Τελευταία συζητήθηκε αρκετές φορές σε διάφορους ιστότοπους ο κατάλληλος χαρακτηρισμός των άθεων-άθρησκων και η περιγραφή της κοσμοαντιλήψεώς τους. Πέρα από αυτά που γράφτηκαν, θα παραθέσω εδώ σε ελεύθερη απόδοση τις απόψεις που έχουν αποκρυσταλλώσει για λογαριασμό τους οι ομοϊδεάτες της γερμανικής Giordano-Bruno-Stiftung (GBS, Ίδρυμα Giordano Bruno), προσαρμοσμένες σε ορισμένα σημεία στα καθ' ημάς.
1. Είναι το GBS ένα αθεϊστικό ίδρυμα;
Οι χαρακτηρισμοί άθεος, αθεϊστικός αποπνέουν οσμή «θειαφιού» και γι' αυτό είναι πάρα πολύ δημοφιλείς στους δημοσιογράφους. Στην πραγματικότητα είναι όμως τελείως ακατάλληλοι για να περιγράψουν με ακρίβεια τη φιλοσοφία του Ιδρύματος. Το GBS δεν εκφράζει μια μονοδιάστατη αθεϊστική αλλά μια φυσιοκρατική θέση, όπως κάνουν οι περισσότεροι επιστήμονες στις μέρες μας. Αυτό σημαίνει ότι έχουμε την πεποίθηση ότι η φύση εξελίσσεται με σαφείς κανόνες και δεν είναι δυνατόν να παρέμβουν θεοί, πνεύματα, στοιχειά και δαίμονες στους φυσικούς νόμους. Αυτό έχει ως συνέπεια ότι, αν κάποιος ορίσει την έννοια «θεός» έτσι, ώστε να μη βρίσκεται σε αντίφαση με τους φυσικούς νόμους -άρα δεν γίνονται αποδεκτά θαύματα και ιδέες δημιουργίας-, τότε μπορεί καθένας να συνταιριάξει αυτό το θεό με τη φύση. Εννοείται ότι σε μια τέτοια περίπτωση αυτός ο θεός είναι περιττός και δεν προσφέρει οτιδήποτε στην κατανόηση του κόσμου και στην επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων.
2. Είναι το GBS εχθρικό προς τις θρησκείες;
Το Ίδρυμα παίρνει κριτική θέση προς τις θρησκείες, όχι εχθρική. Αντιλαμβανόμαστε τις θρησκείες ως κιβωτούς τοπικών και εποχικών πολιτισμών, οι οποίες μπορεί να περιλαμβάνουν, δίπλα σε ξεπερασμένες αξίες και ηθικολογίες, επίσης χρήσιμες πληροφορίες για την εποχή και τον τόπο, όταν και όπου αναπτύχθηκαν και διαδόθηκαν. Βέβαια, για να γίνει δυνατός ο διαχωρισμός αυτών των τυχόν χρήσιμων πληροφοριών από τις κατά καιρούς οπισθοδρομικές και συχνά εγκληματικές πρακτικές των θρησκειών και των μηχανισμών που τις εκπροσώπησαν διαχρονικά και τις εκπροσωπούν ακόμα, απαιτείται μια κριτική, ορθολογική και κοσμική αντίληψη για τη ζωή και τον κόσμο. Οι θρησκείες είναι ανθρώπινα επινοήματα, όπως τόσα άλλα, τα οποία προέκυψαν στην πορεία και την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Γι' αυτό πρέπει και οι θρησκευτικές γραφές να αντιμετωπίζονται με κριτικό πνεύμα, όπως και τα έργα όλων των αρχαίων φιλοσόφων, λαμβάνοντας ταυτόχρονα υπόψη ότι αυτά τα έργα υπερέχουν ηθικά και πνευματικά σε σύγκριση με τις «ιερές γραφές» των θρησκειών.
