Άλλη μια εποχή μεγαλείου για το χριστιανισμό

Οι Βοργίες

Η κατάσταση σε Δύση και Ανατολή είναι στα μέσα της δεύτερης χιλιετίας περίπλοκη, λόγω πολλαπλών κέντρων εξουσίας που σταδιακά αναπτύσσονται κατά τον ύστερο Μεσαίωνα και εναλλάσσονται στην πρωτοκαθεδρία, ιδιαίτερα κατά το 15^ο αιώνα. Στην Ανατολή, το υπόλειμμα της Ανατολικής Αυτοκρατορίας (Βυζάντιο) έχει καταλυθεί οριστικά από τους Οθωμανούς και το χριστιανικό ιερατείο υπό τον δωσίλογο Γεώργιο Σχολάριο-Γεννάδιο υλοποιεί την προσυμφωνημένη «θεοθέλητη συναλληλία»!

Αριστερά: Έρασμος, ένας από τους επιφανέστερους διανοούμενους της Αναγέννησης, Δεξιά:Ο ηγεμών της Φλωρεντίας, Lorenzo Medici (1449 - 1492), με την υποστήριξη του οποίου ξεκίνησε η καλλιτεχνική Αναγέννηση.

Στη Δύση, σημαντικότερο και διαχρονικό κέντρο εξουσίας παραμένουν ο πάπας και το περιβάλλον του και με αυτή την εξουσία σχετίζονται πολλά κοσμοϊστορικά γεγονότα των επόμενων δεκαετιών και αιώνων. Οι ευρύτερες μάζες των Ευρωπαίων πολιτών, όπως και των Βυζαντινών σύγχρονών τους, διαπνέονται από θρησκευτικό ενθουσιασμό, ανάκατο με μυστικιστικούς φόβους, προλήψεις, προφητείες και απειλές για βασανιστικές τιμωρίες. Ιεροκήρυκες περιδιαβαίνουν κυρίως τις αγροτικές περιοχές και προαναγγέλλουν βιβλικές καταστροφές, με πρώτο αποδεικτικό σημάδι την εμφάνιση ενός κομήτη το έτος 1456.

Λόγω της αναμενόμενης αστρικής συνόδου του Δία με τον Κρόνο στον αστερισμό του Σκορπιού, χαρακτηρίστηκε το έτος 1484 ως magnus annus (μεγάλο έτος), κατά το οποίο θα ερχόταν η συντέλεια του κόσμου. Κι επειδή κι αυτό το έτος παρήλθε χωρίς να συμβεί οτιδήποτε, ανακηρύχθηκε το στρογγυλό έτος 1500 ως «έτος του Αντίχριστου», κατά το οποίο θα επαληθευόταν η προφητεία της Αποκάλυψης του Ιωάννη. Αυτή η τακτική, να ανακοινώνεται δηλαδή urbi et orbi η επικείμενη συντέλεια του κόσμου δεν αποτελεί έμπνευση του 15^ου αιώνα! Διάφοροι πάπες, πατριάρχες και άλλοι «θεόπνευστοι» προέβλεπαν διαχρονικά και προβλέπουν μέχρι τώρα (βλέπε Δεκέμβριος 2012 κτλ. του Χαρδαβέλλα) συντέλειες και καταστροφές για εκμετάλλευση των αφελών.

Ακόμα και φωτισμένα πνεύματα του 15^ου αιώνα άγονται από προλήψεις και δεισιδαιμονίες! Η Αστρολογία και η Αλχημεία βρίσκονται σε περίοπτη θέση στην πίστη και στις συζητήσεις των επιφανών της εποχής! Στη Φλωρεντία, επίκεντρο της αναγεννησιακής σκέψης, οι διανοούμενοι συμφωνούν απολύτως ότι όλα τα σημαντικά γεγονότα στον κόσμο συμβαίνουν πάντα ημέρα Σάββατο και ότι, πριν από συμμετοχή σε μάχη ή μονομαχία κτλ., καλό είναι να αποφύγουν ορισμένα σοκάκια της πόλης. Οι πάπες και άλλοι ανώτεροι κληρικοί (για τους κατώτερους δεν υπάρχουν μαρτυρίες) μελετούν τα άστρα πριν πάρουν κάποια σοβαρή απόφαση! Ένας διανοούμενος με πανευρωπαϊκή ακτινοβολία, ο Έρασμος (Erasmus Desiderius van Rotterdam, 1466-1536), πιστεύει ότι ένα μαγικό λιοντάρι τον προστατεύει αδιάκοπα από κακοτυχίες και ματιάσματα και δηλώνει ότι ποτέ δεν παίρνει σημαντικές αποφάσεις στα έτη που είναι πολλαπλάσια του αριθμού επτά.

