Η διερεύνηση των πυρηνικών αντιδράσεων είχε αρχίσει ήδη στα τέλη του 19ου αιώνα από τους Bequerel και το ζεύγος Maria Sklodowska και Pierre Curie. Το έτος 1898 εισήγαγε ο φυσικός Hans Friedrich Geitel (Γκάιτελ, 1855-1923) τον όρο «ατομική ενέργεια» αναφερόμενος στα φαινόμενα που σχετίζονται με διεργασίες ραδιενεργού διάσπασης. Αργότερα προστέθηκε ως συνώνυμο ο όρος «πυρηνική ενέργεια».
Με αξιοποίηση της κβαντομηχανικής και της θεωρίας της σχετικότητας των αρχών του 20ου αιώνα και άλλων βελτιωμένων θεωριών που αναπτύχθηκαν μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1930, πέτυχαν οι Otto Hahn (Χαν, 1879-1968) και Fritz Strassmann (Στράσμαν, 1902-1980) το έτος 1938 τη διάσπαση του ατόμου ουρανίου, η οποία εξηγήθηκε θεωρητικά από την Lise Meitner (Μάιτνερ, 1878-1968) και τον ανεψιό και συνεργάτη της Otto Robert Frisch (Φρις, 1904-1979). Σημαντικές γνώσεις στο θέμα της αλυσιδωτής ή αλυσωτής πυρηνικής αντίδρασης προσέφεραν επίσης οι σύζυγοι Jean Frederic Joliot (Ζολιό, 1900-1958) και Irene Joliot-Curie (Ζολιό-Κιουρί, 1897-1956), κόρη της Μαρίας Κιουρί. Το ζεύγος Ζολιό-Κιουρί είχε πάρει ήδη το έτος 1935 το βραβείο Νόμπελ για εργασίες του στην πυρηνική φυσική.
Τα γεγονότα περί τη διάσπαση του ατόμου κρύβουν όμως επίσης σημαντικές πολιτικές και κοινωνικές αντιπαραθέσεις, αλλά και προβλήματα προσωπικών σχέσεων και συνειδήσεων. Συγκεκριμένα, ο Γερμανός χημικός Χαν και η Αυστριακή φυσικός Μάιτνερ ήταν από τις αρχές του 20ου αιώνα και επί 3 δεκαετίες συνεργάτες στο Βερολίνο, όπου στο κράτος της Πρωσίας εκείνης της εποχής δεν επιτρεπόταν ακόμα να σπουδάζουν γυναίκες σε πανεπιστήμιο. Η Μάιτνερ, ήδη διδάκτωρ του πανεπιστημίου της Βιένης, έμπαινε στα πανεπιστημιακά εργαστήρια από την πόρτα του υπηρετικού προσωπικού και προσέφερε επιστημονικό έργο χωρίς οποιαδήποτε αμοιβή! Μέχρι το 1910 είχαν ανακαλύψει οι δύο ερευνητές διάφορα νουκλίδια και στη συνέχεια είχαν επιστημονική γνωριμία με τον Einstein και τη Maria Curie. Μεταξύ 1912 και 1915 εργάστηκε η Μάιτνερ ως βοηθός του Planck στο Βερολίνο, πάλι χωρίς αμοιβή. Με το τέλος του α' παγκόσμιου πολέμου συνέχισε τη συνεργασία της με τον Χαν και ανακάλυψαν μαζί το ισότοπο πρωτακτίνιο 231. Από το έτος 1918 έγινε η Μάιτνερ έμμισθη ερευνήτρια και το 1926 καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου.
Το έτος 1933 αφαίρεσε το νέο ναζιστικό καθεστώς το δικαίωμα διδασκαλίας από την Μάιτνερ, επειδή ήταν εβραϊκής καταγωγής και το 1938, μετά την προσάρτηση της Αυστρίας, εκδιώχθηκε ολοκληρωτικά αυτή η σημαντική ερευνήτρια από το πανεπιστήμιο. έτσι αναγκάστηκε να καταφύγει αρχικά στην Ολλανδία και στη Δανία και στη συνέχεια τη Σουηδία, όπου συνέχισε τις επιστημονικές έρευνες.
