(The New York Times, Καθημερινή, 6/2/2008)
Πριν ο Δίας εξαπολύσει τον πρώτο του κεραυνό από τον Ολυμπο, οι κάτοικοι στα ελληνικά εδάφη που προϋπήρχαν των αρχαίων Ελλήνων πρέπει να λάτρευαν δικούς τους θεούς, των οποίων η φύση και η ταυτότητα παραμένει άγνωστη στους επιστήμονες. Αρχαιολόγοι όμως τώρα υποστηρίζουν ότι έχουν βρει στην κορυφή του όρους Λυκαίου στην Αρκαδία στάχτες, κόκαλα, και άλλα στοιχεία που αποδεικνύουν θυσίες ζώων σε θεούς που προϋπήρχαν του Δία. Τα ευρήματα εντοπίστηκαν το περασμένο καλοκαίρι σε βωμό που αργότερα αφιερώθηκε στον Δία.
Μετά τη μελέτη θραυσμάτων από αγγεία που βρέθηκαν στο χώμα, οι αρχαιολόγοι κατέληξαν ότι οι θυσίες πρέπει να τελέσθησαν το 3000 π.Χ., 900 χρόνια πριν καταφτάσουν οι ελληνόφωνοι λαοί που έφεραν μαζί τους τη δική τους θρησκεία.
Πανάρχαιες τελετές
Ο καθηγητής δρ Ντέιβιντ Γκίλμαν Ρομάνο, του Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια, υποστηρίζει ότι τα ευρήματα αποδεικνύουν ότι το συγκεκριμένο σημείο αποτελούσε χώρο λατρείας πολύ πριν αρχίσει η λατρεία του Δία. «Πήγαμε από π.Χ. σε π.Δ., προ Διός». Η ανακάλυψη συνιστούσε το κεντρικό θέμα της διαλέξεως του δρος Ρομάνο στο Μουσείο Αρχαιολογίας και Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια. Ο Μιχάλης Πετρόπουλος της Ελληνικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, καθώς και η Μαίρη Βογιατζή, του Πανεπιστημίου της Αριζόνα, αποτελούν τα ηγετικά στελέχη της έρευνας.
Αλλοι αρχαιολόγοι μοιάζουν να συμφωνούν με την ερμηνεία του δρος Ρομάνο, παρ' όλο που συνιστούν τη συνέχιση των ανασκαφών. «Τα ευρήματα αναμφίβολα αποδεικνύουν προϊστορικές δραστηριότητες στον βωμό», λέει ο Τζακ Ντέιβις, διευθυντής της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, που έχει επισκεφτεί τον αρχαιολογικό χώρο πολλές φορές (η ανασκαφή έγινε υπό την αιγίδα της Σχολής). «Τώρα είμαστε σίγουροι ότι ο Δίας καθώς και μια θηλυκή εκδοχή του, λατρεύονταν στους προϊστορικούς χρόνους».
Ο Κεν Ντάουντεν, διευθυντής του Ινστιτούτου Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμινχαμ, δεν εκπλήσσεται με την ανακάλυψη ότι οι Αρχαίοι Ελληνες υιοθέτησαν ιερό που προϋπήρχε και ήταν αφιερωμένο σε άγνωστους θεούς παλαιότερων πολιτισμών. «Ακόμα και οι χριστιανοί υιοθετούσαν παγανιστικά ιερά με σκοπό να εδραιώσουν τον χριστιανισμό σε βάρος της προηγούμενης θρησκείας».
Ο Παυσανίας περιγράφει το ιερό του Λυκαίου τον 2ο αι. μ.Χ.: «Στο υψηλότερο σημείο του όρους βρίσκεται ένα εξόγκωμα που υποδηλώνει τον βωμό του Λυκαίου Δία, και από εκεί, φαίνεται σχεδόν όλη η Πελοπόννησος. Μπροστά στον βωμό, υψώνονται δύο κίονες που κάποτε έφεραν επίχρυσους αετούς. Οι θυσίες ήταν μυστικές. Θεώρησα αδιακρισία να μάθω τις λεπτομέρειες. Ας τα αφήσουμε όπως έχουν και όπως προϋπήρξαν».
