Το πρόβλημα του μυστηρίου
ΜΤΦΡ.: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΞΥΓΑΛΑΤΑΣ - ΝΙΚΟΛΑΣ ΡΟΥΜΠΕΚΑΣ ΕΙΣΑΓ.: Δ. ΞΥΓΑΛΑΤΑΣ «ΒΑΝΙΑΣ», ΣΕΛ. 500
Pascal Boyer: Και ο άνθρωπος έπλασε τους Θεούς
ΜΤΦΡ.: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΞΥΓΑΛΑΤΑΣ - ΝΙΚΟΛΑΣ ΡΟΥΜΠΕΚΑΣ ΕΙΣΑΓ.: Δ. ΞΥΓΑΛΑΤΑΣ «ΒΑΝΙΑΣ», ΣΕΛ. 500
Ένας ανθρωπολόγος μπαίνει στα «χωράφια» της θρησκειολογίας και περνάει από το κόσκινο της γνωσιακής μελέτης αυτό που θεωρούσαν -και πολλοί μελετητές συνεχίζουν να θεωρούν- αυτόνομο τομέα της ανθρώπινης δραστηριότητας, τη θρησκεία, που «δεν συνδέεται ούτε ανάγεται σε οποιονδήποτε άλλον τομέα της ανθρώπινης συμπεριφοράς. «Ετσι -σημειώνει ο Δ. Ξυγαλατάς στον πρόλογο του βιβλίου-, σύμφωνα με αυτή την άποψη, η μελέτη της θρησκείας απαιτεί ειδικές και μοναδικές μεθόδους, οι οποίες δεν είναι διαθέσιμες στις άλλες επιστήμες». Μέχρι πρόσφατα οι ανθρωπολόγοι δεν αντιμετώπιζαν το ερώτημα «Γιατί έχουμε θρησκεία;».
Ο Πασκάλ Μπουαγιέ -καθηγητής Ατομικής και Συλλογικής Μνήμης σε τμήματα Ανθρωπολογίας και Ψυχολογίας στα Πανεπιστήμια Washington και Saint Louis του Μισούρι- λέει πως παλαιότερα δεν υπήρχαν οι κατάλληλες μέθοδοι για την εξέταση αυτού του ζητήματος και πως τώρα, χάρη στις θεωρίες και στις μελέτες της Εξελικτικής Βιολογίας και της Γνωσιακής Ψυχολογίας, αυτές οι μέθοδοι είναι σε κοινή χρήση των επιστημόνων. Ο,τι θεωρούνταν παλαιότερα μυστήριο, τώρα αντιμετωπίζεται ως πρόβλημα προς λύση.
Ο ανθρώπινος νους έχει ανάγκη από εξηγήσεις. Δεν αρκείται στο τι του παραδίδεται. Το ίδιο κάνει και στο θέμα της θρησκείας. Και η Γνωστική Ανθρωπολογία εξετάζοντας το θέμα της θρησκευτικότητας καταλήγει στην εξήγηση ότι αυτή δεν οφείλεται σε κάποιο κεντρικό κίνητρο -κοσμικό ή υπερφυσικό-, παρά σε μια σειρά διακριτών νοητικών συστημάτων. Ετσι για τη μελέτη της θρησκευτικής συμπεριφοράς των ανθρώπων είναι απαραίτητη η μελέτη των νοητικών μηχανισμών που την καθιστούν δυνατή.
Ο Μπουαγιέ υποστηρίζει ότι η ποικιλομορφία των θρησκειών δεν είναι αποτέλεσμα διαφοροποίησης αλλά απλοποίησης. Οι θρησκευτικές αντιλήψεις φιλτράρονται μέσω της φυσικής επιλογής, ανάλογα με την ικανότητα προσαρμογής τους στις ιδιαίτερες προδιαθέσεις του ανθρώπινου εγκεφάλου. Διαπιστώνει ότι υπάρχει περιορισμένος αριθμός ιδεών, παρά την τεράστια ποικιλομορφία, καθώς η ανθρώπινη φαντασία λειτουργεί μέσα στους στενούς περιορισμούς που θέτουν οι έμφυτες αντιλήψεις και ο νοητικός μας εξοπλισμός. Αλλά οι θρησκευτικές ιδέες, αρκετά οικείες για να μην απορρίπτονται ως ακατανόητες και ενδιαφέρουσες, τόσο ώστε να κερδίζουν την προσοχή και να διατηρούνται στη μνήμη για να διαιωνίζονται, κρατούν καλά, και ας φθείρονται ή κάποτε πεθαίνουν οι θεοί τους.
