είναι καίριο για την εξιχνίαση ζητημάτων σχετικά με τη δημιουργία της βιβλιοθήκης στη βίλα των παπύρων και τον ιδιοκτήτη της.
(click)
Κατασκευή ομοιότυπης "βίλας των παπύρων"
στο Μαλιμπού της Καλιφόρνια (Getty)
Ο Φιλόδημος γεννήθηκε γύρω στο 110 π.Χ. στα Γάδαρα της σημερινής Παλαιστίνης, αλλά μετοίκησε στην Αθήνα αναζητώντας παιδεία. Εκεί μαθήτευσε στην Επικούρεια Σχολή, όταν σχολάρχης ήταν ο Ζήνων ο Σιδώνειος, αλλά αργότερα μετακινήθηκε, για λόγους που δεν γνωρίζουμε, στην Ιταλία, αρχικά στη Ρώμη και κατόπιν στην περιοχή της Νάπολης, όπου συνδέεται με τον Πείσωνα.
Εκτός από τον Κικέρωνα, το γεγονός αυτό πιστοποιούν δύο μαρτυρίες του ίδιου του Φιλόδημου: η αφιέρωση στον Πείσωνα του έργου του «Περί του καθ’ Oμηρον αγαθού βασιλέως» και ένα επίγραμμα που διασώζει η Παλατινή Ανθολογία (11.44) στο οποίο ο Φιλόδημος καλεί τον Πείσωνα σε δείπνο και ζητεί να γίνει ο πάτρονάς του. Στη Ρώμη και στη Νάπολη ο Φιλόδημος συνδέθηκε επίσης με τοπικούς επικούρειους φιλοσόφους και διανοουμένους της αξίας του Βιργιλίου και του Βάρρωνα. Αυτό προκύπτει από έναν πάπυρο του Φιλοδήμου που κατέληξε στο Παρίσι και διαβάστηκε το 1989 (PΗerc. Paris 2), ενώ σε έναν άλλο (PHerc. 312) γίνεται λόγος για τη μετακίνηση Επικουρείων από τη Νάπολη και τον κύκλο του Επικουρείου Σείρωνα στο Herculaneum.
Τα στοιχεία αυτά, μαζί με το γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος των παπύρων που ανακαλύφθηκαν περιέχουν έργα του Φιλοδήμου (συχνά σε περισσότερα από ένα αντίτυπα), οδηγούν στα εξής πιθανά συμπεράσματα. Πρώτον, ο Φιλόδημος ήταν μέλος μιας επικούρειας κοινότητας στο Herculaneum, δεύτερον, η κοινότητα αυτή είχε για έδρα της τη βίλα των παπύρων και για πάτρονά της τον Πείσωνα, τρίτον, η βιβλιοθήκη που ήρθε στο φως είναι πιθανόν η βιβλιοθήκη αυτής της κοινότητας.
* Ο κ. Γ. E. Καραμανώλης είναι διδάκτωρ της αρχαίας φιλοσοφίας και διετέλεσε ερευνητής του Centro per lo studio dei papiri Ercolanesi, στη Νάπολη. Διδάσκει αρχαία φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. To βιβλίο του Φιλόδημος, Τα Επιγράμματα. Η Ποίηση ενός Επικουρείου, με εκτενή εισαγωγή για τους παπύρους του Herculaneum, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Θύραθεν.