Ο πρωτοπόρος φιλόσοφος του ορθολογισμού Καρτέσιος (1596-1650) έγραφε το 1619, στα πρώτα ερευνητικά βήματά του, ότι η επιλογή του για την αναζήτηση νέων δρόμων στη φιλοσοφία και στην επιστήμη οφειλόταν σε επιφοίτηση, μία «άνωθεν ενθάρρυνση», με τρία όνειρα! Προφανώς είχε καθ' ύπνον ενόραση των επιθυμιών που δεν τολμούσε να εξωτερικεύσει λόγω του καταπιεστικού κοινωνικού περίγυρου. Τέτοιες δεισιδαιμονίες και προλήψεις κυριαρχούν σε μεγάλα τμήματα του πληθυσμού μέχρι των ημερών μας, άλλοτε με κατάλοιπα ειδωλολατρικών συνηθειών, εξορκισμούς και τάματα και άλλοτε με γραφικές συνήθειες, όπως το κτύπημα ξύλου, την αποφυγή μαύρης γάτας κ.ά.

Μπροστά σ' αυτή την κατάσταση και την αντίληψη περί πίστης, η οποία προέρχεται βέβαια από την προϊστορική πολιτισμική περίοδο, αλλά διατηρήθηκε και στις επόμενες ιστορικές περιόδους, χωρίς να έχει επηρεαστεί ουσιαστικά από τα (τότε) σχεδόν χίλια διακόσια χρόνια χριστιανισμού, η καθολική Εκκλησία παραμένει στις αρχές του 15^ου αιώνα, ως θεσμός, αμήχανη ή αδιάφορη. Αυτό που απασχολεί τους πάπες είναι, πρώτον να πλουτίζουν σε χρήμα και κτήματα και δεύτερον να αναγνωρίζονται ως συντονιστές των χριστιανών ηγεμόνων της Ευρώπης και μέσω αυτών, καθοδηγητές των υπηκόων τους. Η επιδίωξη πλουτισμού και η εξουσιομανία παραμένουν ακόμα και σήμερα σταθερά χαρακτηριστικά των απανταχού εκκλησιαστικών μηχανισμών.

Ο εκάστοτε πάπας συνεχίζει να συγκαλεί και να προεδρεύει στις σπάνιες πια εκκλησιαστικές συνόδους, αλλά στην πραγματικότητα είναι περισσότερο όμηρος των πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων, παρά ηγέτης τους. Το 1417 ο πάπας Μαρτίνος V παραδέχεται δημόσια ότι είναι πλέον πολιτικά ανήμπορος και ότι τα «έθνη» (τα χριστιανικά κράτη) έχουν αποκτήσει ανεξαρτησία. Με τα περιστατικά της μεταφοράς της παπικής έδρας στην Αβινιόν και την επαναφορά της στη Ρώμη δέχεται η καθολική Εκκλησία ένα νεότερο πλήγμα στη συνείδηση των ανθρώπων της εποχής.

Λουκρητία Βοργία, η κόρη του πάπα και ο πατέρας της,
πάπας Ροντρίγο Βοργία.

Στο δεύτερο μισό του 15^ου αιώνα αλλάζουν όμως τα πράγματα· η επανασύσταση παπικών κρατών και το εύρος της έγγειας περιουσίας της επίσημης Εκκλησίας ανάγουν το Βατικανό σε οικονομική και στρατιωτική δύναμη, ικανή να υποστηρίξει όλους τους ηγεμόνες που αναγνωρίζουν το «πνευματικό» προβάδισμα του πάπα.

Οι σταυροφορίες για την «απελευθέρωση» της Παλαιστίνης από τους «άπιστους» έχουν ξεχαστεί, η Ανατολική Εκκλησία καταγγέλλεται δημόσια ως συνεργαζόμενη στενά με τους Οθωμανούς κατακτητές και γι' αυτό έχει διαγραφεί ως (έτσι κι αλλιώς άσπονδη) αδελφή, ο χριστιανισμός ταυτίζεται πλέον με το ρωμαιοκαθολικισμό.

