(του ΣΠΥΡΟΥ ΜΑΝΟΥΣΕΛΗ, Ελευθεροτυπία, 19/6/2010)
Πριν από τρεις εβδομάδες, από τη στήλη αυτή παρουσιάσαμε με αρκετές λεπτομέρειες την είδηση της δημιουργίας στο εργαστήριο τής «Σύνθια», του πρώτου συνθετικού οργανισμού. Με δεδομένο τον ασίγαστο θόρυβο που έχει δημιουργηθεί, κρίναμε σκόπιμο να επανέλθουμε σε αυτό το ζήτημα, δίνοντας αυτή τη φορά τον λόγο στον πρωταγωνιστή αυτής της εντυπωσιακής είδησης, αλλά και σε οχτώ διεθνώς αναγνωρισμένους ειδικούς, οι οποίοι άσκησαν κριτική τόσο στις επιστημονικές υπερβολές όσο και στις προπαγανδιστικές τακτικές που επελέγησαν για την προβολή της.
Στην πρόσφατη επίσκεψή του στο Λονδίνο, στις 8 Ιουνίου, ο δημιουργός του πρώτου συνθετικού οργανισμού, ο Κρεγκ Βέντερ, έδωσε μια αξιοπρόσεχτη διαδικτυακή συνέντευξη Τύπου που την οργάνωσε το Discovery Channel. Με αυτά τα επιπρόσθετα στοιχεία ελπίζουμε να γίνει σαφές γιατί θεωρούμε τον Βέντερ όχι απλώς ως έναν επιτυχημένο επιστήμονα-μπίζνεσμαν, αλλά και ως τον γκουρού της «νεοφιλελεύθερης βιοτεχνολογίας».Κατά καιρούς τα ΜΜΕ τον έχουν αποκαλέσει «νέο Φράνκενσταϊν», «επιστήμονα μπίζνεσμαν», «αδίστακτο» ή «αφερέγγυο» βιοτεχνολόγο. Αλλά και επιφανείς επιστήμονες δεν του αποδίδουν καλύτερους χαρακτηρισμούς: «μωροφιλόδοξος», «αλαζόνας», «λεχρίτης και ηλίθιος». Μάλιστα, ο Τζέιμς Γουότσον, ο νομπελίστας βιολόγος που μαζί με τον Φρανσις Κρικ ανακάλυψαν τη δομή του DNA, είχε καταγγείλει ότι ο Βέντερ θα ήθελε να γίνει «το αφεντικό του ανθρώπινου γενετικού υλικού», επειδή προσπαθούσε να διασφαλίσει νομικά το αποκλειστικό δικαίωμα διαχείρισης των ανακαλύψεών του σχετικά με τα ανθρώπινα γονίδια.
Με άλλα λόγια επιφανείς επιστήμονες τον έχουν κατηγορήσει ευθέως ότι, βασιζόμενος στα κενά της σχετικής νομοθεσίας των ΗΠΑ, επιχειρεί να πατεντάρει το δικαίωμα οικονομικής διαχείρισης των γονιδίων των ζώων και των ανθρώπων που μελετά!
Παρά τους βαρύτατους, και εν πολλοίς δικαιολογημένους, χαρακτηρισμούς που έχει συσσωρεύσει την τελευταία δεκαετία ο Αμερικανός επιστήμονας-μπίζνεσμαν Κρεγκ Βέντερ (Craig Venter) δεν έπαψε να βρίσκεται συχνά στην επικαιρότητα χάρη στο προκλητικό αλλά πρωτοποριακό έργο του και, σύμφωνα με το περιοδικό «Time», θεωρείται σήμερα ένας από τους εκατό ανθρώπους με τη μεγαλύτερη επιρροή στον πλανήτη.