Αξιοσημείωτο είναι καταρχάς ότι η γερμανική επιστημονική κοινότητα ελάχιστα αντέδρασε στον παραγκωνισμό και την εκδίωξη επιστημόνων εβραϊκής καταγωγής ή φιλελεύθερων φρονημάτων, η μεγάλη πλειοψηφία των οποίων (ασήμαντη λεπτομέρεια) ουδεμία σχέση είχε με θρησκευτικές και πολιτικές δραστηριότητες. Φυσικά, δεν πρέπει να παραβλεφθεί ότι επρόκειτο για ένα καθεστώς, το χιτλερικό, που δεν είχε κανένα δισταγμό να εξοντώσει κάθε αντίπαλο, σε όποια θέση κι αν βρισκόταν αυτός. Μετά το β' παγκόσμιο πόλεμο, όταν συζητήθηκε στη Γερμανία επί 2-3 δεκαετίες δημόσια, πώς ήταν δυνατόν να επιβληθεί και να διατηρηθεί στην εξουσία, αλλά και σε όλα τα επιστημονικά και ακαδημαϊκά όργανα, ένα τέτοιο εγκληματικό καθεστώς, παρουσιάστηκαν από διάφορους «συναδέλφους» του Einstein (Γερμανός εβραϊκού θρησκεύματος), του Schroedinger (Αυστριακός, φιλελεύθερων-αντιφασιστικών αντιλήψεων), της Meitner (Αυστριακή εβραϊκού θρησκεύματος) και άλλων διωχθέντων επιστημόνων, επιχειρήματα του τύπου ότι δεν ήξεραν, δεν είχαν καταλάβει, δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα κλπ., ακόμα και για πράγματα που γίνονταν στο ίδιο το δικό τους ή στο διπλανό εργαστήριο και γραφείο. Στην πραγματικότητα, οι επιστήμονες κοίταζαν τη δουλειά τους και το καθεστώς που ενεργούσε με τον φανατισμένο, εθνικιστικά και ρατσιστικά εκπαιδευμένο όχλο και στηριζόταν στην ανοχή, αν όχι στη συμβολή της πλειοψηφίας των διανοουμένων, έκανε τη δική του δουλειά...
Σε κάθε γερμανικό πανεπιστήμιο υπήρχαν εκείνη την εποχή στελέχη, συνήθως επιστημονικές μετριότητες, που ήταν αφοσιωμένα στο ναζιστικό καθεστώς και τα οποία επέβαλαν τις απόψεις τους χωρίς αντίλογο από τις επιστημονικές κορυφές. Μετά από κάθε εκδίωξη επιστήμονα, Εβραίου ή «λευκού Εβραίου», όπως ονομάζονταν οι πολιτικοί αντίπαλοι του χιτλερικού καθεστώτος, βρίσκονταν πολλοί διεκδικητές, πρόθυμοι να εξαργυρώσουν την «εθνοπατριωτική» στάση τους και να καταλάβουν την κενή θέση. σε καμιά περίπτωση δεν αρνήθηκε κάποιος να καταλάβει τη θέση ενός εκδιωχθέντος. Ταυτόχρονα, η επίδειξη καλοπροαίρετης «υπομονής και αναμονής» των παγκοσμίως γνωστών Γερμανών ερευνητών, έδινε συγκεκριμένα μηνύματα προς κάθε κατεύθυνση στον επιστημονικό και πολιτικό χώρο της Ευρώπης και της Αμερικής. Στην ιστορία του 20ου αιώνα υπάρχουν όμως αρκετά παραδείγματα παθητικής ή και ενεργής αντίστασης ενάντια σε ολοκληρωτικά καθεστώτα από επιστήμονες, συγγραφείς και καλλιτέχνες, όπως στην τέως Σοβιετική Ένωση, παλαιότερα στην Ισπανία, την Ελλάδα κλπ.
