Aντιμετώπιση της επιστήμης και της τεχνολογίας, μέρος IΙΙ/IV
Μετά την τεχνοαδιαφορία και την τεχνο-νωθρότητα θα ασχοληθούμε με ένα ακόμα θέμα αντιμετώπισης της επιστήμης και της τεχνολογίας.
Μετά την τεχνοαδιαφορία και την τεχνο-νωθρότητα θα ασχοληθούμε με ένα ακόμα θέμα αντιμετώπισης της επιστήμης και της τεχνολογίας.
3. Τεχνοσκεπτικισμός
Μια άλλου είδους κατηγορία τεχνοφοβικών στάσεων αφορά διανοούμενους με συγκροτημένες αντιλήψεις, οι οποίοι θεωρούν ότι μέχρι και το τέλος του 20ου αιώνα αναπτύχθηκε η τεχνολογία σε σημαντικό βαθμό ώστε, αφενός να μην έχουν αξιοποιηθεί ακόμα όλες οι εφευρέσεις και τεχνικές δημιουργίες και αφετέρου να μην έχει κατανοηθεί, ποιες είναι οι βαθύτερες επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον και την κοινωνία από αυτές τις τεχνολογικές εξελίξεις.
Θα έπρεπε λοιπόν, υποστηρίζουν οι συγκεκριμένοι στοχαστές, με δεδομένες και αναμφισβήτητες τις πιθανότητες σημαντικών καταστροφικών εξελίξεων που θα καταλογιστούν στον τεχνολογικό τομέα, να περιοριστεί η υποστήριξη της κοινωνίας (χρηματοδότηση!) σ' αυτό το είδος των επιστημονικών δραστηριοτήτων, ώστε να αξιοποιηθούν πρώτα τα έτοιμα και, ταυτόχρονα, να μελετηθούν καλύτερα, μακροπρόθεσμα και σε παγκόσμια κλίμακα οι επιπτώσεις των τεχνολογικών επιτευγμάτων. Θα είναι έτσι δυνατόν, λέγεται, να καταστρωθεί ένα ολοκληρωμένο σχέδιο πάνω σε ηθικές βάσεις για την πορεία της ανθρωπότητας στους επόμενους αιώνες.
Αναμφισβήτητα, οι θετικές επιστήμες και η τεχνολογία είναι δυνατόν να κατηγορηθούν! Σχεδόν κάθε νέα επινόηση περιέχει και το σπέρμα της κατάχρησής της, όπως συνέβη:
- με την πυρηνική ενέργεια που αξιοποιήθηκε μεν για ειρηνικούς ιατρικούς, ενεργειακούς κ.ά. κοινωνικούς σκοπούς, αλλά πρωτίστως αναπτύχθηκε σε μεγάλη κλίμακα και χρησιμοποιήθηκε ως όπλο μαζικής καταστροφής,
- με τα φυτοφάρμακα και εντομοκτόνα, τα οποία απαλλάσσουν μεν από ασθένειες και βελτιώνουν την παραγωγή, αλλά ταυτόχρονα επιβαρύνουν συσσωρευτικά το οικοσύστημα,
- με την προσπάθεια για εξερεύνηση του ηλιακού συστήματος και την αποίκιση γειτονικών πλανητών που αξιοποιείται όμως ταυτόχρονα και ως απειλή κατά ανταγωνιστικών κρατών και κοινωνιών για επίθεση και καθυπόταξη,
- με τη διάδοση και χρήση από ευρύτατες πληθυσμιακές ομάδες κινητών τηλεφώνων και πιστωτικών καρτών που διευκολύνουν μεν πάρα πολύ τις επικοινωνίες και τις οικονομικές δοσοληψίες, αλλά παράλληλα δίνουν την ευχέρεια σε ανεξέλεγκτους μηχανισμούς να ελέγχουν κάθε πολίτη που θα βάλουν ως στόχο,
- με την ευρύτερη διάδοση της ηλεκτρονικής επικοινωνίας που φέρνει τους ανθρώπους από διαφορετικές πόλεις, χώρες και ηπείρους εγγύτερα, αλλά ταυτόχρονα οδηγεί σε υποβάθμιση της ομιλούμενης και γραπτής γλώσσας και στην απρόβλεπτη μεταλλαγή των διανθρώπινων σχέσεων,
- με τη δυνατότητα μεταμοσχεύσεων ζωτικών ανθρώπινων οργάνων που δημιουργεί προϋπόθεσης μεγαλύτερης διάρκειας και καλύτερης ποιότητας ζωής, αλλά ταυτόχρονα οδηγεί στον κανιβαλισμό σε βάρος φτωχών και ανήμπορων ανθρώπων κλπ.
