Είναι οι θρησκείες τοξικές;
της Βίκης Τσιώρου
Το θέμα του ρόλου των θρησκειών στη ζωή των απλών ανθρώπων αλλά και των κρατών αποτελεί πηγή διαλόγου και συγκρούσεων ανά τον κόσμο. Σε ένα μεγάλο αφιέρωμα, το περιοδικό «Μαριάν» ζητά τη γνώμη γνωστών φιλοσόφων για τους θρησκευτικούς πολέμους, ενώ στην εφημερίδα «Λε Μοντ» παρουσιάζεται το βιβλίο του Ζακ Μπουβρές με θέμα την πίστη.
Αν γίνονται θαύματα, έλεγε ο Πασκάλ, σημαίνει πως υπάρχει Θεός. Αν γίνονται θαύματα, αντέτεινε ο Σπινόζα, σημαίνει πως δεν υπάρχει Θεός. Τι ακριβώς σημαίνει «πιστεύω στο Θεό»; Σε τι πιστεύουμε, όταν πιστεύουμε σ' Αυτόν; Αυτή η πίστη είναι όμοια με εκείνων που πίστεψαν πως ο Ιησούς πολλαπλασίασε τα ψωμιά; Το να πιστεύεις στην ανάσταση του Λαζάρου είναι το ίδιο πράγμα με το να πιστεύεις στα φαντάσματα ή στην ατυχία που φέρνει ένας σπασμένος καθρέπτης, οι μαύρες γάτες και οι Τρίτες και 13; Αν πιστεύουμε σε ό,τι λες, έχουμε κάποιους λόγους να μη σε θεωρούμε ψεύτη. Αλλά αν πιστεύουμε σε σένα, δεν έχουμε ανάγκη αποδείξεων για να θεωρήσουμε πως είσαι ο καλύτερος. Το αν απλώς πιστεύουμε ότι την Κυριακή θα κάνει καλό καιρό ή ότι θα νικήσει η ποδοσφαιρική μας ομάδα, σημαίνει πως δεν έχουμε αρκετά στοιχεία για να το γνωρίζουμε με σιγουριά.
Οπως φαίνεται, πρόκειται για μια πραγματική σπαζοκεφαλιά να προσδιορίσεις τι σημαίνει «πιστεύω». Οταν πιστεύουμε μπορεί να είμαστε πιστοί ή εύπιστοι, να πιστεύουμε σε μια θρησκεία, σε κάποια αρχή ή σε προλήψεις, να πιστεύουμε στον Αλλο, στον Ανθρωπο ή στην Επιστήμη, να περιμένουμε να μας μιλήσουν οι νεκροί ή να γυρίσουν τα τραπεζάκια, να ελπίζουμε.... Ομως είναι δυνατόν να μην πιστεύουμε; Τι πρέπει να προσφέρουμε ή να αφαιρέσουμε από έναν άνθρωπο ώστε να μπορέσει, όχι να μην πιστεύει σε τίποτα ή να πιστεύει τα πάντα και οτιδήποτε, αλλά «να μην πιστεύει πια»; Αν υπάρχει ένας τέτοιος φανταστικός άνθρωπος, τι θα κέρδιζε με το να μην πίστευε;
Στις πρώτες σελίδες του βιβλίου του «Μπορούμε να μην πιστεύουμε;», ο Ζακ Μπουβρές παραθέτει αυτή την απάντηση του Νίτσε: «Ο πιστός είναι αναπόφευκτα ένα ανθρωπάκι. Από εδώ προκύπτει πως "η ελευθερία του πνεύματος", δηλαδή η απιστία ως ένστικτο, είναι προϋπόθεση της ανωτερότητας».