Το όνομα αυτού του ιδιόρρυθμου επιστήμονα-επιχειρηματία ήρθε για ακόμη μία φορά στη δημοσιότητα όταν, πριν από έναν μήνα, ανακοίνωσε μαζί με τον στενό συνεργάτη του, νομπελίστα Χάμιλτον Σμιθ (Η. Smith), ότι είχαν καταφέρει να δημιουργήσουν στο εργαστήριο τη Σύνθια, τον πρώτο ολοκληρωτικά συνθετικό βιολογικό οργανισμό (πρόκειται για το βακτήριο Mycoplasma) «που έχει για γονέα έναν υπολογιστή», όπως προκλητικά επαναλαμβάνει ο Βέντερ. Ας αφήσουμε όμως τον ίδιο τον επινοητή της «συνθετικής βιολογίας» να περιγράψει τις προϋποθέσεις και τις πιο πιθανές εφαρμογές της νέας βιοτεχνολογίας των «συνθετικών οργανισμών», όπως τις διατύπωσε στη συνέντευξή του στο Discovery Channel.
Ανάμεσα στις ποικίλες εφαρμογές των ανακαλύψεών σας είναι και αυτή που προβλέπει την παραγωγή ενός νέου τύπου καυσίμων (από συνθετικά βακτήρια)· πόσο απέχουμε από την επίτευξη αυτού του στόχου;
«Πιστεύω ότι μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που ανοίγονται μπροστά μας είναι αφενός να παραχθούν σε μεγάλη κλίμακα τα νέου τύπου βιοκαύσιμα από διοξείδιο του άνθρακα και αφετέρου να καταστούν ανταγωνιστικά σε σχέση με τα παραδοσιακά καύσιμα. Για την επίτευξη αυτού του στόχου επομένως η πολιτική τής όσο το δυνατόν υψηλότερης φορολόγησης των ορυκτών καυσίμων είναι αποφασιστικής σημασίας. Πολλοί περιβαλλοντιστές θα συμφωνούσαν ασφαλώς ότι σε καμιά περίπτωση δεν μας επιτρέπεται να κάψουμε όλο το διαθέσιμο πετρέλαιο ή το υγραέριο που υπάρχει στη Γη, ακόμη κι αν διανεμόταν δωρεάν».
Το κλίμα θριαμβολογίας που επικρατεί μετά την επιτυχή χειραγώγηση του βακτηρίου Mycoplasma δεν προσκρούει όμως σε μια πραγματικότητα που συχνά δεν ελέγχουμε;
«Ως επιστήμονας εύχομαι να αναπτύξουμε μια τεχνολογία που θα ασκεί θετική επιρροή στον πολιτισμό μας· είμαι πεπεισμένος ότι χρειαζόμαστε νέες επιστημονικές ανακαλύψεις που θα μας επιτρέψουν να πραγματοποιήσουμε αποφασιστικά βήματα προόδου. Σήμερα ζουν 6,8 δισεκατομμύρια άνθρωποι πάνω στον πλανήτη και σύντομα θα γίνουμε 9 δισ. Για την ώρα δεν διαθέτουμε τα μέσα ώστε να εξασφαλίζουμε σε όλους τροφή, πόσιμο νερό, φάρμακα και ενέργεια χωρίς να καταστρέφουμε το περιβάλλον.
Είμαι ωστόσο αισιόδοξος επειδή πιστεύω ότι η συνθετική βιολογία μπορεί να συμβάλει στο να αλλάξει η σημερινή κατάσταση. Η αισιοδοξία μου αυτή πηγάζει από τη φιλοσοφία μου: βρισκόμαστε στα πρόθυρα της ανακάλυψης των θεμελίων της ζωής και του πώς ακριβώς το DNA ρυθμίζει τη συνολική ύπαρξη των βακτηρίων. Οσο περισσότερο διερευνήσουμε αυτές τις διεργασίες τόσο καλύτερα θα ερμηνεύσουμε την εξέλιξή μας, παρελθούσα και μέλλουσα».