Ουδείς άνθρωπος με συγκροτημένη παιδεία είναι δυνατόν να αμφισβητήσει τις (με τις σημερινές αντιλήψεις μας) απορριπτέες χρήσεις ορισμένων τεχνολογιών. Η προβαλλόμενη δε από τους συνειδητοποιημένους σκεπτικιστές ανάγκη για ενδελεχή μελέτη των επιπτώσεων της τεχνολογίας σε παγκόσμια κλίμακα δεν πρέπει να παρακάμπτεται ως προσχηματική ή περιττή.
Ο Bertold Brecht καταλήγει στο έργο του «Η ζωή του Γαλιλαίου» στην «καταδίκη» του μεγάλου ερευνητή, όταν πληροφορείται ο ίδιος ο συγγραφέας, αρχικά στη Δανία όπου ζούσε, για την τρομακτική καταστροφική δύναμη της πυρηνικής ενέργειας και αργότερα, στην Αμερική, για την έκρηξη πυρηνικών βομβών στο Ναγκασάκι και στη Χοροσίμα. Αυτή η φιλολογική καταδίκη του Γαλιλαίου ήρθε δε περίπου στην εποχή που η Καθολική Εκκλησία αποκαθιστούσε ηθικά τον πρωτοπόρο φυσιοδίφη. Ο Γαλιλαίος αυτοκατηγορείται σ' αυτό το έργο του Brecht με τα λόγια: «Αν είχα καταλάβει να μη διαδίδω γνώσεις χωρίς περίσκεψη...» Τελικά, σύμφωνα με αυτή τη λογική, ο Ιεροεξεταστής έχει δίκιο και ο Γαλιλαίος άδικο στο δίλημμα αποσιώπηση ή διάδοση των γνώσεων.
Όμως, καταρχάς φαίνεται ότι οι ιδέες για περιορισμό των τεχνολογικών εξελίξεων, με στόχο μια ηθικοποίηση της επιστήμης και της κοινωνίας, είναι αντιεπιστημονικές και, σε πρακτικό επίπεδο, ανεφάρμοστες! Επίσης, δεν συνάδουν με τη νοοτροπία της προόδου που χαρακτηρίζει, αφενός την κοινωνία μας, από την Αναγέννηση και εντεύθεν και αφετέρου τους ερευνητές, οι οποίοι πάντα, όποτε βρέθηκαν μπροστά σε ένα επιστημονικό ή τεχνολογικό δίλημμα, προσπάθησαν να το αντιμετωπίσουν. Η προσδοκία ότι ένα παγκόσμιο σύστημα «ποτοαπαγόρευσης» θα δώσει αποτελέσματα, είναι μάλλον αφελής.
Ο Κορνήλιος Καστοριάδης παρουσιάζει σε μια ομιλία του («Η τεχνοεπιστήμη» από τις «Ομιλίες στην Ελλάδα»), εκτυπωμένη σε 40 σελίδες, τα προβλήματα από την απρόβλεπτη και ανεξέλεγκτη ανάπτυξη της τεχνολογίας αλλά, πέρα από την καταγραφή συγκεκριμένων περιπτώσεων και μια αμήχανη πρόβλεψη για το μέλλον, δεν έχει κάποια συγκεκριμένη λύση, η οποία θα μπορούσε να αποτελέσει στόχο των πολιτικών και των επιστημόνων για την αντιμετώπιση πιθανών αρνητικών εξελίξεων.
Μία προφανής λύση φαίνεται να εντοπίζεται σήμερα στη διακοπή από το κράτος της χρηματοδότησης για πειράματα προς τέτοιες «επικίνδυνες» κατευθύνσεις. Μόνο που, πρώτον, ουδείς γνωρίζει εκ προοιμίου ποιες από τις κατευθύνσεις είναι «επικίνδυνες». η κατηγοριοποίηση εκ του αποτελέσματος είναι σ' αυτή την περίπτωση άνευ ουσίας!
