(της ΟΛΓΑΣ ΚΟΛΙΑΤΣΟΥ, Ελευθεροτυπία, 7/5/2010)
Μπορεί η επιστήμη να είναι συγχρόνως και τέχνη; Υπάρχει ομορφιά στην επιστημονική έρευνα; Ο νομπελίστας Χημείας Ρόαλντ Χόφμαν προχωρά ακόμη περισσότερο· γι' αυτόν το στοιχείο του υπερβατικού αποτελεί σταθερά συστατικό της έρευνας.
Σε συνέντευξή του στο γερμανικό «Σπίγκελ» εξηγεί -με εντελώς προσωπικό ύφος- πώς κάποιες στιγμές μπορεί κανείς να αισθανθεί ενότητα με τα μόρια, τα ζωντανά όντα, αλλά κι ολόκληρο το Σύμπαν.
«Το Υπερβατικό και το Μεγαλειώδες σε επιστήμη και τέχνη» τιτλοφορείται το συλλογικό έργο, στου οποίου την έκδοση συμμετέχετε κι εσείς -αναμφισβήτητα ένας προκλητικός τίτλος. Πώς αντιδρά ένα ακροατήριο επιστημόνων, όταν λέτε πως η επιστήμη μπορεί να μην είναι μόνο λογική, αλλά και υπερβατική σαν έργο του Κάσπαρ Ντάβιντ Φρίντριχ; (Γερμανός ρομαντικός ζωγράφος τοπίων τού 19ου αιώνα.)
«Στην αρχή μπορεί να κυριαρχεί παγερή σιωπή και πολλοί σκέφτονται ότι είμαι τρελός. Αργότερα αρχίζω να περιγράφω πόσο συχνά στην έρευνα συναντάμε φαινόμενα για τα οποία δεν βρίσκουμε λέξεις· πράγματα που μας αναγκάζουν να σιωπήσουμε από δέος. Μετά ρωτώ, σε πόσους είναι οικείο το συναίσθημα ότι πατούν "άγνωστα εδάφη", πως εξερευνούν πρώτοι κάτι ή συνθέτουν ένα μόριο που δεν ξανάδε κανείς στη Γη; Κοινό στοιχείο σε όλους είναι ότι σε τέτοιες στιγμές, που εγώ αποκαλώ "Εύρηκα", όλοι αισθάνονται μία εσωτερική άνοδο».
Αυτή η αίσθηση είναι για εσάς το υπερβατικό;
«Αισθάνεται κανείς μια ενότητα με το εκάστοτε πλάσμα, με τα συγκεκριμένα μόρια και με το Σύμπαν -ναι, αυτό είναι το υπερβατικό. Εύχομαι να είχαμε περισσότερα τέτοια βιώματα στην επιστημονική μας καθημερινότητα».
Ποια είναι η αντίδραση των καλλιτεχνών, όταν τους διηγείστε πως ένα μόριο μπορεί να επιδράσει με τρόπο υπερβατικό όπως ένα έργο τέχνης;
«Κι αυτοί αντιδρούν αρχικώς με σκεπτικισμό σαν τους επιστήμονες, αφού σκέφτονται πως οι επιστήμονες εκφράζονται στεγνά και με πρακτικό πνεύμα χωρίς συναισθήματα. Τους αντιτάσσω ότι και ο επιστημονικός κόσμος έχει στη δουλειά του εξίσου βαθιά αισθήματα, αλλά πως είναι αιχμάλωτος μιας άκαμπτης γλώσσας».
Το υπερβατικό είναι έννοια από τον τομέα της αισθητικής και της φιλοσοφίας. Στην επιστήμη πού το βρίσκει κανείς;
«Ας πάρουμε ως παράδειγμα την αιμοσφαιρίνη -σιδηρούχο πρωτεϊνική ένωση στο αίμα που τροφοδοτεί τον οργανισμό με οξυγόνο. Με την πρώτη ματιά η δομή της όσον αφορά την εξωτερική μορφή είναι απλώς ωραία -προκαλεί ένα υποκειμενικό συναίσθημα, όπως το περιγράφει ο Ιμάνουελ Καντ στο έργο του "Κριτική της κριτικής ικανότητας". Ομως, όταν φαντάζομαι πώς λειτουργεί η αιμοσφαιρίνη και πώς οι υπομονάδες της επικοινωνούν μεταξύ τους, αυτό απευθύνεται στις ανώτερες πνευματικές μου ικανότητες. Η αντίληψή μου υπερβαίνει το καθαυτό αντικείμενο παρατήρησης· αυτό είναι το υπερβατικό. Κι όταν σκέφτομαι με πόση κομψότητα και χάρη αυτά τα μόρια δεσμεύουν το οξυγόνο, ανατριχιάζω και αισθάνομαι ευτυχία και ευγνωμοσύνη που μπορώ να τα προσεγγίζω αυτά μέσα από τον τομέα μου, τη χημεία».
