του Umberto Εco
Σε μια πρόσφατη ανταλλαγή απόψεων γύρω από τη σημειολογία του ιερού, η συζήτηση στράφηκε σε μια ιδέα την οποία βρίσκουμε από τον Μακιαβέλι ως τον Ρουσό και ακόμη πιο πέρα: την «πολιτική θρησκεία» των Ρωμαίων, εννοούμενη ως ένα σύνολο πεποιθήσεων και υποχρεώσεων οι οποίες μπορούν να διατηρήσουν μια κοινωνία ενωμένη. Κάποιος επεσήμανε ότι αυτή η έννοια, αυτή καθαυτή καλή και αγαθή, μπορεί εύκολα να οδηγήσει στην αντίληψη της θρησκείας ως «instrumentum regni» - με άλλα λόγια ως ενός οργάνου το οποίο μια πολιτική εξουσία (ίσως αποτελούμενη από μη πιστούς) μπορεί να χρησιμοποιήσει για να κρατήσει τους υπηκόους της υπό έλεγχο.
Η ιδέα αυτή εκφράστηκε από εκείνους οι οποίοι είχαν γνωρίσει την πολιτική θρησκεία των Ρωμαίων. Στις «Ιστορίες» του ο Έλληνας ιστορικός Πολύβιος είχε πει για τις ρωμαϊκές τελετουργίες ότι:
«Σε ένα κράτος το οποίο αποτελείται μόνο από σοφούς θα ήταν άχρηστο να χρησιμοποιηθούν τέτοια μέσα. Εφόσον όμως οι μάζες είναι εκ φύσεως ευμετάβλητες και υπόκεινται σε κάθε είδους πάθη, από την αχαλίνωτη απληστία ως τη βίαιη οργή, δεν υπάρχει άλλος τρόπος από το να τις περιορίσει κανείς με τέτοια συστήματα και μυστηριώδεις φόβους.»Για τον λόγο αυτόν πιστεύω ότι οι παλιοί είχαν τους λόγους τους ώστε να μυήσουν τις μάζες στη θρησκευτική πίστη και στις δεισιδαιμονίες για τον Άδη και νομίζω ότι οι άνθρωποι σήμερα ενεργούν βιαστικά και ανόητα όταν τις απορρίπτουν...»Στις πρεσβείες και στα δημόσια γραφεία τους οι Ρωμαίοι χειρίστηκαν τεράστια χρηματικά ποσά αλλά παρέμειναν έντιμοι από σεβασμό προς τα δεσμά του όρκου τους. Κι ενώ σε άλλους λαούς σπάνια βρίσκεις κάποιον, ο οποίος δεν έχει βάλει χέρι στο δημόσιο χρήμα, στους Ρωμαίους σπάνια βρίσκεις κάποιον ένοχο για τέτοιο παράπτωμα».
Παρότι οι Ρωμαίοι συμπεριφέρονταν ενάρετα κατά τη ρεπουμπλικανική περίοδο, είναι βέβαιον ότι σταμάτησαν να το κάνουν σε κάποια στιγμή. Και μπορεί να δει κανείς γιατί, αιώνες μετά, ο Ολλανδός φιλόσοφος του 17ου αιώνα Βενέδικτος ντε Σπινόζα συνέλαβε μια άλλη ερμηνεία του «instrumentum regni» και των λαμπρών και γοητευτικών τελετών του στη «Θεολογικοπολιτική πραγματεία» του:
«Επομένως, παρότι είναι αλήθεια ότι το μεγαλύτερο μυστικό και το υπέρτατο συμφέρον των μοναρχικών καθεστώτων συνίσταται στο να κρατούν τους ανθρώπους σε μια κατάσταση εξαπάτησης και να κρύβουν κάτω από το παραπλανητικό όνομα της θρησκείας τον φόβο, με τον οποίον αυτοί θα κρατηθούν σε υποτέλεια, έτσι ώστε να πολεμούν για τη δουλεία τους, σαν να επρόκειτο για τη σωτηρία τους (...) είναι εξίσου αληθές ότι σε μια ελεύθερη κοινότητα θα ήταν αδύνατον, είτε να σκεφτεί είτε να προσπαθήσει να υλοποιήσει κανείς κάτι περισσότερο καταστρεπτικό» .