Το θεμελιώδες πρόβλημα των θρησκειών είναι ότι έχουν την τάση να θεωρούν ανθρώπινες ιδέες ως «άγιες», «αλάνθαστες» και «υποχρεωτικές», πράγμα που προκάλεσε αφόρητη καταπίεση και θάνατο σε μεμονωμένους ανθρώπους και λαούς. Ακόμα και σήμερα αποτελεί αυτή η ιεροεξεταστική αντίληψη μια απειλή για την κοινωνία και τη φιλειρηνική συμβίωση των ανθρώπων. Όσο αυτός ο κίνδυνος δεν έχει εξαλειφθεί, αποτελεί η κριτική αντιμετώπιση των θρησκειών ανυποχώρητη αξιωση του σύγχρονου διαφωτισμού.
3. Ταυτίζει το GBS θρησκεία με φονταμενταλισμό;
Οι άνθρωποι με φυσιοκρατικές αντιλήψεις διαφοροποιούν φονταμενταλιστές από διαφωτισμένους πιστούς. Στο χώρο του χριστιανισμού και εν μέρει του ιουδαϊσμού, μεγάλο τμήμα της ακαδημαϊκής θεολογίας πρεσβεύει μια θρησκεία χωρίς τις φοβίες της κόλασης και τα ανταλλάγματα του παραδείσου. Αυτές οι ελαφρύτερες εκδόσεις των θρησκειών γίνονται μεν ευκολότερα αποδεκτές ως αντικείμενο συζητήσεως, αλλά οι ίδιες δεν διαθέτουν λογική δομή και ιστορική στήριξη. Χωρίς κάποιες δραστικές μεταφυσικές φοβέρες, χάνουν οι θρησκείες κάθε δυνατότητα επιρροής, πράγμα που φαίνεται, αφενός στην παρακμή των φιλελεύθερων θρησκευτικών ομάδων, όπως και στη συνεχή αύξηση των αδιάφορων για κάθε θρησκευτική ιδέα.
Ο λόγος για την απώλεια σημασίας της απελευθερωμένης θρησκευτικής πίστης σχετίζεται σημαντικά με τη διαπιστούμενη καθημερινά και διαχρονικά ασυμβατότητα μεταξύ της επιστημονικής γνώσης και της άκριτης πίστης. Έτσι μειώνεται μέχρις εξαφανίσεως το έδαφος, στο οποίο θα ήταν δυνατόν να συντηρηθεί κάποια απελευθερωμένη θρησκευτική πίστη, η οποία σημειωτέον περιορίζεται κυρίως στην Ευρώπη, ενώ σε άλλες περιοχές και κοινωνίες του κόσμου ευδοκιμούν, αφενός ο φονταμενταλισμός και αφετέρου η αποστασιοποίηση.
4. Το GBS έχει φονταμενταλιστική αντίληψη για την επιστήμη;
Η συχνά διατυπούμενη, κατά κανόνα παραπλανητική, κατηγορία της «αγιοποίησης» της επιστήμης από φυσιοκράτες περιέχει μία σοβαρή αντίφαση. Κι αυτό γιατί η επιστήμη είναι εξ ορισμού ανοιχτή σε κάθε αμφισβήτηση και τα αποτελέσματά της συχνά μεταβάλλονται και βελτιώνονται με απρόβλεπτο τρόπο. Η μεθοδολογία της κριτικής αμφισβήτησης δεν επιτρέπει τη δημιουργία «αμετάβλητων» και «αιώνιων» βεβαιοτήτων, ούτε και αποτελεί στόχο της διδασκαλίας επιστημονικών γνώσεων η παροχή «αδιαπραγμάτευτων» γεγονότων και παραδοχών. Εφόσον λοιπόν κάποιος περιχαρακώνεται δογματικά σε συγκεκριμένα επιστημονικά αποτελέσματα, αφενός προδίδει τη μέθοδο της κριτικής αμφισβήτησης και αφετέρου, αργά ή γρήγορα, θα διαψευστεί από την ανάπτυξη νέων γνώσεων.