Συχνά σε φιλοσοφικούς διαλόγους παίρνουν τον λόγο φυσικοί και αστρονόμοι, χημικοί λιγότερο. Μήπως αυτή η ειδικότητα έχει κάποιο φθόνο τού υπερβατικού απέναντι στους άλλους επιστημονικούς κλάδους;
«Υπάρχουν κάποια ψήγματα αλήθειας σ' αυτό. Η φυσική ασχολείται με το μικροσκοπικό, η αστρονομία με το υπερμέγεθες, ενώ στη χημεία λείπει αυτή η "άνευ κόπου" κλίμακα προσέγγισης, που προσφέρει το ατέρμονο. Αντ' αυτού, ωστόσο, εμείς οι χημικοί έχουμε τη δική μας μορφή υπερβατικού -την ισομέρεια. Δηλαδή, όταν, μόρια, που ουσιαστικώς αποτελούνται από τα ίδια δομικά στοιχεία αλλά λόγω διαφορετικής διάταξης των ατόμων παίρνουν διαφορετικές δομικές μορφές μέσα στον χώρο, έχουν και εντελώς διαφορετικές χημικές ή φυσικές ιδιότητες. Η αιμοσφαιρίνη μόνον έχει τόσα ισομερή στερεά, ώστε στο σώμα μας ούτε ένα ισοτοπομερές δεν μοιάζει με άλλο. Η ποικιλία είναι σχεδόν άπειρη. Αυτό είναι υπερβατικό».
Σ' ένα κεφάλαιο του βιβλίου σας, ο βιολόγος Τζον Ονιανς αναφέρει πως «πολλά ανθρώπινα συναισθήματα, ακόμη και για το υπερβατικό, έχουν τις ρίζες τους στη βιολογία του ανθρώπου». Κι ερμηνεύει το υπερβατικό γράφοντας ότι «άτομα που έχουν έντονες αντιδράσεις σε έντονα κι επικίνδυνα βιώματα, είχαν μεγαλύτερες πιθανότητες επιβίωσης». Αυτό δεν είναι λιγάκι αφαιρετικό;
«Υπάρχουν σήμερα βιολόγοι που ερευνούν σοβαρά τις γενετικές και βιοχημικές βάσεις της αισθητικής αντίληψης -εντυπωσιακές μελέτες. Μη φοβάστε, όμως, πως το υπερβατικό θα χάσει έτσι τη σημασία του. Η Αυστριακή ποιήτρια Ινγκεμποργκ Μπάχμαν έγραφε "(...) στο υπόγειο της καρδιάς, άυπνη, ξαναβρίσκω τον εαυτό μου/ στα άχυρα του σαρκασμού, στους φθινοπωρινούς ελιγμούς τού χρόνου (...)". Οταν διαβάζετε αυτούς τους στίχους, οι νευρώνες σας σπιθίζουν βιοχημικά μηνύματα. Αν περιγράψει και κατανοήσει κανείς αυτές τις διαδικασίες, ίσως να προταθεί για Νόμπελ. Αλλά τέτοιου είδους έρευνα δεν εισάγει βαθύτερα στο ποίημα, δεν θα συναισθανθείτε τον τρόπο που η ποιήτρια υμνεί τον πόνο της. Αυτό το συναίσθημα και η γλωσσική διατύπωση είναι απρόσβλητα από τον αφαιρετισμό».
Πιστεύετε ότι το υπερβατικό μπορεί να συμπεριληφθεί π.χ. σ' ένα πρόγραμμα διδασκαλίας χημείας;
«Ναι, ίσως έτσι θα μπορούσε ν' αποφευχθεί ο διαχωρισμός του κόσμου, που κάνουν τα νεαρά άτομα, σε δύο ξεχωριστές σφαίρες - αλλού το συναίσθημα, αλλού ο νους. Οσοι μιλούν για υπερβατικό στη χημεία, πιθανόν να μπορούν και να μεταδώσουν γιατί η γνώση περί του τρόπου λειτουργίας ενός μορίου μπορεί να 'χει απίστευτα εντυπωσιακή και συναισθηματική φόρτιση».