Δεύτερον: Κατ' αρχήν, η κατασκευή της ατομικής βόμβας που απειλεί τον πολιτισμό μας λόγω πιθανής χρήσης της από πυρηνικές δυνάμεις, έγινε με πρωτοβουλία και αδρή χρηματοδότηση της αμερικανικής κυβέρνησης, ήταν δηλαδή πολιτική απόφαση, όχι επιστημονική ή τεχνολογική. Η πρώτη σχάση του ατόμου που άνοιξε το δρόμο για όλες τις μεταγενέστερες επιστημονικές ανακαλύψεις και τεχνολογικές κατασκευές, έγινε όμως το 1938 από τους Hahn (Χαν) και Strassmann (Στράσμαν), με σημαντική προεργασία της Lise Meitner (Μάιτνερ) σχεδόν αδαπάνως πάνω σε ένα εργαστηριακό τραπέζι! Κοιτάζοντας ο επισκέπτης σήμερα αυτό το εργαστηριακό τραπέζι στο μουσείο, νομίζει ότι έχουν ξεχαστεί πάνω του άχρηστα καλώδια και μερικά όργανα...
Η εργαστηριακή τράπεζα, πάνω στην οποία πραγματοποίησαν
Από το εργαστηριακό τραπέζι των Χαν και Στράσμαν μέχρι την ατομική βόμβα των Αμερικάνων παρενεβλήθησαν, βέβαια, πολλές δεκάδες χιλιάδες ερευνητές και δαπανήθηκαν σημαντικά κονδύλια. Αν δεν υπήρχε η πίεση λόγω του εξελισσόμενου β' παγκόσμιου πολέμου, η κατάληξη στη βόμβα πιθανόν να καθυστερούσε μία-δύο δεκαετίες, ήταν όμως αναπότρεπτη.
Εξ άλλου είναι γνωστό ότι κάθε ομάδα ατόμων με κατάρτιση στην Πυρηνική Φυσική μπορεί με πληροφορίες από περιοδικά και βιβλία και με υλικά που είναι ελεύθερα διαθέσιμα στο εμπόριο, να κατασκευάσει μία «απλή» ατομική βόμβα. Με μια τέτοια βόμβα δεν είναι δύσκολο να προκληθεί, για πολιτικούς ή εγκληματικούς σκοπούς, ο θάνατος και η ραδιενεργή μόλυνση μερικών εκατομμυρίων ανθρώπων.
Εξ άλλου είναι γνωστό ότι κάθε ομάδα ατόμων με κατάρτιση στην Πυρηνική Φυσική μπορεί με πληροφορίες από περιοδικά και βιβλία και με υλικά που είναι ελεύθερα διαθέσιμα στο εμπόριο, να κατασκευάσει μία «απλή» ατομική βόμβα. Με μια τέτοια βόμβα δεν είναι δύσκολο να προκληθεί, για πολιτικούς ή εγκληματικούς σκοπούς, ο θάνατος και η ραδιενεργή μόλυνση μερικών εκατομμυρίων ανθρώπων.
Όσοι ισχυρίζονται λοιπόν πως ο μεθοδευμένος από το κράτος περιορισμός της τεχνολογικής εξέλιξης θα μετριάσει τις αρνητικές επιπτώσεις, παραβλέπουν, αφενός ότι ο μεμονωμένος επιστήμονας ή μικρές ομάδες επιστημόνων δεν είναι δυνατόν να ελεγχθούν με κανένα προληπτικό ή κατασταλτικό τρόπο σε μια ελεύθερη κοινωνία, αφετέρου ότι, κι αυτό είναι το σημαντικότερο, η ίδια η τεχνολογία που προκαλεί διάφορες ανεπιθύμητες και επικίνδυνες παρεκβάσεις, είναι η μόνη που μπορεί να δημιουργήσει και το αντίδοτο σ' αυτές. Πώς θα ήταν δυνατή η όποια μεθοδευμένη, συνολική, διορθωτική παρέμβαση στη φύση και την κοινωνία, αν δεν είναι διαθέσιμα νεότερα επιστημονικά και τεχνολογικά μέσα, από την παραγωγή προϊόντων και ενέργειας μέχρι τη διάχυση πληροφοριών και τον έλεγχο των εξελίξεων στο γενετικό τομέα;
Και κάτι ακόμα επ' αυτού: σίγουρα, η έκρηξη στον πυρηνικό αντιδραστήρα του Τσερνομπίλ στη δεκαετία του 1990 οφείλεται σε πλημμελή έλεγχο της τεχνολογίας, αλλά η καταστροφή από τον τυφώνα στη Νέα Ορλεάνη, η οποία προκάλεσε περίπου ίδιο αριθμό θυμάτων με εκείνα στην Ουκρανία, όπως και τα χιλιάδες ανθρώπινα θύματα που ακολουθούν κάθε χρόνο τις πλημμύρες στο δέλτα του ποταμού Μπραμαπούτρα στο ασιατικό Μπάγκλα Ντες, αποτελούν συνηθισμένες καταστάσεις γι' αυτές τις γεωγραφικές περιοχές. Σε όλες αυτές και σε άλλες όμοιες περιπτώσεις όμως, οι συνέπειες των όποιων καταστροφών μόνο με τη χρήση της επιστήμης και της τεχνολογίας είναι δυνατόν να αντιμετωπιστούν - η εποχή που έστηναν παρακλητικές στήλες σε θεούς και αγίους κατά της πανούκλας, έχει περάσει ανεπιστρεπτί.