Δεν χρειάζεται πολύ για να πάμε από αυτό στον ορισμό του Μαρξ για τη θρησκεία ως το όπιο του λαού.
Είναι όμως αλήθεια ότι όλες οι θρησκείες έχουν πάντα αυτή τη δύναμη; Ένα παράδειγμα μιας εντελώς διαφορετικής άποψης έρχεται από τον Πορτογάλο συγγραφέα Ζοζέ Σαραμάγκου, ο οποίος έχει επανειλημμένως επιτεθεί εναντίον της θρησκείας ως πηγής σύγκρουσης:
«Οι θρησκείες, όλες τους, χωρίς εξαίρεση, ποτέ δεν θα χρησιμεύσουν στο να ενωθούν οι άνθρωποι και να συμφιλιωθούν. Αντιθέτως, υπήρξαν -και εξακολουθούν να αποτελούν- μια αιτία απερίγραπτων δεινών, σφαγών και τερατωδών σωματικών και πνευματικών θηριωδιών οι οποίες συνιστούν ένα από τα πιο ζοφερά κεφάλαια της οικτρής Ιστορίας της ανθρωπότητας» (από άρθρο στην εφημερίδα «La Repubblica»).
Αλλού ο Σαραμάγκου έχει αποφανθεί ότι «αν όλοι ήμασταν άθεοι, θα ζούσαμε σε μια πιο ειρηνική κοινωνία». Δεν είμαι βέβαιος ότι έχει δίκιο, φαίνεται όμως ότι έλαβε μια έμμεση απάντηση από τον Βενέδικτο ΙΣτ΄ στην πρόσφατη εγκύκλιό του "Spe Salvi" στην οποία λέει ότι ο αθεϊσμός του 19ου και του 20ού αιώνα, παρότι εκδηλώθηκε ως διαμαρτυρία ενάντια στις αδικίες του κόσμου και της οικουμενικής Ιστορίας «οδήγησε στις μεγαλύτερες μορφές ωμότητας και παραβιάσεων της δικαιοσύνης».
Υποθέτω ότι ο Πάπας σκεπτόταν τον Λένιν και τον Στάλιν, αυτό το άθεο ζευγάρι, ξέχασε όμως ότι τα ναζιστικά λάβαρα έφεραν τις λέξεις «Gott mit uns» («Ο Θεός μαζί μας»)· ότι πλήθος στρατιωτικών ιερέων ευλογούσαν τις σημαίες των Ιταλών φασιστών· ότι ο σφαγέας Φρανθίσκο Φράνκο ήταν ένας άνθρωπος εμπνεόμενος από βαθιές θρησκευτικές αρχές και υποστηριζόμενος από τους πολεμιστές του Βασιλιά Χριστού· ότι βαθιά θρησκευτικά αισθήματα ενέπνευσαν τους αντεπαναστάτες της Βανδέας, αντιπάλους των γάλλων δημοκρατικών οι οποίοι είχαν ανακηρύξει σε θεά τη Λογική («instrumentum regni»)· ότι καθολικοί και προτεστάντες σφαγιάστηκαν χαρωπά μεταξύ τους επί χρόνια και χρόνια· ότι τόσο οι σταυροφόροι όσο και οι εχθροί τους είχαν θρησκευτικό κίνητρο· ότι οι Ρωμαίοι υπερασπίστηκαν τη θρησκεία τους, ρίχνοντας τους χριστιανούς στα λιοντάρια· ότι θρησκευτικοί λόγοι βρίσκονταν πίσω από πολλές καύσεις στην πυρά· ότι ακραία θρησκευτικά αισθήματα εμπνέουν τους μουσουλμάνους φονταμενταλιστές, τους δράστες των επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου, τον Οσάμα μπιν Λάντεν και τους Ταλιμπάν, οι οποίοι ανατίναξαν τα αγάλματα του Βούδα· ότι η Ινδία και το Πακιστάν είναι στα μαχαίρια για θρησκευτικούς λόγους· και, τέλος, ότι με τη φράση «ας ευλογήσει ο Θεός την πατρίδα μας και όλους όσοι την υπερασπίζονται» ο Τζορτζ Μπους ξεκίνησε την επίθεση στο Ιράκ.