Το πλήρως τροποποιημένο βακτήριό σας, το Mycoplasma, έγινε πραγματικότητα έπειτα από πολυετείς έρευνες. Ποια προβλήματα όμως παραμένουν ακόμη άλυτα;
«Αποδείξαμε ότι η συνθετική βιολογία είναι απολύτως εφικτή στα είδη του βακτηρίου Mycoplasma και τώρα πρέπει να διαπιστώσουμε εάν οι εφαρμογές αυτής της τεχνολογίας μπορούν να διευρυνθούν. Αλλά και μέχρι ποιου σημείου είναι επεκτάσιμες σε νέους γενετικούς κώδικες και στη χειραγώγηση των κυτταρικών μηχανισμών».
Πριν από δέκα χρόνια, κατά τη στιγμή της ολοκλήρωσης της αποκωδικοποίησης του ανθρώπινου γονιδιώματος, πολλοί πίστεψαν ότι το αμέσως επόμενο βήμα θα ήταν η επίτευξη εξατομικευμένων ιατρικών θεραπειών, αλλά δεν ήταν καθόλου έτσι. Μήπως διατρέχουμε τον κίνδυνο να απογοητευτούμε και με τα συνθετικά βακτήρια;
«Είναι αλήθεια ότι οι αναμενόμενες πρόοδοι από την αποκρυπτογράφηση του γονιδιώματός μας αποδείχτηκαν βραδύτερες απ' ό,τι περιμέναμε. Ωστόσο το κόστος, για παράδειγμα, για την πλήρη αλληλουχία του DNA μας έχει μειωθεί σημαντικά, καθώς και οι χρόνοι που απαιτούνται. Οσο για το συνθετικό γονιδίωμα για το οποίο τώρα μιλάμε, είμαι πεπεισμένος ότι θα αποδειχτεί η κυρίαρχη προσέγγιση στο άμεσο μέλλον. Είναι δύσκολο να προσδιορίσει κανείς πότε ακριβώς θα συμβεί, αφού αυτό εξαρτάται από περαιτέρω έρευνες. Είμαι όμως σίγουρος ότι τα επόμενα 20-30 χρόνια θα αναδειχτεί σε κυρίαρχη τεχνολογία».
Εκτός από τα βιοκαύσιμα, πολύς λόγος γίνεται και για την παραγωγή συνθετικού πλαστικού που θα αποσυντίθεται βιολογικά.
«Αν σήμερα το πλαστικό είναι ένα από τα προϊόντα του πετρελαίου, στο μέλλον θα προκύπτει αντίθετα από το διοξείδιο του άνθρακα· κατ' αυτόν τον τρόπο θα καταφέρουμε να εντάξουμε αυτή τη χημική ουσία σε μια ευρύτερη λογική πλανητικής ανακύκλωσης».
Σκεφτόσαστε επίσης τη δυνατότητα παραγωγής μιας νέας γενιάς εμβολίων. Πόσο ρεαλιστική είναι αυτή η ελπίδα;
«Για την ώρα μπορεί μόνο να φαντάζεται κανείς τα πιθανά μελλοντικά σενάρια των εφαρμογών μιας τεχνολογίας που θα μας προσφέρει μεγάλες δυνατότητες. Το βέβαιο είναι ότι θα μειώσουμε δραστικά τους χρόνους που μεσολαβούν ανάμεσα στην εμφάνιση μιας μόλυνσης και στη δημιουργία νέας γενιάς φαρμάκων».