Όσοι, ακόμα, διαβλέπουν σε μια αδρανοποίηση ορισμένων επιστημονικών και τεχνολογικών κατευθύνσεων τη δυνατότητα για μεγαλύτερη ανάπτυξη των ανθρωπιστικών επιστημών (λόγω οικονομικού περισσεύματος!) μάλλον παραβλέπουν ότι, οι φιλοσοφικές, φιλολογικές, καλλιτεχνικές κ.ά. σπουδές και μελέτες θα παρακμάσουν μακροπρόθεσμα επίσης, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, αφού θα πάψουν να δέχονται συνεχώς ερεθίσματα και υποστήριξη από την τεχνολογία. Για παράδειγμα, η φιλοσοφία στα τέλη του 20ου, αρχές του 21ου αιώνα προϋποθέτει γνώση των πορισμάτων της Φυσικής, Χημείας και Βιολογίας και των μεθόδων τους, αλλιώς κάθε προβληματισμός για τη ζωή και τον κόσμο εκφυλίζεται σε συζήτηση περί όνου σκιάς...
Δεν επιτρέπεται, τέλος, να παραλείψουμε την αναφορά και στη νομιμοποίηση του φορέα που θα διακρίνει το χρήσιμο από το επικίνδυνο και, στην ανάγκη, θα αναπροσανατολίζει την παραγωγή γνώσης. Προφανέστατα, ο εκκλησιαστικός μηχανισμός του Μεσαίωνα θα αξιοποιούσε ο ίδιος με ιδιαίτερη προτίμηση κάθε εφεύρεση, με την οποία θα μεγιστοποιούσε τη δύναμη και τον πλούτο του, πράγμα που το έκανε σε πολλές περιπτώσεις. Άρα, δεν υπήρξε ποτέ και δεν μπορεί να γίνει ανιδιοτελής φορέας αυτής της νομιμοποιητικής λειτουργίας, δεδομένου ότι και σήμερα ακόμα αυτοκατηγορούνται χριστιανοί κληρικοί για ροπή προς «φιληδονία, φιλαργυρία και εξουσιομανία», χαρακτηριστικά που τους καθιστά, ως σώμα, τελείως ακατάλληλους για ηθική καθοδήγηση άλλων ανθρώπων.
Οι αναδεικνυόμενοι κατά καιρούς ηγέτες ισχυρών κρατών προσπαθούν μεν να περιορίσουν τη διάδοση καταστροφικών τεχνολογιών, πιθανώς προβληματικών μεθόδων της Γενετικής κ.ά., αλλά μόνο στο βαθμό που προκύπτουν ανταγωνιστές στα υπάρχοντα μονοπώλια. Η ιδέα για κάποιο όργανο παγκόσμιου ελέγχου βάσει ηθικών και δημοκρατικών κριτηρίων έχει αποτύχει, όπως φαίνεται από την ελεγχόμενη λειτουργία του ΟΗΕ (βέτο μεγάλων δυνάμεων) και περιθωριοποίησή του όταν δεν εξυπηρετεί (Γιουγκοσλαβία, Ιράκ).
Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι και στο μέλλον δεν μένει παρά να συνυπάρχουν δίπλα δίπλα, η ελπίδα και ο κίνδυνος που περικλείει το δυναμικό της επιστήμης και της τεχνολογίας, να γίνει αυτό αίτιο δημιουργίας ή καταστροφής. Η τελική απόφαση εναπόκειται στον σκεπτόμενο άνθρωπο, του οποίου μοναδικό ασφαλές στήριγμα αποτελεί η ολοκληρωμένη παιδεία!
(Stelios Frangopoulos, Στέλιος Φραγκόπουλος)
