της ΙΩΑΝΝΑΣ ΣΩΤΗΡΧΟΥ, Ελευθεροτυπία, 13/10/2011
Όσο σύντομη ήταν η ζωή της τόσο μακροχρόνιο ήταν το όφελος της επιστήμης από το θάνατό της. Και μπορεί η οικογένειά της να μην αποκόμισε τίποτε, αλλά η ανθρωπότητα ευεργετήθηκε πολλαπλώς.
Ο λόγος για την Ενριέτα Λακς, μια μαύρη φτωχή αγρότισσα από τον αμερικανικό Νότο, που απεβίωσε από καρκίνο το 1951. Τα καρκινικά κύτταρα όμως που της αφαίρεσαν, χωρίς η ίδια να το γνωρίζει, ήταν τα πρώτα ανθρώπινα κύτταρα που όχι μόνο επιβίωσαν, αλλά αναπτύχθηκαν σε συνθήκες εργαστηρίου.
Η καλλιέργειά τους χρησιμοποιήθηκε σε έρευνες γενετικής και μελέτες γύρω από τον καρκίνο, ενώ συνέβαλε καθοριστικά στο εμβόλιο κατά της πολιομυελίτιδας. Και αν η ίδια παραμένει άγνωστη και θαμμένη σε έναν ανώνυμο τάφο, τα κύτταρά της, γνωστά ως HELA, από τα αρχικά του ονόματός της, έχουν μελετηθεί από ερευνητές σε όλον τον κόσμο και έχουν σταλεί ακόμη και σε διαστημικές αποστολές.
Σημαντικότατα εργαλεία
Επιπλέον βοήθησαν στην επίτευξη σημαντικής προόδου στη χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, τη χημειοθεραπεία, την κλωνοποίηση, την τεχνητή γονιμοποίηση, ενώ πήραν μέρος και σε δοκιμές ατομικής βόμβας.
Θεωρούνται ένα από τα πιο σημαντικά πράγματα που έχουν συμβεί στην ιατρική τον τελευταίο αιώνα και έχουν μελετηθεί με τόση λεπτομέρεια και ακρίβεια, που πλέον είναι γνωστή στους επιστήμονες κάθε τους ιδιότητα, ενώ ο κατάλογος της συμβολής τους στη δημιουργία φαρμάκων μοιάζει ατελείωτος: χρησιμοποιήθηκαν ανάμεσα σε άλλα για τη θεραπεία του έρπητα, της λευχαιμίας, της γρίπης, της αιμοφιλίας, της νόσου του Πάρκινσον.
Ζουν 60 χρόνια μετά
Η ανθεκτικότητά τους είναι τέτοια ώστε επιβιώνουν μέχρι σήμερα, 60 χρόνια μετά το θάνατό της. Υπολογίζεται ότι αν έβαζες όλα τα κύτταρα HELA που αναπτύχθηκαν το ένα δίπλα στο άλλο, θα τύλιγαν τρεις φορές τη Γη αφού θα εκτείνονταν σε μήκος 134.680 χιλιομέτρων, κι ας μην ξεπερνούσε το ύψος της Ενριέτας το 1,52 μέτρο όσο ζούσε.
Παρά την ευρύτατη διάδοσή τους στην επιστημονική έρευνα, χρειάστηκε να περάσουν πάνω από 20 χρόνια από το θάνατό της για να γραφτεί για πρώτη φορά κάτι για τον άνθρωπο πίσω από τα κύτταρα με την κωδική ονομασία HELA: ήταν το 1976 στο περιοδικό «Ρόλινγκ Στόουν».
Κι ας είχε ήδη εξελιχθεί η κυτταρική τους καλλιέργεια σε... μαζική παραγωγή: το εργοστάσιο που ανέπτυσσε τρισεκατομμύρια κύτταρα κάθε βδομάδα έγινε τότε αποκλειστικά για την αντιμετώπιση της μεγάλης επιδημίας πολιομυελίτιδας που είχε ενσκήψει εκείνη την εποχή.
Ωστόσο αποτέλεσε το έναυσμα για τη δημιουργία μιας βιομηχανίας που εμπορεύεται ανθρώπινο βιολογικό υλικό, αποφέροντας εκατομμύρια χωρίς ποτέ η οικογένειά της να πάρει μέρος από τα κέρδη.
Ηταν η αρχή στο νεοεμφανιζόμενο τότε τομέα της ιολογίας, τον οποίο απογείωσε, ενώ τα θέματα βιοηθικής δεν είχαν ακόμη εγερθεί. Αλλωστε η πρώτη σχετική δίκη με αντικείμενο σε ποιον ανήκουν οι αφαιρεμένοι ιστοί που χρησιμοποιούνται στην ιατρική έρευνα και μπορεί να αποδειχθούν κερδοφόροι έγινε τριάντα χρόνια από το θάνατό της, στη δεκαετία του 1980.
Η αιώνια ζωή της Lacks
Αυτή την απίθανη ιστορία αφηγείται η δημοσιογράφος Ρεμπέκα Σκλουτ στο βιβλίο της με τίτλο «Η αιώνια ζωή της HEnrietta LAcks», που πρόσφατα κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις zoobus. Επειτα από δέκα χρόνια ερευνών, η Σκλουτ ανασυνθέτει σε περισσότερες από 350 σελίδες όχι μόνο την πορεία της Ενριέτα Λακς και της οικογένειάς της, αλλά παράλληλα παρακολουθεί την επιστημονική έρευνα και τις εξελίξεις στη γενετική, μέσα από μια εξαντλητική τεκμηρίωση που εμβαθύνει ακόμη και στην προσωπική διαδρομή του ερευνητή, στο εργαστήριο του οποίου αναπτύχθηκαν για πρώτη φορά τα HELA.
Ωστόσο δεν πρόκειται μόνο για μια επιστημονική βιογραφία: το βιβλίο φέρνει στο φως μια σειρά από αμφιλεγόμενα πειράματα σε Αφροαμερικανούς, δίνοντας το ιστορικό πλαίσιο του φυλετικού διαχωρισμού της εποχής, εκθέτει τις επιπτώσεις της ιατρικής πρακτικής στους ασθενείς, θίγει ζητήματα ηθικής και δεοντολογίας, θέτει ερωτήματα για τα όρια της επιστήμης και τη διαχείριση του βιολογικού υλικού που αποτελεί μια ανθηρή βιομηχανία σήμερα και παραθέτει τις δικαστικές μάχες που έχουν γίνει για την αντιμετώπιση αυτής της εκμετάλλευσης.
Ανάμεσα στις διακρίσεις που έχει πάρει το βιβλίο είναι το βραβείο της Αμερικανικής Ακαδημίας Επιστημών τον περασμένο μήνα, ενώ πρόσφατα αποφασίστηκε να δοθεί το όνομα της Λακς σε υπό ίδρυση γυμνάσιο βιοεπιστημών στο Εβεργκριν της Ουάσιγκτον.
Σημειώνεται ότι μέρος των εσόδων από τις πωλήσεις του πηγαίνουν στο Ίδρυμα Ενριέτα Λακς που ίδρυσε και διευθύνει η συγγραφέας για να τιμήσει την «αφανή ηρωίδα της ιατρικής».