Παρά την εκδίωξη της Μάιτνερ, συνεχίστηκε η επαφή της μέσω αλληλογραφίας με τον Χαν για επιστημονικά θέματα, ο οποίος ήδη το 1938 της ανακοίνωσε ένα «σπάσιμο» πυρήνων που πέτυχε. Στην επιστολή του προς την Μάιτνερ έγραφε: «Είναι δυνατόν να σπάσει το Ουράνιο 235 σε Βάριο και Μαζούριο; Θα με ενδιέφερε πολύ να γνωρίζω την άποψή σου. Ίσως μπορείς να υπολογίσεις κάτι και να το δημοσιεύσεις». Η Μάιτνερ πράγματι υπολόγισε και δημοσίευσε μαζί με τον ανεψιό της, φυσικό Φρις τη φυσική ερμηνεία αυτού του «σπασίματος» και εισήγαγε τον όρο «πυρηνική διάσπαση» ή «σχάση».
Να σημειωθεί ότι ο Χαν δεν πίστευε στη δυνατότητα διάσπασης και έδωσε στη δημοσιότητα τα αποτελέσματά του, μετά από αυτά των Μάιτνερ-Φρις, χωρίς να αναφέρει οτιδήποτε για διάσπαση. Έτσι, φάνηκε ότι η δημοσίευση του Χαν τεκμηριώνει τη χρονικά προηγούμενη ανακοίνωση των Μάιτνερ-Φρις. Το έτος 1944 τιμήθηκε ο Χαν με το βραβείο Νόμπελ, το οποίο παρέλαβε ο ίδιος το 1946, μετά τη λήξη του πολέμου. Η Μάιτνερ, η οποία είχε συμβάλλει εξ ίσου σημαντικά στις σχετικές εργασίες και μελέτες, δεν τιμήθηκε αντίστοιχα από την επιτροπή των βραβείων κι έτσι «δικαιώθηκε» το χιτλερικό καθεστώς που διαχώριζε Άριους από Εβραίους...
Ο Ότο Φρις έδωσε κάποια στιγμή στον Δανό φυσικό Niels Bohr, με τον οποίο συνεργαζόταν, πληροφορίες για τα πειράματα του Χαν, τη σημασία τους και τη θεωρητική εξήγηση που έδωσαν η Μάιτνερ και ο ίδιος, πριν ακόμα δημοσιευτεί η εργασία στο αγγλικό επιστημονικό περιοδικό Nature. Κάθε μυημένος ερευνητής καταλάβαινε πλέον ότι έτσι είχε ανοίξει ο δρόμος για την αξιοποίηση της πυρηνικής ενέργειας και για την κατασκευή νέου τύπου όπλων. Λέγεται ότι ο Bohr είπε αυθόρμητα μπροστά στον Φρις, όταν άκουσε τις πληροφορίες για την πυρηνική διάσπαση: «Αχ, πόσο ηλίθιοι είμαστε!».
Ακολούθησε η εσπευσμένη επίσκεψη του Bohr στην Αμερική, όπου ενημέρωσε τον Einstein και άλλους ερευνητές για τον κίνδυνο που διέτρεχε η ανθρωπότητα, αν ανέπτυσσε η ναζιστική Γερμανία πυρηνικά όπλα. Έτσι αποφασίστηκε από την κυβέρνηση των ΗΠΑ που ενημερώθηκε σχετικά, να χρηματοδοτηθεί ένα έργο (Σχέδιο Manhattan) για την κατασκευή πυρηνικών όπλων, των οποίων η επιρροή στις πολεμικές εξελίξεις ήταν ακόμα ασαφής, αν και η ποσότητα της απελευθερούμενης κατά τη διάσπαση του ατόμου ενέργειας πρέπει να έδινε μια εικόνα των αναμενόμενων επιπτώσεων.(Stelios Frangopoulos, Στέλιος Φραγκόπουλος)