Από την καταλυτική διατύπωση του Ξενοφάνη (6ος π.Χ. αιώνας) -αλλ' ει χείρας έχου βόες {ίπποι τ'} ή έ λέοντες, /ή γράψαι χείρεσσι και έργα τελείν άπερ άνδρες/ ίπποι μέν θ' ίπποισοι βόες δέ τέ βουσίν ομοίας /καί {κε} θεών ιδέας έγραψον καί σώματ' εποίουν/ τοιαύθ' οίον περ' καυτοί δέμας είχον {έκαστοι}- έως τη γνωσιακή εξήγηση των επιστημόνων του 21ου αι. κύλησαν 26 αιώνες και ποταμοί αίματος θρησκευτικού φανατισμού. Και όμως, η ανθρώπινη ροπή προς τις θρησκευτικές σκέψεις -αυτό το αιθέριο τίποτε που καταφέρνει να στέκεται και να φέρει ένα όνομα- δεν λέει να κοπάσει. Οι θρησκευτικές ιδέες, παράλογες και αιφνιδιαστικές, συνεχίζουν να διαδίδονται με μεγάλη ευκολία.
Ο Πασκάλ Μπουαγιέ -καθηγητής Ατομικής και Συλλογικής Μνήμης σε τμήματα Ανθρωπολογίας και Ψυχολογίας στα Πανεπιστήμια Washington και Saint Louis του Μισούρι- λέει πως παλαιότερα δεν υπήρχαν οι κατάλληλες μέθοδοι για την εξέταση αυτού του ζητήματος και πως τώρα, χάρη στις θεωρίες και στις μελέτες της Εξελικτικής Βιολογίας και της Γνωσιακής Ψυχολογίας, αυτές οι μέθοδοι είναι σε κοινή χρήση των επιστημόνων. Ο,τι θεωρούνταν παλαιότερα μυστήριο, τώρα αντιμετωπίζεται ως πρόβλημα προς λύση.Ο ανθρώπινος νους έχει ανάγκη από εξηγήσεις. Δεν αρκείται στο τι του παραδίδεται. Το ίδιο κάνει και στο θέμα της θρησκείας. Και η Γνωστική Ανθρωπολογία εξετάζοντας το θέμα της θρησκευτικότητας καταλήγει στην εξήγηση ότι αυτή δεν οφείλεται σε κάποιο κεντρικό κίνητρο -κοσμικό ή υπερφυσικό-, παρά σε μια σειρά διακριτών νοητικών συστημάτων. Ετσι για τη μελέτη της θρησκευτικής συμπεριφοράς των ανθρώπων είναι απαραίτητη η μελέτη των νοητικών μηχανισμών που την καθιστούν δυνατή.
Ο Μπουαγιέ υποστηρίζει ότι η ποικιλομορφία των θρησκειών δεν είναι αποτέλεσμα διαφοροποίησης αλλά απλοποίησης. Οι θρησκευτικές αντιλήψεις φιλτράρονται μέσω της φυσικής επιλογής, ανάλογα με την ικανότητα προσαρμογής τους στις ιδιαίτερες προδιαθέσεις του ανθρώπινου εγκεφάλου. Διαπιστώνει ότι υπάρχει περιορισμένος αριθμός ιδεών, παρά την τεράστια ποικιλομορφία, καθώς η ανθρώπινη φαντασία λειτουργεί μέσα στους στενούς περιορισμούς που θέτουν οι έμφυτες αντιλήψεις και ο νοητικός μας εξοπλισμός. Αλλά οι θρησκευτικές ιδέες, αρκετά οικείες για να μην απορρίπτονται ως ακατανόητες και ενδιαφέρουσες, τόσο ώστε να κερδίζουν την προσοχή και να διατηρούνται στη μνήμη για να διαιωνίζονται, κρατούν καλά, και ας φθείρονται ή κάποτε πεθαίνουν οι θεοί τους.
Από την καταλυτική διατύπωση του Ξενοφάνη (6ος π.Χ. αιώνας) -αλλ' ει χείρας έχου βόες {ίπποι τ'} ή έ λέοντες, /ή γράψαι χείρεσσι και έργα τελείν άπερ άνδρες/ ίπποι μέν θ' ίπποισοι βόες δέ τέ βουσίν ομοίας /καί {κε} θεών ιδέας έγραψον καί σώματ' εποίουν/ τοιαύθ' οίον περ' καυτοί δέμας είχον {έκαστοι}- έως τη γνωσιακή εξήγηση των επιστημόνων του 21ου αι. κύλησαν 26 αιώνες και ποταμοί αίματος θρησκευτικού φανατισμού. Και όμως, η ανθρώπινη ροπή προς τις θρησκευτικές σκέψεις -αυτό το αιθέριο τίποτε που καταφέρνει να στέκεται και να φέρει ένα όνομα- δεν λέει να κοπάσει. Οι θρησκευτικές ιδέες, παράλογες και αιφνιδιαστικές, συνεχίζουν να διαδίδονται με μεγάλη ευκολία.
(ν.ντ-ς, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 24/10/2008)