Έτσι, μου ήρθε στο μυαλό πως, παρόλο που μερικές φορές η θρησκεία είναι ή υπήρξε το όπιο του λαού, ίσως πιο συχνά υπήρξε η κοκαΐνη του.
Ισως ο άνθρωπος είναι ψυχεδελικό ζώο.
Η ιδέα αυτή εκφράστηκε από εκείνους οι οποίοι είχαν γνωρίσει την πολιτική θρησκεία των Ρωμαίων. Στις «Ιστορίες» του ο Έλληνας ιστορικός Πολύβιος είχε πει για τις ρωμαϊκές τελετουργίες ότι:«Σε ένα κράτος το οποίο αποτελείται μόνο από σοφούς θα ήταν άχρηστο να χρησιμοποιηθούν τέτοια μέσα. Εφόσον όμως οι μάζες είναι εκ φύσεως ευμετάβλητες και υπόκεινται σε κάθε είδους πάθη, από την αχαλίνωτη απληστία ως τη βίαιη οργή, δεν υπάρχει άλλος τρόπος από το να τις περιορίσει κανείς με τέτοια συστήματα και μυστηριώδεις φόβους.»Για τον λόγο αυτόν πιστεύω ότι οι παλιοί είχαν τους λόγους τους ώστε να μυήσουν τις μάζες στη θρησκευτική πίστη και στις δεισιδαιμονίες για τον Άδη και νομίζω ότι οι άνθρωποι σήμερα ενεργούν βιαστικά και ανόητα όταν τις απορρίπτουν...»Στις πρεσβείες και στα δημόσια γραφεία τους οι Ρωμαίοι χειρίστηκαν τεράστια χρηματικά ποσά αλλά παρέμειναν έντιμοι από σεβασμό προς τα δεσμά του όρκου τους. Κι ενώ σε άλλους λαούς σπάνια βρίσκεις κάποιον, ο οποίος δεν έχει βάλει χέρι στο δημόσιο χρήμα, στους Ρωμαίους σπάνια βρίσκεις κάποιον ένοχο για τέτοιο παράπτωμα».
Παρότι οι Ρωμαίοι συμπεριφέρονταν ενάρετα κατά τη ρεπουμπλικανική περίοδο, είναι βέβαιον ότι σταμάτησαν να το κάνουν σε κάποια στιγμή. Και μπορεί να δει κανείς γιατί, αιώνες μετά, ο Ολλανδός φιλόσοφος του 17ου αιώνα Βενέδικτος ντε Σπινόζα συνέλαβε μια άλλη ερμηνεία του «instrumentum regni» και των λαμπρών και γοητευτικών τελετών του στη «Θεολογικοπολιτική πραγματεία» του:
«Επομένως, παρότι είναι αλήθεια ότι το μεγαλύτερο μυστικό και το υπέρτατο συμφέρον των μοναρχικών καθεστώτων συνίσταται στο να κρατούν τους ανθρώπους σε μια κατάσταση εξαπάτησης και να κρύβουν κάτω από το παραπλανητικό όνομα της θρησκείας τον φόβο, με τον οποίον αυτοί θα κρατηθούν σε υποτέλεια, έτσι ώστε να πολεμούν για τη δουλεία τους, σαν να επρόκειτο για τη σωτηρία τους (...) είναι εξίσου αληθές ότι σε μια ελεύθερη κοινότητα θα ήταν αδύνατον, είτε να σκεφτεί είτε να προσπαθήσει να υλοποιήσει κανείς κάτι περισσότερο καταστρεπτικό» .
Δεν χρειάζεται πολύ για να πάμε από αυτό στον ορισμό του Μαρξ για τη θρησκεία ως το όπιο του λαού.