Το Λύκαιον βρίσκεται 27 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Αρχαίας Ολυμπίας. Αυτό ήταν και το πρώτο στοιχείο που τράβηξε την προσοχή του Ρομάνο. Η Ολυμπία, επίσης ιερό του Δία, αποτελεί και την ιδιαίτερη πατρίδα των Ολυμπιακών Αγώνων. Ο Ρομάνο έχει αναδειχθεί ειδικός σε ό,τι αφορά τους αρχαίους αθλητικούς αγώνες. Οι συνάδελφοί του σημειώνουν συχνά πως είναι ο μόνος αρχαιολόγος με μεταπτυχιακό στη Φυσική Αγωγή. Στο Λύκαιον, ο Ρομάνο ξεκίνησε τις ανασκαφές του στον ιππόδρομο σε ένα ύψωμα. Συγχρόνως, όχι πολύ ψηλότερα, στη νότια κορυφή του Λυκαίου, η ομάδα χαρτογράφησε τον χώρο του βωμού και άρχισε μια πρόχειρη ανασκαφή, υπό την ηγεσία του Αρθουρ Ρον, καθηγητή του Πανεπιστημίου της Γουίτσιτα.
Βρέθηκαν κυρίως κόκαλα προβάτων και κατσικιών, καθώς και λίγα χάλκινα ευρήματα. Μια πέτρινη σφραγίδα με την εικόνα ενός ταύρου γέννησε ιδέες για επιρροές από τον μινωικό πολιτισμό. Οι πέτρες του βωμού βρέθηκαν καμένες και σπασμένες, προφανώς από τις τελετουργικές φωτιές. Μια γεωλογική έρευνα αποκάλυψε την παρουσία ενός αρχαίου ρήγματος που σχεδόν περικύκλωνε την τοποθεσία. Θα μπορούσε αυτό το ρήγμα να συνδέεται με την επιλογή του συγκεκριμένου σημείου;
Αλυτο μυστήριο
Η Μαίρη Βογιατζή επιμένει ότι τα θραύσματα των αγγείων αποτελούν τα πιο ισχυρά ευρήματα: η έλλειψη διάκοσμου, το γκρίζο χρώμα τους, η υφή του πηλού και ο τρόπος με τον οποίο ψήθηκε συνθέτουν μια διάγνωση που ανήκει στην κεραμική του 5000 π.Χ. «Θα ήταν άστοχο να υποθέσουμε ότι υπήρχε συνοικισμός σε ένα τόσο απόκρημνο μέρος. Τα αγγεία θα πρέπει να αποτελούσαν μέρος του τελετουργικού του βωμού». Η Γκούλογκ Νορντκβιστ, του Πανεπιστημίου της Ουψάλα της Σουηδίας, αναρωτιέται για την ανάκατη κατάσταση στην οποία βρέθηκαν τα αγγεία. «Δημιουργεί ερωτήματα για το πώς ακριβώς βρέθήκαν στο σημείο που τα βλέπουμε τώρα. Τα θραύσματα θα μπορούσαν να είχαν βρεθεί από μεταγενέστερους σε άλλες περιοχές και να είχαν αποτελέσει δικιά τους προσφορά στον βωμό του Λυκαίου». Προσθέτει ότι θα μπορούσαν να είναι απομεινάρια ενός οικισμού της εποχής του χαλκού, αλλά συμφωνώντας με τη κ. Βογιατζή, καταλήγει ότι αυτό είναι μάλλον αδύνατο λόγω της γεωγραφίας της περιοχής.
Οι επιστήμονες γνωρίζουν πολύ λίγα για τους κατοίκους του ελληνικού εδάφους που προϋπήρχαν των Αρχαίων Ελλήνων, παρ' όλο που κάποιοι υποστηρίζουν ότι προήλθαν από την τωρινή δυτική Τουρκία. Ο Ρομάνο σημειώνει: «Δεν γνωρίζουμε ακόμη τη συγκεκριμένη χρήση του βωμού κατά την πρώιμη περίοδο του 3000-2000 π.Χ, ή αν χρησιμοποιείτο σε σχέση με φυσικά φαινόμενα όπως ο άνεμος, η βροχή, οι κεραυνοί και οι σεισμοί, για την πιθανή λατρεία κάποιας θεότητας, αρσενικής ή θηλυκής ή ως προσωποποίηση των δυνάμεων της φύσης. Προς το παρόν, αυτές είναι απλώς κάποιες εικασίες μας».