Πέρα από αυτό, το GBS δεν ισχυρίζεται ότι η επιστήμη αποτελεί το αντίστοιχο και ισοδύναμο της θρησκευτικής πίστης. Κι αυτό προκύπτει από τη σταθερή πεποίθηση ότι, όποιος διαθέτει επιστήμη, φιλοσοφία και τέχνη, δεν χρειάζεται τη θρησκεία! Αρκετά σημαντικά ερωτήματα της ζωής δεν είναι δυνατόν να απαντηθούν αποκλειστικά με επιστημονικά μέσα. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι αποκτάει εδώ η θρησκεία κάποιο πεδίο δραστηριοποίησης, αφού η φιλοσοφία οδηγεί στον ηθικό τομέα σε πολύ πιο πειστικά συμπεράσματα και η τέχνη είναι σε θέση να εκφράσει στον αισθητικό τομέα την ανθρώπινη δημιουργικότητα και να κωδικοποιήσει τις πνευματικές υπερβάσεις που εκδηλώνονται στην καθημερινή ζωή.
5. Είναι το GBS εξ ίσου ιεραποστολικό όπως οι θρησκείες;
Εννοείται ότι στόχος του GBS είναι να ακουστεί από τους ανθρώπους. Θέλει να τους πείσει ότι είναι λογικό και προς συμφέρον τους να ενισχυθούν οι αξίες του ουμανισμού και του διαφωτισμού στην κοινωνία. Σε αντίθεση όμως με τις θρησκείες και ειδικότερα τον πάπα, το GBS δεν θεωρεί ότι κατέχει οποιαδήποτε μοναδική, διαχρονική και «σωτήρια» αλήθεια· πολύ αποδοτικότερα ακολουθεί την άποψη ότι, με βάση την κριτική αξιολόγηση, πρέπει να εγκαταλείπονται εσφαλμένες αντιλήψεις, εφόσον προκύψουν ισχυρά επιχειρήματα που συνηγορούν σ' αυτό.
6. Πρέπει να διαθέτουμε σεβασμό για τις θρησκευτικές αντιλήψεις άλλων;
Ως ουμανιστές σεβόμαστε βεβαίως κάθε άνθρωπο πρωτίστως με αυτή την ιδιότητα του ανθρώπου. Όμως κάποιες αντιλήψεις δεν είναι δυνατόν να διεκδικούν σεβασμό, δεδομένου ότι η θρησκευτική αντίληψη πολλών ανθρώπων με βαθιά θρησκευτική πίστη περικλείει επίσης μισάνθρωπες και οπισθοδρομικές απόψεις και πρακτικές (π.χ. η υποτίμηση γυναικών, ομοφυλόφιλων, αλλόθρησκων ή αλλοεθνών, η απαγόρευση προφυλακτικών), ή επίσης η παραδοχή ξεπερασμένων και αποδεδειγμένα λανθασμένων αντιλήψεων (π.χ. ότι το «σύμπαν» δημιουργήθηκε από τον θεό τους πριν από 6-7 χιλιάδες χρόνια). Η αποδοχή και ο σεβασμός τέτοιων αντιλήψεων θα αποτελούσε προδοσία στον ουμανισμό και στο διαφωτισμό!
7. Μήπως είναι απαραίτητες οι θρησκείες για τη δημιουργία αξιών;
Όποτε ερωτηθεί κάποιος κληρικός μιας από τις χριστιανικές θρησκείες, ποιες αξίες προώθησε στην κοινωνία, αφότου επεβλήθη ο χριστιανισμός (Θεοδόσιος Α') ως μοναδική και αποκλειστική, απαντάει συνήθως με αγάπη, ειρήνη, αλληλεγγύη που (δήθεν) εισήγαγε αυτή η θρησκεία για πρώτη φορά στην ιστορία του πολιτισμού. Αυτή είναι η εκδοχή της σχολικής ιστορίας! Όμως, είναι γνωστό ότι από τις χειρότερες ατομικές και μαζικές εξοντώσεις ανθρώπων έγιναν στο όνομα του θεού και με πρόσχημα κάποια «αληθινή πίστη». Οι άλλες δύο μονοθεϊστικές θρησκείες δεν υστερούν σε εγκληματικό παρελθόν και πιθανό και οι υπόλοιπες θρησκείες μεγάλης κλίμακας να έχουν σκοτεινό μητρώο.