Στο ίδιο μήκος πνεύματος με τον Ρόμπερτ Μούζιλ και τον Καρλ Κράους, ο Μπουβρές είναι ειδικός της σκέψης του Βιτγκενστάιν, την οποία και εισήγαγε στη Γαλλία. Από βιβλίο σε βιβλίο επιμένει να υπερασπίζεται, σε φιλοσοφικό πεδίο, το σεβασμό των πλεονεκτημάτων της λογικής σκέψης, την προσήλωση στο πραγματικό, το «ρεαλισμό χωρίς μεταφυσική», το διαχωρισμό ανάμεσα στις αληθινές ή εξακριβωμένες και τις ψευδείς προτάσεις. Βασικά αξιώματα για τα οποία είναι πεισμένος ότι αγνοούνται από τους στοχαστές του συρμού -και από τους δημοσιογράφους-ταχυδακτυλουργούς των «μεγάλων ιδεών». Ειδικοί στις γενικότητες, είναι πρόθυμοι να παραγάγουν ψευδοεπιστήμες, χρεοκοπημένες φιλοσοφίες και φανταστικές πολιτικές προκειμένου η πλειονότητα, που μετριέται με την ακροαματικότητα, να θεωρεί το λόγο τους πλούσιο και ωραίο.
Ο Μπουβρές συγκεντρώνει στο βιβλίο του τους πιο λογικούς λόγους προκειμένου να εγγραφεί «το πνεύμα της πίστης» στις «σύγχρονες λογικές» και δείχνει ότι αν και έχουμε λόγους να πιστεύουμε, συχνά πιστεύουμε για κακούς σκοπούς. Οτι ορισμένες μορφές πίστης δεν αξίζουν το σεβασμό μας, ότι η ψεύτικη πίστη είναι το ίδιο ισχυρή με την αληθινή, ότι θα έπρεπε να αναπτυχθούν «επιστημονικές αξίες» ικανές να κάνουν τη «θρησκευτική συνείδηση», όπως και την «κοσμική συνείδηση», πιο επικριτικές απέναντι στις ίδιες και περισσότερο πρόθυμες να περιορίσουν με λογικό τρόπο την έπαρσή τους και κυρίως ότι η μη πίστη έχει σοβαρούς λόγους ύπαρξης γιατί «δεν υπάρχει λόγος να φοβόμαστε πως ακολουθώντας το δρόμο μιας υποτιθέμενης άθεης επιστήμης οδηγούμαστε επίσης στο δρόμο της ανηθικότητας και του εγκλήματος».
Για τον Μπουβρές το πραγματικό «έγκλημα» είναι μάλλον η περιφρόνηση κάθε απόπειρας για μια προσέγγιση -ακόμη και ελάχιστα αντικειμενική- τής πραγματικότητας ή κάτι που τελικά είναι εξίσου εγκληματικό, δηλαδή ο εγκωμιασμός εκείνων που καθιστούν τον άνθρωπο αναίσθητο απέναντι στο αληθινό ως αξία και οδηγούν στο να θεωρείται φυσικό, στο όνομα μιας «ριζοσπαστικής σχετικότητας», ότι στις μοντέρνες και μεταμοντέρνες κοινωνίες -όπου η επιστήμη ενίοτε κατηγορείται για «αστυνομική δικτατορία» πάνω στο πνεύμα, «το 42% των ενηλίκων πιστεύει στα στοιχειωμένα σπίτια, το 41% στον εξορκισμό, το 36% στην τηλεπάθεια, το 32% στη μαντεία, το 28% στην αστρολογία και το 45% στην κυριολεκτικά πιστή άποψη της δημιουργίας του κόσμου, όπως τη γνωρίζουμε από τη Γένεση».
Αν γίνονται θαύματα, έλεγε ο Πασκάλ, σημαίνει πως υπάρχει Θεός. Αν γίνονται θαύματα, αντέτεινε ο Σπινόζα, σημαίνει πως δεν υπάρχει Θεός. Τι ακριβώς σημαίνει «πιστεύω στο Θεό»; Σε τι πιστεύουμε, όταν πιστεύουμε σ' Αυτόν; Αυτή η πίστη είναι όμοια με εκείνων που πίστεψαν πως ο Ιησούς πολλαπλασίασε τα ψωμιά; Το να πιστεύεις στην ανάσταση του Λαζάρου είναι το ίδιο πράγμα με το να πιστεύεις στα φαντάσματα ή στην ατυχία που φέρνει ένας σπασμένος καθρέπτης, οι μαύρες γάτες και οι Τρίτες και 13; Αν πιστεύουμε σε ό,τι λες, έχουμε κάποιους λόγους να μη σε θεωρούμε ψεύτη. Αλλά αν πιστεύουμε σε σένα, δεν έχουμε ανάγκη αποδείξεων για να θεωρήσουμε πως είσαι ο καλύτερος. Το αν απλώς πιστεύουμε ότι την Κυριακή θα κάνει καλό καιρό ή ότι θα νικήσει η ποδοσφαιρική μας ομάδα, σημαίνει πως δεν έχουμε αρκετά στοιχεία για να το γνωρίζουμε με σιγουριά.