Ορισμένοι επιστήμονες ασκούν κριτική στη λογική σας να δημιουργείτε νέες μορφές ζωής «αναμειγνύοντας» το φυσικό με το συνθετικό DNA. Υποστηρίζουν ότι υπάρχουν πολύ πιο απλοί δρόμοι για να εξαναγκάσουμε έναν στοιχειώδη οργανισμό να εκτελεί χρήσιμες εργασίες για τους ανθρώπους. Πώς απαντάτε;
«Οτι αυτοί οι δρόμοι δεν έχουν να επιδείξουν κάποια αξιόλογη πρόοδο. Αν αναλογιστεί κανείς όλο αυτό το πετρέλαιο που χρειαζόμαστε, είναι σαφές ότι θα πρέπει να είμαστε σε θέση να παράγουμε δισεκατομμύρια βαρέλια από τα νέα καύσιμα και με ελάχιστο κόστος για το περιβάλλον. Κανένας από τους υπάρχοντες φυσικούς οργανισμούς δεν είναι σε θέση να παράγει, σχετικά σύντομα, τόσο υψηλά επίπεδα ενέργειας. Είμαστε υποχρεωμένοι να μεταβάλουμε τη φύση, αν θέλουμε να επιτύχουμε αυτό το στόχο. Η συνθετική γονιδιωματική προσφέρει μια πολύ πιο γρήγορη και οικονομική λύση».Το να αλλάζει κανείς τη φύση σημαίνει ότι επιχειρεί να μεταβάλει τους νόμους της και ότι «επινοεί» νέες εξελικτικές διαδικασίες;
«Δεν θέτουμε ως επιστημονικό στόχο μας να αλλάξουμε την εξέλιξη. Οι οργανισμοί που δημιουργήσαμε μπορούν να επιβιώνουν αποκλειστικά στο εργαστήριο σε πολύ ειδικές συνθήκες. Οι συνθετικές άλγες δεν μπορούν να ζήσουν στον ωκεανό και επινοήσαμε κάποια "γονίδια αυτοκτονίας", εκτός από μια σειρά χημικές εξαρτήσεις που εμποδίζουν τη "διαφυγή" αυτών των συνθετικών οργανισμών στο περιβάλλον. Επιπλέον είμαστε σε θέση να ελέγχουμε την ταχύτητα ανάπτυξης αυτών των οργανισμών, να την επιταχύνουμε ή να την επιβραδύνουμε κατά βούληση».
Μέχρι σήμερα πόσο έχουν στοιχίσει αυτές οι έρευνές σας;
«Περίπου 40 εκατομμύρια δολάρια».
Ποιος είναι ο επόμενος στόχος σας;
«Ξεκινήσαμε πριν από 15 χρόνια αναζητώντας τις πιο στοιχειώδεις και βασικές αρχές της ζωής. Σήμερα είμαστε σε θέση να εργαζόμαστε με μια σειρά από γονίδια του συνθετικού γονιδιώματος για να πάρουμε τα ελάχιστα συστατικά στοιχεία ενός κυττάρου. Αυτή είναι η κατεύθυνση που ακολουθούμε, ενώ η άλλη -όπως ήδη είπα- είναι να κατανοήσουμε μέχρι πού μπορεί να επεκταθεί αυτή η μέθοδος».
Γιατί η «συνθετική ζωή» δεν είναι επαρκώς τεχνητή
Λίγες ημέρες αφότου ο Κρεγκ Βέντερ και ο συνεργάτης του νομπελίστας Χάμιλτον Σμιθ ανακοίνωσαν επίσημα στο αμερικανικό περιοδικό «Science» τη δημιουργία στο εργαστήριο του πρώτου μικροοργανισμού με εντελώς συνθετικό γονιδίωμα, τα μέσα ενημέρωσης σε ολόκληρο τον κόσμο, υποβοηθούμενα από τις ασαφείς και παραπλανητικές δηλώσεις του ίδιου του Βέντερ, δεν έχασαν την ευκαιρία να μιλήσουν για «δημιουργία τεχνητής ζωής» ή για «κατασκευή του πρώτου συνθετικού κυττάρου». Είναι όμως έτσι; Και πώς αξιολογούν αυτή την είδηση οι επιστήμονες που εργάζονται σε σχετικούς τομείς έρευνας; Πρόκειται για μια ανατροπή ή μεγάλη τομή στη βιολογία;
Για να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα το βρετανικό περιοδικό «Nature» ζήτησε αμέσως από οχτώ διεθνείς αυθεντίες στον τομέα της συνθετικής βιολογίας να εκφέρουν τη γνώμη τους, την οποία και δημοσίευσε στη διαδικτυακή του έκδοση. Παρουσιάζουμε σήμερα συνοπτικά τις πιο σημαντικές από αυτές.