Η Ρώμη βρίσκεται και πάλι στην κορυφή της πνευματικής δόξας και της υλικής ευημερίας! Προβλήματα ανακύπτουν μόνο όταν χηρεύει ο θρόνος του πάπα και οι διάφοροι ηγεμόνες, Γάλλοι, Ισπανοί, Ιταλοί, Γερμανοί και 'Αγγλοι, αντιδικούν για την επιρροή στο διορισμό του διαδόχου του. Θεολογικά θέματα δεν παίζουν πια κανένα απολύτως ρόλο, ούτε προσχηματικά!

Σ' αυτή τη διαπάλη των ηγεμόνων για το διορισμό «δικού» τους πάπα διαφαίνεται η σταδιακά αυξανόμενη επιρροή των βασιλέων της Καστίλης και Αραγονίας, οι οποίοι στηρίζουν με κάθε μέσο τη Ρώμη και προωθούν την πάμπλουτη ισπανική οικογένεια των Βοργία. Ο Αλφόνσο Βοργία αξιοποιεί την υποστήριξη από ένα καρδινάλιο και μετέπειτα πάπα, τον Benoit XIII και μπαίνει στην υπηρεσία του βασιλιά της Αραγονίας. Από αυτή τη θέση χρίζεται αρχιεπίσκοπος της Βαλένσια και αναλαμβάνει να διδάξει στο γιο του βασιλιά και το δικό του ανιψιό, Ροντρίγο Βοργία, ό,τι απαιτείται για την παιδεία της εποχής. Το 1449 εγκαθίσταται ο Αλφόνσο στη Ρώμη και έκτοτε δεν θα αφήσει η οικογένεια Βοργία ποτέ πια την Ιταλία. Σε λίγα χρόνια χρίζεται ο Αλφόνσο καρδινάλιος, αλλά παραμένει και επίσκοπος της Βαλένσια. Αμέσως αρχίζει δε να τακτοποιεί συγγενείς του -όπως κάνουν όλοι οι καρδινάλιοι και άλλοι μεγαλόσχημοι εξάλλου (νεποτισμός)- σε σημαντικά πόστα του Βατικανού και της καθολικής Εκκλησίας γενικότερα. Ένας από τους διορισμούς ήταν και αυτός του ανιψιού Ροντρίγο ως αρχιψάλτη του καθεδρικού ναού της Βαλένσια, σε ηλικία μόλις 14 ετών!

Το 1455 φτάνει ο Αλφόνσο σε ηλικία 77 ετών στον παπικό θρόνο με το όνομα Κάλιξτος ΙΙΙ. Από αυτή τη θέση προσφέρει θεολογικές, πολιτικές και οικονομικές εξυπηρετήσεις προς όλες τις κατευθύνσεις· αποκαθιστά την Ιωάννα της Λωραίνης ως αγία, ανακηρύσσει άγιο το σφοδρό αντισημίτη ιεροκήρυκα της Βαλένσια, Φεριέ, καθώς και πολλούς μοναχούς από διάφορα καθολικά έθνη, αλλά πρωτίστως διορίζει συγγενείς του σε σημαντικές θέσεις. Ο Ροντρίγο, μάλλον ο ικανότερος από τους ανιψιούς του πάπα, παίρνει στα τρία χρόνια που παρέμεινε ο Αλφόνσο στον παπικό θρόνο, διαδοχικά τις θέσεις του αποστολικού νοτάριου, του πρεσβύτερου ενός κεντρικού ναού της Βαλένσια, αργότερα του λεγάτου στην Ανκόνα, του αντικαγκελάριου της συνόδου των καρδιναλίων, του αρχιστράτηγου και επιθεωρητή των στρατευμάτων του Βατικανού και, τέλος, του καρδινάλιου και αντικαγκελάριου όλης της ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Μία λαμπρή καριέρα με αναμφίβολα προγενέστερη ευδόκιμη υπηρεσία!