Οπως φαίνεται, πρόκειται για μια πραγματική σπαζοκεφαλιά να προσδιορίσεις τι σημαίνει «πιστεύω». Οταν πιστεύουμε μπορεί να είμαστε πιστοί ή εύπιστοι, να πιστεύουμε σε μια θρησκεία, σε κάποια αρχή ή σε προλήψεις, να πιστεύουμε στον Αλλο, στον Ανθρωπο ή στην Επιστήμη, να περιμένουμε να μας μιλήσουν οι νεκροί ή να γυρίσουν τα τραπεζάκια, να ελπίζουμε.... Ομως είναι δυνατόν να μην πιστεύουμε; Τι πρέπει να προσφέρουμε ή να αφαιρέσουμε από έναν άνθρωπο ώστε να μπορέσει, όχι να μην πιστεύει σε τίποτα ή να πιστεύει τα πάντα και οτιδήποτε, αλλά «να μην πιστεύει πια»; Αν υπάρχει ένας τέτοιος φανταστικός άνθρωπος, τι θα κέρδιζε με το να μην πίστευε;
Στις πρώτες σελίδες του βιβλίου του «Μπορούμε να μην πιστεύουμε;», ο Ζακ Μπουβρές παραθέτει αυτή την απάντηση του Νίτσε: «Ο πιστός είναι αναπόφευκτα ένα ανθρωπάκι. Από εδώ προκύπτει πως "η ελευθερία του πνεύματος", δηλαδή η απιστία ως ένστικτο, είναι προϋπόθεση της ανωτερότητας».
Στο ίδιο μήκος πνεύματος με τον Ρόμπερτ Μούζιλ και τον Καρλ Κράους, ο Μπουβρές είναι ειδικός της σκέψης του Βιτγκενστάιν, την οποία και εισήγαγε στη Γαλλία. Από βιβλίο σε βιβλίο επιμένει να υπερασπίζεται, σε φιλοσοφικό πεδίο, το σεβασμό των πλεονεκτημάτων της λογικής σκέψης, την προσήλωση στο πραγματικό, το «ρεαλισμό χωρίς μεταφυσική», το διαχωρισμό ανάμεσα στις αληθινές ή εξακριβωμένες και τις ψευδείς προτάσεις. Βασικά αξιώματα για τα οποία είναι πεισμένος ότι αγνοούνται από τους στοχαστές του συρμού -και από τους δημοσιογράφους-ταχυδακτυλουργούς των «μεγάλων ιδεών». Ειδικοί στις γενικότητες, είναι πρόθυμοι να παραγάγουν ψευδοεπιστήμες, χρεοκοπημένες φιλοσοφίες και φανταστικές πολιτικές προκειμένου η πλειονότητα, που μετριέται με την ακροαματικότητα, να θεωρεί το λόγο τους πλούσιο και ωραίο.
Ο Μπουβρές συγκεντρώνει στο βιβλίο του τους πιο λογικούς λόγους προκειμένου να εγγραφεί «το πνεύμα της πίστης» στις «σύγχρονες λογικές» και δείχνει ότι αν και έχουμε λόγους να πιστεύουμε, συχνά πιστεύουμε για κακούς σκοπούς. Οτι ορισμένες μορφές πίστης δεν αξίζουν το σεβασμό μας, ότι η ψεύτικη πίστη είναι το ίδιο ισχυρή με την αληθινή, ότι θα έπρεπε να αναπτυχθούν «επιστημονικές αξίες» ικανές να κάνουν τη «θρησκευτική συνείδηση», όπως και την «κοσμική συνείδηση», πιο επικριτικές απέναντι στις ίδιες και περισσότερο πρόθυμες να περιορίσουν με λογικό τρόπο την έπαρσή τους και κυρίως ότι η μη πίστη έχει σοβαρούς λόγους ύπαρξης γιατί «δεν υπάρχει λόγος να φοβόμαστε πως ακολουθώντας το δρόμο μιας υποτιθέμενης άθεης επιστήμης οδηγούμαστε επίσης στο δρόμο της ανηθικότητας και του εγκλήματος».