Ο George Church, επιφανής γενετιστής στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ (ΗΠΑ), υποστηρίζει ότι το βακτήριο που έφτιαξαν στο Ινστιτούτο Κρεγκ Βέντερ από το κυτταρόπλασμα του βακτήριου Mycoplasma capricolum και το συνθετικό αντίγραφο του DNA του βακτηρίου Mycoplasma mycoides δεν αποτελεί «νέα μορφή ζωής», αλλά ένα αντίγραφο δύο ήδη υπαρκτών μορφών ζωής. Ωστόσο τονίζει ότι το όλο εγχείρημα δεν πρέπει να υποβαθμίζεται, διότι, από βιοτεχνολογική άποψη, συνιστά σημαντική πρόοδο.
Ο Steen Rasmussen, βιοφυσικός στο Πανεπιστήμιο της Δανίας, είναι ακόμη πιο κατηγορηματικός: από τη σκοπιά της βασικής επιστήμης η συνθετική βιολογία ελάχιστα μας διαφωτίζει σχετικά με την πραγματική φύση των πραγμάτων. Οπως, λίγο πολύ, η ανατύπωση της «Θείας Κωμωδίας» δεν διδάσκει κάτι τον τυπογράφο για την ποιητική του Δάντη. Και δεν θα φτιάξουμε ποτέ ένα νέο ποιητικό έργο μαθαίνοντας να ανατυπώνουμε όλο και πιο καλά τη «Θεία Κωμωδία».
Ο Steven Benner, διαπρεπές μέλος της «Foundation for Applied Molecular Evolution» στη Φλόριντα των ΗΠΑ, μας υπενθυμίζει ότι η συνθετική βιολογία δεν αποτελεί νέο πεδίο έρευνας. Υπάρχει και αναπτύσσεται συνεχώς εδώ και 30 χρόνια. Ομως το επίπεδο στο οποίο την έφτασε σήμερα ο Βέντερ (ανασυνθέτοντας ολόκληρο το γονιδίωμα) είναι πρωτόγνωρο και αποτελεί σημαντική τεχνολογική τομή. Περίπου την ίδια άποψη διατυπώνουν και οι Martin Fussenegger (βιοτεχνολόγος στη Ζυρίχη), David Deamer (καθηγητής Βιομοριακής Μηχανικής στην Καλιφόρνια), Jim Collins (καθηγητής Βιοϊατρικής Μηχανικής στη Βοστόνη). Ο τελευταίος μάλιστα υπογραμμίζει το γεγονός ότι απέχουμε ακόμη πολύ από το να είμαστε σε θέση να δημιουργούμε «νέες μορφές ζωής».
Ο Arthur Caplan, διάσημος βιοηθικός στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια στις ΗΠΑ, διευκρινίζει ορισμένα βαθύτερα φιλοσοφικά προβλήματα που προκύπτουν: η επιτυχία του εγχειρήματος του Βέντερ και των συνεργατών του αποτελεί σαφή απόδειξη ότι δεν υπάρχουν πλέον δυνατότητες υποστήριξης του βιταλισμού, ενισχύουν, αντίθετα, τις πιο ακραίες αναγωγιστικές και υλιστικές προσεγγίσεις της ζωής. Και με αυτή την ερμηνεία συμφωνεί και ο Mark Bedau, καθηγητής Φιλοσοφίας των επιστημών στο Ορεγκον.
Ο Μ. Bedau ισχυρίζεται επιπλέον ότι, ενώ δεν βρισκόμαστε μπροστά σε μια «νέα μορφή ζωής», οι έρευνες αυτές υποδεικνύουν σαφώς ότι ακόμη και στους απλούστερους οργανισμούς «το σύνολο είναι μεγαλύτερο από το άθροισμα των μερών του». Εμφανίζονται δηλαδή αναδυόμενες ιδιότητες και για τον έλεγχο αυτών των ιδιοτήτων απαιτείται η διαμόρφωση μιας διαφορετικής βιοτεχνολογίας: μιας νέας «μηχανικής των αναδυόμενων ιδιοτήτων».