Είναι όμως αλήθεια ότι όλες οι θρησκείες έχουν πάντα αυτή τη δύναμη; Ένα παράδειγμα μιας εντελώς διαφορετικής άποψης έρχεται από τον Πορτογάλο συγγραφέα Ζοζέ Σαραμάγκου, ο οποίος έχει επανειλημμένως επιτεθεί εναντίον της θρησκείας ως πηγής σύγκρουσης:
«Οι θρησκείες, όλες τους, χωρίς εξαίρεση, ποτέ δεν θα χρησιμεύσουν στο να ενωθούν οι άνθρωποι και να συμφιλιωθούν. Αντιθέτως, υπήρξαν -και εξακολουθούν να αποτελούν- μια αιτία απερίγραπτων δεινών, σφαγών και τερατωδών σωματικών και πνευματικών θηριωδιών οι οποίες συνιστούν ένα από τα πιο ζοφερά κεφάλαια της οικτρής Ιστορίας της ανθρωπότητας» (από άρθρο στην εφημερίδα «La Repubblica»).
Αλλού ο Σαραμάγκου έχει αποφανθεί ότι «αν όλοι ήμασταν άθεοι, θα ζούσαμε σε μια πιο ειρηνική κοινωνία». Δεν είμαι βέβαιος ότι έχει δίκιο, φαίνεται όμως ότι έλαβε μια έμμεση απάντηση από τον Βενέδικτο ΙΣτ΄ στην πρόσφατη εγκύκλιό του "Spe Salvi" στην οποία λέει ότι ο αθεϊσμός του 19ου και του 20ού αιώνα, παρότι εκδηλώθηκε ως διαμαρτυρία ενάντια στις αδικίες του κόσμου και της οικουμενικής Ιστορίας «οδήγησε στις μεγαλύτερες μορφές ωμότητας και παραβιάσεων της δικαιοσύνης».
Υποθέτω ότι ο Πάπας σκεπτόταν τον Λένιν και τον Στάλιν, αυτό το άθεο ζευγάρι, ξέχασε όμως ότι τα ναζιστικά λάβαρα έφεραν τις λέξεις «Gott mit uns» («Ο Θεός μαζί μας»)· ότι πλήθος στρατιωτικών ιερέων ευλογούσαν τις σημαίες των Ιταλών φασιστών· ότι ο σφαγέας Φρανθίσκο Φράνκο ήταν ένας άνθρωπος εμπνεόμενος από βαθιές θρησκευτικές αρχές και υποστηριζόμενος από τους πολεμιστές του Βασιλιά Χριστού· ότι βαθιά θρησκευτικά αισθήματα ενέπνευσαν τους αντεπαναστάτες της Βανδέας, αντιπάλους των γάλλων δημοκρατικών οι οποίοι είχαν ανακηρύξει σε θεά τη Λογική («instrumentum regni»)· ότι καθολικοί και προτεστάντες σφαγιάστηκαν χαρωπά μεταξύ τους επί χρόνια και χρόνια· ότι τόσο οι σταυροφόροι όσο και οι εχθροί τους είχαν θρησκευτικό κίνητρο· ότι οι Ρωμαίοι υπερασπίστηκαν τη θρησκεία τους, ρίχνοντας τους χριστιανούς στα λιοντάρια· ότι θρησκευτικοί λόγοι βρίσκονταν πίσω από πολλές καύσεις στην πυρά· ότι ακραία θρησκευτικά αισθήματα εμπνέουν τους μουσουλμάνους φονταμενταλιστές, τους δράστες των επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου, τον Οσάμα μπιν Λάντεν και τους Ταλιμπάν, οι οποίοι ανατίναξαν τα αγάλματα του Βούδα· ότι η Ινδία και το Πακιστάν είναι στα μαχαίρια για θρησκευτικούς λόγους· και, τέλος, ότι με τη φράση «ας ευλογήσει ο Θεός την πατρίδα μας και όλους όσοι την υπερασπίζονται» ο Τζορτζ Μπους ξεκίνησε την επίθεση στο Ιράκ.Έτσι, μου ήρθε στο μυαλό πως, παρόλο που μερικές φορές η θρησκεία είναι ή υπήρξε το όπιο του λαού, ίσως πιο συχνά υπήρξε η κοκαΐνη του.
Ισως ο άνθρωπος είναι ψυχεδελικό ζώο.
(ΤΟ ΒΗΜΑ, 9/2/2008)