Για τον Μπουβρές το πραγματικό «έγκλημα» είναι μάλλον η περιφρόνηση κάθε απόπειρας για μια προσέγγιση -ακόμη και ελάχιστα αντικειμενική- τής πραγματικότητας ή κάτι που τελικά είναι εξίσου εγκληματικό, δηλαδή ο εγκωμιασμός εκείνων που καθιστούν τον άνθρωπο αναίσθητο απέναντι στο αληθινό ως αξία και οδηγούν στο να θεωρείται φυσικό, στο όνομα μιας «ριζοσπαστικής σχετικότητας», ότι στις μοντέρνες και μεταμοντέρνες κοινωνίες -όπου η επιστήμη ενίοτε κατηγορείται για «αστυνομική δικτατορία» πάνω στο πνεύμα, «το 42% των ενηλίκων πιστεύει στα στοιχειωμένα σπίτια, το 41% στον εξορκισμό, το 36% στην τηλεπάθεια, το 32% στη μαντεία, το 28% στην αστρολογία και το 45% στην κυριολεκτικά πιστή άποψη της δημιουργίας του κόσμου, όπως τη γνωρίζουμε από τη Γένεση».
(Ελευθεροτυπία, 27/02/2007)
Η ασθένεια των μονοθεϊσμών
Από μιαν άλλη σκοπιά ασχολούνται με το θέμα της θρησκείας κάποιοι στοχαστές, με αφορμή την έκδοση του βιβλίου του Ελί Μπαρναβί με τίτλο «Φονικές θρησκείες». Στο βιβλίο αυτό ο συγγραφέας διερωτάται αν σήμερα οι θρησκείες ξανάγιναν ανθρωποκτόνες λόγω της κρίσης ταυτότητας.
Πρόκειται για μια ασθένεια που αγγίζει το σύνολο των μονοθεϊσμών και πρωτίστως του ισλαμισμού. Η αποκάλυψη της αλήθειας απέναντι σε μιαν άλλη αποκάλυψη της αλήθειας, το ένα δόγμα εναντίον του άλλου δόγματος, το σοκ των απολυτοτήτων δεν προκάλεσε, όπως το επαναλαμβάνουν οι νεο-συντηρητικοί, ένα σοκ πολιτισμών. Η υπερβολική ευλάβεια που έχει κυριεύσει τον πλανήτη τα τελευταία χρόνια έχει εξαπολύσει αυτό που ο Μαξ Βέμπερ ονόμαζε «πόλεμο θεών». Από τις ιερατικές σχολές του Πακιστάν έως τις αμερικανικές μεγκα-Εκκλησίες, η θρησκεία δεν είναι πια αυτό που ενώνει αλλά αυτό που λύνει τον κοινωνικό δεσμό, ωθώντας τον άνθρωπο εναντίον του άλλου.
«Σήμερα, δεν έχουμε να κάνουμε τόσο με την επιστροφή των θρησκευτικών πολέμων όσο με τον πολλαπλασιασμό πολέμων που έχουν κάποιο θρησκευτικό κίνητρο», ισχυρίζεται ο Ισπανός φιλόσοφος Φερνάντο Σαβατέρ: «Περισσότερο από τους νέους θρησκευτικούς πολέμους, αυτό που μας απειλεί είναι ο πολλαπλασιασμός των εμφύλιων πολέμων, τόσο στα δυτικά κράτη όσο και στον υπόλοιπο κόσμο. Η διεθνής τρομοκρατία λειτουργεί σαν ένα είδος πλανητικού εμφύλιου πολέμου περισσότερο επίβουλου και λιγότερο θεαματικού.