Μετά τη μελέτη θραυσμάτων από αγγεία που βρέθηκαν στο χώμα, οι αρχαιολόγοι κατέληξαν ότι οι θυσίες πρέπει να τελέσθησαν το 3000 π.Χ., 900 χρόνια πριν καταφτάσουν οι ελληνόφωνοι λαοί που έφεραν μαζί τους τη δική τους θρησκεία.Πανάρχαιες τελετές
Ο καθηγητής δρ Ντέιβιντ Γκίλμαν Ρομάνο, του Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια, υποστηρίζει ότι τα ευρήματα αποδεικνύουν ότι το συγκεκριμένο σημείο αποτελούσε χώρο λατρείας πολύ πριν αρχίσει η λατρεία του Δία. «Πήγαμε από π.Χ. σε π.Δ., προ Διός». Η ανακάλυψη συνιστούσε το κεντρικό θέμα της διαλέξεως του δρος Ρομάνο στο Μουσείο Αρχαιολογίας και Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια. Ο Μιχάλης Πετρόπουλος της Ελληνικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, καθώς και η Μαίρη Βογιατζή, του Πανεπιστημίου της Αριζόνα, αποτελούν τα ηγετικά στελέχη της έρευνας.
Αλλοι αρχαιολόγοι μοιάζουν να συμφωνούν με την ερμηνεία του δρος Ρομάνο, παρ' όλο που συνιστούν τη συνέχιση των ανασκαφών. «Τα ευρήματα αναμφίβολα αποδεικνύουν προϊστορικές δραστηριότητες στον βωμό», λέει ο Τζακ Ντέιβις, διευθυντής της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, που έχει επισκεφτεί τον αρχαιολογικό χώρο πολλές φορές (η ανασκαφή έγινε υπό την αιγίδα της Σχολής). «Τώρα είμαστε σίγουροι ότι ο Δίας καθώς και μια θηλυκή εκδοχή του, λατρεύονταν στους προϊστορικούς χρόνους».
Ο Κεν Ντάουντεν, διευθυντής του Ινστιτούτου Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμινχαμ, δεν εκπλήσσεται με την ανακάλυψη ότι οι Αρχαίοι Ελληνες υιοθέτησαν ιερό που προϋπήρχε και ήταν αφιερωμένο σε άγνωστους θεούς παλαιότερων πολιτισμών. «Ακόμα και οι χριστιανοί υιοθετούσαν παγανιστικά ιερά με σκοπό να εδραιώσουν τον χριστιανισμό σε βάρος της προηγούμενης θρησκείας».
Ο Παυσανίας περιγράφει το ιερό του Λυκαίου τον 2ο αι. μ.Χ.: «Στο υψηλότερο σημείο του όρους βρίσκεται ένα εξόγκωμα που υποδηλώνει τον βωμό του Λυκαίου Δία, και από εκεί, φαίνεται σχεδόν όλη η Πελοπόννησος. Μπροστά στον βωμό, υψώνονται δύο κίονες που κάποτε έφεραν επίχρυσους αετούς. Οι θυσίες ήταν μυστικές. Θεώρησα αδιακρισία να μάθω τις λεπτομέρειες. Ας τα αφήσουμε όπως έχουν και όπως προϋπήρξαν».