Απ' την άλλη πλευρά, αποτελεί αμετακίνητη ιστορική αλήθεια ότι τα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου που απολαμβάνουμε στο σύγχρονο κράτος δικαίου δεν προέρχονται από τις θρησκείες αλλά θεσπίστηκαν με σκληρό απελευθερωτικό αγώνα ενάντια στους φεουδαρχικούς και εκκλησιαστικούς μηχανισμούς. Πολλές σύγχρονες αξίες, όπως ο ορθολογισμός, η αυτοδιάθεση και η δημοκρατία, που διέπουν σήμερα τη ζωή μας και φαίνονται αυτονόητες πρακτικές, αναπτύχθηκαν ήδη με τον ελληνο-ρωμαϊκό πολιτισμό και καταπιέστηκαν μέχρις εξαφανίσεως επί 1000 χρόνια με την επιβολή του χριστιανισμού και τη συγκρότηση του εκκλησιαστικού μηχανισμού.
Απ' την άλλη πλευρά, αποτελεί αμετακίνητη ιστορική αλήθεια ότι τα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου που απολαμβάνουμε στο σύγχρονο κράτος δικαίου δεν προέρχονται από τις θρησκείες αλλά θεσπίστηκαν με σκληρό απελευθερωτικό αγώνα ενάντια στους φεουδαρχικούς και εκκλησιαστικούς μηχανισμούς. Πολλές σύγχρονες αξίες, όπως ο ορθολογισμός, η αυτοδιάθεση και η δημοκρατία, που διέπουν σήμερα τη ζωή μας και φαίνονται αυτονόητες πρακτικές, αναπτύχθηκαν ήδη με τον ελληνο-ρωμαϊκό πολιτισμό και καταπιέστηκαν μέχρις εξαφανίσεως επί 1000 χρόνια με την επιβολή του χριστιανισμού και τη συγκρότηση του εκκλησιαστικού μηχανισμού.
Έπρεπε λοιπόν να φτάσει η εποχή της Αναγέννησης για να έλθουν πάλι στο προσκήνιο τα χαμένα γραπτά της Αρχαιότητας και να αποκατασταθούν στη συζήτηση των διανοουμένων ο ορθολογισμός και η ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Η καθολική εκκλησία αποδέχτηκε τα «δικαιώματα του ανθρώπου» μόλις το 1961, ενώ η ορθόδοξη δεν τα αποδέχθηκε ποτέ· μέχρι πρόσφατα ο μακαρίτης Χριστόδουλος θεωρούσε τις (αδιευκρίνιστες) ελληνικές παραδόσεις πολύ σημαντικότερες έναντι των «ξενόφερτων», όπως έλεγε, δικαιωμάτων του ανθρώπου, τα οποία όμως μας εξασφαλίζουν την ελευθερία να μετακινούμαστε ελεύθερα, να εκφράζουμε αδέσμευτα τη γνώμη μας και να εκλέγουμε με προσωπικά κριτήρια τους εκπροσώπους της αρεσκείας μας.
8. Θα κατέρρε το σύστημα κοινωνικής βοήθειας χωρίς τη συμβολή της εκκλησίας;
Τα περισσότερα θρησκευτικά ιδρύματα και οι κοινωνικές δραστηριότητες χρηματοδοτούνται στο μεγαλύτερο βαθμό από το κράτος και εν μέρει από τις περιορισμένες εισφορές των πιστών. Από την περιουσία των εκκλησιών προέρχονται μόνο ελάχιστες εισφορές, οι οποίες αντισταθμίζονται όμως με πολύ υψηλότερες κρατικές και δημοτικές επιχορηγήσεις, των οποίων η διαχείριση δεν ελέγχεται. Έτσι προκύπτουν πολλαπλά φαινόμενα κακοδιαχείρησης - στην Ελλάδα χαρακτηριστικό είναι εκείνο με τα σάπια κοτόπουλα! Επιλέον δε, οι μισθοί κληρικών και ιεροψαλτών καταβάλλονται από το δημόσιο προϋπολογισμό, στον οποίο συμβάλλουν όμως και πολίτες που δεν ενδιαφέρονται για θρησκευτικά ζητήματα και είναι αντίθετοι με τις δραστηριότητες του εκκλησιαστικού μηχανισμού. Έτσι, ένας διαχωρισμός κράτους και εκκλησίας θα απελευθέρωνε μεγάλα χρηματικά ποσά, με τα οποία θα ήταν δυνατόν να χρηματοδοτηθεί ένα ελεγχόμενο σύστημα παροχής κοινωνικής βοήθειας σε αναξιοπαθούντες πολίτες.