Στο τελευταίο του βιβλίο, ο Αμάρτια Σεν αποδεικνύει πως η έννοια της ταυτότητας δίνει σε κάθε άνθρωπο την ψευδαίσθηση πως έχει κάποιο πεπρωμένο, χωρίς να πραγματώνει κάτι πραγματικά προσωπικό. Αυτές οι «ταυτότητες» έχουν το χαρακτηριστικό γνώρισμα να είναι αποκλειστικές και απομονωτικές, συγχρόνως. Δεν αφήνουν κανένα περιθώριο διαπραγμάτευσης σε αυτούς που τις υφίστανται. Για έναν φανατικό οπαδό της θεωρίας των διαφορετικών ταυτοτήτων, η συμμετοχή σε κάτι λόγω ίδιας ταυτότητας είναι ένα κλειδί για την απόλυτη εξήγηση του κόσμου. Η σύγχρονη μορφή των θρησκευτικών πολέμων είναι αυτή η έκρηξη των ισχυρών παθών λόγω ταυτότητας, που μας υπόσχεται μια σειρά πολέμων».
Πρόκειται για μια ασθένεια που αγγίζει το σύνολο των μονοθεϊσμών και πρωτίστως του ισλαμισμού. Η αποκάλυψη της αλήθειας απέναντι σε μιαν άλλη αποκάλυψη της αλήθειας, το ένα δόγμα εναντίον του άλλου δόγματος, το σοκ των απολυτοτήτων δεν προκάλεσε, όπως το επαναλαμβάνουν οι νεο-συντηρητικοί, ένα σοκ πολιτισμών. Η υπερβολική ευλάβεια που έχει κυριεύσει τον πλανήτη τα τελευταία χρόνια έχει εξαπολύσει αυτό που ο Μαξ Βέμπερ ονόμαζε «πόλεμο θεών». Από τις ιερατικές σχολές του Πακιστάν έως τις αμερικανικές μεγκα-Εκκλησίες, η θρησκεία δεν είναι πια αυτό που ενώνει αλλά αυτό που λύνει τον κοινωνικό δεσμό, ωθώντας τον άνθρωπο εναντίον του άλλου.
«Σήμερα, δεν έχουμε να κάνουμε τόσο με την επιστροφή των θρησκευτικών πολέμων όσο με τον πολλαπλασιασμό πολέμων που έχουν κάποιο θρησκευτικό κίνητρο», ισχυρίζεται ο Ισπανός φιλόσοφος Φερνάντο Σαβατέρ: «Περισσότερο από τους νέους θρησκευτικούς πολέμους, αυτό που μας απειλεί είναι ο πολλαπλασιασμός των εμφύλιων πολέμων, τόσο στα δυτικά κράτη όσο και στον υπόλοιπο κόσμο. Η διεθνής τρομοκρατία λειτουργεί σαν ένα είδος πλανητικού εμφύλιου πολέμου περισσότερο επίβουλου και λιγότερο θεαματικού.
Στο τελευταίο του βιβλίο, ο Αμάρτια Σεν αποδεικνύει πως η έννοια της ταυτότητας δίνει σε κάθε άνθρωπο την ψευδαίσθηση πως έχει κάποιο πεπρωμένο, χωρίς να πραγματώνει κάτι πραγματικά προσωπικό. Αυτές οι «ταυτότητες» έχουν το χαρακτηριστικό γνώρισμα να είναι αποκλειστικές και απομονωτικές, συγχρόνως. Δεν αφήνουν κανένα περιθώριο διαπραγμάτευσης σε αυτούς που τις υφίστανται. Για έναν φανατικό οπαδό της θεωρίας των διαφορετικών ταυτοτήτων, η συμμετοχή σε κάτι λόγω ίδιας ταυτότητας είναι ένα κλειδί για την απόλυτη εξήγηση του κόσμου. Η σύγχρονη μορφή των θρησκευτικών πολέμων είναι αυτή η έκρηξη των ισχυρών παθών λόγω ταυτότητας, που μας υπόσχεται μια σειρά πολέμων».
(Ελευθεροτυπία, 27/02/2007)