Το Λύκαιον βρίσκεται 27 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Αρχαίας Ολυμπίας. Αυτό ήταν και το πρώτο στοιχείο που τράβηξε την προσοχή του Ρομάνο. Η Ολυμπία, επίσης ιερό του Δία, αποτελεί και την ιδιαίτερη πατρίδα των Ολυμπιακών Αγώνων. Ο Ρομάνο έχει αναδειχθεί ειδικός σε ό,τι αφορά τους αρχαίους αθλητικούς αγώνες. Οι συνάδελφοί του σημειώνουν συχνά πως είναι ο μόνος αρχαιολόγος με μεταπτυχιακό στη Φυσική Αγωγή. Στο Λύκαιον, ο Ρομάνο ξεκίνησε τις ανασκαφές του στον ιππόδρομο σε ένα ύψωμα. Συγχρόνως, όχι πολύ ψηλότερα, στη νότια κορυφή του Λυκαίου, η ομάδα χαρτογράφησε τον χώρο του βωμού και άρχισε μια πρόχειρη ανασκαφή, υπό την ηγεσία του Αρθουρ Ρον, καθηγητή του Πανεπιστημίου της Γουίτσιτα.
Βρέθηκαν κυρίως κόκαλα προβάτων και κατσικιών, καθώς και λίγα χάλκινα ευρήματα. Μια πέτρινη σφραγίδα με την εικόνα ενός ταύρου γέννησε ιδέες για επιρροές από τον μινωικό πολιτισμό. Οι πέτρες του βωμού βρέθηκαν καμένες και σπασμένες, προφανώς από τις τελετουργικές φωτιές. Μια γεωλογική έρευνα αποκάλυψε την παρουσία ενός αρχαίου ρήγματος που σχεδόν περικύκλωνε την τοποθεσία. Θα μπορούσε αυτό το ρήγμα να συνδέεται με την επιλογή του συγκεκριμένου σημείου;
Αλυτο μυστήριο
Η Μαίρη Βογιατζή επιμένει ότι τα θραύσματα των αγγείων αποτελούν τα πιο ισχυρά ευρήματα: η έλλειψη διάκοσμου, το γκρίζο χρώμα τους, η υφή του πηλού και ο τρόπος με τον οποίο ψήθηκε συνθέτουν μια διάγνωση που ανήκει στην κεραμική του 5000 π.Χ. «Θα ήταν άστοχο να υποθέσουμε ότι υπήρχε συνοικισμός σε ένα τόσο απόκρημνο μέρος. Τα αγγεία θα πρέπει να αποτελούσαν μέρος του τελετουργικού του βωμού». Η Γκούλογκ Νορντκβιστ, του Πανεπιστημίου της Ουψάλα της Σουηδίας, αναρωτιέται για την ανάκατη κατάσταση στην οποία βρέθηκαν τα αγγεία. «Δημιουργεί ερωτήματα για το πώς ακριβώς βρέθήκαν στο σημείο που τα βλέπουμε τώρα. Τα θραύσματα θα μπορούσαν να είχαν βρεθεί από μεταγενέστερους σε άλλες περιοχές και να είχαν αποτελέσει δικιά τους προσφορά στον βωμό του Λυκαίου». Προσθέτει ότι θα μπορούσαν να είναι απομεινάρια ενός οικισμού της εποχής του χαλκού, αλλά συμφωνώντας με τη κ. Βογιατζή, καταλήγει ότι αυτό είναι μάλλον αδύνατο λόγω της γεωγραφίας της περιοχής.Οι επιστήμονες γνωρίζουν πολύ λίγα για τους κατοίκους του ελληνικού εδάφους που προϋπήρχαν των Αρχαίων Ελλήνων, παρ' όλο που κάποιοι υποστηρίζουν ότι προήλθαν από την τωρινή δυτική Τουρκία. Ο Ρομάνο σημειώνει: «Δεν γνωρίζουμε ακόμη τη συγκεκριμένη χρήση του βωμού κατά την πρώιμη περίοδο του 3000-2000 π.Χ, ή αν χρησιμοποιείτο σε σχέση με φυσικά φαινόμενα όπως ο άνεμος, η βροχή, οι κεραυνοί και οι σεισμοί, για την πιθανή λατρεία κάποιας θεότητας, αρσενικής ή θηλυκής ή ως προσωποποίηση των δυνάμεων της φύσης. Προς το παρόν, αυτές είναι απλώς κάποιες εικασίες μας».