9. Ο ναζισμός και ο σταλινισμός δεν προκάλεσαν περισσότερα εγκλήματα από εκείνα των θρησκευτικών μηχανισμών;
Ναζισμός και ο σταλινισμός ήταν πολιτικές θρησκείες, οι οποίες είχαν όλα τα χαρακτηριστικά των συστημάτων τυφλής πίστης. Διέθεταν «προφήτες» υπεράνω κριτικής και σχολιασμού, διακήρυσσαν ότι έχουν αποκλειστική πρόσβαση σε «απόλυτες και αναλοίωτες διαχρονικές αλήθειες», τις οποίες ουδείς και ποτέ δεν επετράπη να αμφισβητήσει, έθεταν σε κυκλοφορία και για υποχρεωτική χρήση «ιερά συγγράμματα», τα οποία απαιτούσαν σεβασμό και συνεχή μελέτη, είχαν συγκροτήσει ιεραρχικά δομημένους μηχανισμούς με «ιερωμένους» κάθε βαθμίδας και αρμοδιότητας, απέκλειαν, καταδίκαζαν και εξόντωναν «αιρετικούς» και «αλλόπιστους». Λόγω της ομοιότητας και του ανταγωνισμού με τις πολιτικές θρησκείες, οι εκκλησιαστικοί μηχανισμοί δεν κατάφεραν να αντιμετωπίσουν τις δικτατορίες -με ελάχιστες αξιέπαινες προσωπικές εξαιρέσεις- και μετατράπηκαν σε στήριγμα αυτών των καθεστώτων, τα οποία εξασφάλισαν, αν όχι πάντα συμπαράσταση, τουλάχιστον την εκκλησιαστική ανοχή. Ειδικότερα στην Ελλάδα η επίσημη εκκλησία ταυτίστηκε με όλα τα δικτατορικά καθεστώτα και απέκτησε έτσι σημαντικά προνόμια, τα οποία οι μετέπειτα κυβερνήσεις δειλίασαν να περικόψουν.
10. Οι φυσιοκράτες επικαλούνται συχνά τα πορίσματα της «εξελικτικής επιστήμης», Μήπως αυτό οδηγεί στον κοινωνικό δαρβινισμό;
Οι ιδέες του Δαρβίνου προκάλεσαν επανάσταση στον τρόπο σκέψης των επιστημόνων και στην αντίληψή μας για τον κόσμο και τη ζωή. Είναι προφανές ότι καμιά ιδέα δεν μπορεί να αποκλείει αυτόματα ότι δεν θα γίνει αντικείμενο κατάχρησης. Ο αναφερόμενος κοινωνικός δαρβινισμός, τον οποίο ο ίδιος ο Δαρβίνος απέρριπτε, στηρίχθηκε σε διαστρεβλώσεις των φυσικών φαινομένων και των επιστημονικών πορισμάτων. Γιατί στη φύση δεν παρουσιάζονται μόνο φαινόμενα επιβολής μεμονωμένων συμφερόντων σε βάρον άλλων ανθρώπων, αλλά και φαινόμενα αλτρουισμού, αυτοθυσίας και αλληλεγγύης. Πέρα απ' αυτά, ο κοινωνικός δαρβινισμός συγχέει το βιολογικό αγώνα για επιβίωση στη φύση με τον αγώνα κοινωνικής επιβολής του ισχυρότερου, κάτι που είναι σε θέση να αντιμετωπίσει η οργανωμένη κοινωνία. Η επιστήμη της εξέλιξης δεν υποκαθιστά το ρόλο της φιλοσοφίας, πώς θα έπρεπε να είναι η κοινωνία, αλλά εξηγεί μόνο πώς και γιατί λειτουργεί έτσι η φύση.