Από το 1458 που πέθανε ο θείος, μέχρι το 1492 που εκλέγεται ο ίδιος ο Ροντρίγο στο θρόνο του πάπα, ως Αλέξανδρος VI, έχει μαζέψει αυτός ο πολλά υποσχόμενος ανιψιός, αμύθητη περιουσία, κινητή και ακίνητη, καθώς επίσης ένα στρατό από υπηρέτες και μετρέσες. Ταυτόχρονα είναι δε αυτός ο πάπας και ένας από τους σημαντικότερους μαικήνες της (τότε) σύγχρονης τέχνης, αυτή που ονομάζουμε σήμερα αναγεννησιακή. Παράλληλα έχει δημιουργήσει ο Ροντρίγο πάμπολλους δεσμούς χρήματος και συμφέροντος με όλο τον τότε γνωστό κόσμο της εξουσίας και του πλούτου, ενώ ταυτόχρονα έχει μεθοδεύσει τον εξοστρακισμό και τη δολοφονία όλων εκείνων που θα μπορούσαν να εμποδίσουν την άνοδό του.
   

Οι αδελφοί Τζιοβάνι και Τσεζάρε Βοργία

Το πλήθος και το μέγεθος των εγκλημάτων, για τα οποία κατηγορείτο ο πάπας, ανάγκασε πολλούς υποστηρικτές της «εκκλησιαστικής ορθότητας», κυρίως φονταμενταλιστές χριστιανούς, να ξεσηκωθούν και να ζητήσουν την καθαίρεση και προσαγωγή σε δίκη του Ροντρίγο. Σημαντικότερος εξ αυτών ήταν ο χριαστιανο-ταλιβανικών αντιλήψεων δομινικανός μοναχός Girolamo Hieronymus Savonarola (Σαβοναρόλα, 1452-1498) στη Φλωρεντία, ο οποίος αρχικά αναζητούσε μια συνεννόηση με τον πάπα.

Αργότερα προσχώρησε κι αυτός στην ομάδα εκείνων που ζητούσαν την καθαίρεση τού Βοργία, βγάζοντας πύρινους λόγους στις πλατείες της Φλωρεντίας και καίγοντας έργα τέχνης και βιβλία: «Εσείς, εκκλησιαστικοί ηγέτες κοιμάστε τα βράδια με τις πόρνες και το πρωί ασχολείστε με τα ιερά μυστήρια της εκκλησίας μας...» ή «αυτοί οι εκκλησιαστικοί ηγέτες έχουν το πρόσωπο μιας πόρνης και γι' αυτό η φήμη τους επιβαρύνει τα μέγιστα την Εκκλησία, δεν έχουν καμιά σχέση με τη χριστιανική πίστη.» Ο Σαβοναρόλα δεν είχε καθόλου άδικο, αλλά ο στόχος του ήταν οπισθοδρομικός, να γυρίσει την κοινωνία πίσω στην πρωτοχριστιανική εποχή, όταν (νόμιζε ότι) όλα ήταν αγνά και ταπεινά.

Για να εξαγοράσει τη σιωπή του Σαβοναρόλα, προτάθηκε από τον Ροντρίγο να τον διορίσει καρδινάλιο. Ο Σαβοναρόλα, υπερεκτίμησε την επιρροή του και απέρριψε την πρόταση, νομίζοντας ότι ο λαός της Φλωρεντίας θα τον προστατεύσει απέναντι στο στρατό του πάπα, ίσως να σκεφτόταν δε ότι ο πιστός λαός θα ανέβαζε τον ίδιο στον παπικό θρόνο. Κατόπιν αυτού ο Ροντρίγο, στηριζόμενος στα τεράστια οικονομικά, πολιτικά και προσωπικά συμφέροντα που εκπροσωπούσε, αφόρισε τον Σαβοναρόλα, διέταξε τη σύλληψή του και το 1498 τον οδήγησε στην πυρά (αριστερά η εκτέλεση του Σαβοναρόλα σε πίνακα της εποχής, στην Piazza della Signoria της Φλωρεντίας. Στο σημείο της εκτέλεσης υπάρχει σήμερα αναμνηστική πλάκα που αναφέρεται στο γεγονός).

Αυτός ο πάπας, Αλέξανδρος VI, με αναπληρώτρια στον παπικό θρόνο και, όπως λέγεται, ερωμένη την ίδια την κόρη του, Λουκρητία, ίσως ο πιο διεφθαρμένος θρησκευτικός ηγέτης στην ιστορία της ανθρωπότητας, εκπροσωπεί στη λήξη του 15^ου αιώνα τη ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και το χριστιανισμό γενικότερα.

(βλέπε επίσης εδώ για τους Βοργίες, κι εδώ για άλλη μια εποχή μεγαλείου!)