(του καθηγ. Σ. Ν. ΑΛΑΧΙΩΤΗ, ΒΗΜΑ, 1/10/2009)
Η απαρχή της οργάνωσης του homo sapiens σε κοινωνίες είναι ένα κύριο χαρακτηριστικό που έχει τις ρίζες του βαθιά πίσω στον εξελικτικό χρόνο· με περισσότερο συγκρίσιμες παραμέτρους με τους μεγάλους πιθήκους, η «κοινωνική» συμπεριφορά των οποίων ερευνάται συνεχώς για να αποσταχθούν συμπεράσματα σχετικά με την προέλευση της δικής μας κοινωνίας.
Η ύπαρξη της κοινωνικής οργάνωσης, η οποία δένει τα άτομα που έχουν κοινές δραστηριότητες, είναι κοινό χαρακτηριστικό όλων των Ανθρωποειδών και όχι μόνο των Ανθρωπιδών, στους οποίους ανήκει το είδος μας. Υπό το πρίσμα αυτό η έννοια της κοινωνίας βασίζεται στη συμπεριφορά των ατόμων-μελών της. Γι΄ αυτό οι περισσότερες έρευνες αφορούν τη μελέτη των κοινωνικών ρόλων των ατόμων- μελών, της συμπεριφοράς της ομάδας απέναντι στο κάθε μέλος για τη διατήρηση της κοινωνικής δομής, της λειτουργίας και της συνοχής της, όπως και της εξέλιξης των κοινωνιών όταν αλλάζουν οι καταστάσεις. Ας δούμε όμως μερικά χαρακτηριστικά των κοινωνιών ορισμένων ειδών Πρωτευόντων, μεγάλων πιθήκων λ.χ., που συμβάλλουν στην καλύτερη κατανόηση της απαρχής της δικής μας κοινωνίας.
Ο βουνίσιος γορίλας, λ.χ., ζει σε ομάδες των 20 ατόμων περίπου, με το κυρίαρχο αρσενικό να ΄ναι το γηραιότερο και με τη διατήρηση της ομάδας να μη βασίζεται στη σεξουαλική δραστηριότητα· ο αρσενικός γορίλας μπορεί να μην έχει σεξουαλική δραστηριότητα για περισσότερο από έναν χρόνο, αφού το θηλυκό επισκέπτεται το αρσενικό μόνο 3-4 ημέρες τον μήνα που συμπίπτει με την ωορρηξία, ενώ κατά την εγκυμοσύνη και τον θηλασμό δεν είναι επιδεκτικό. Τα άτομα της ομάδας συλλέγουν τροφή για τον εαυτό τους και δεν παρατηρείται το φαινόμενο της κατανομής έργου στη συγκέντρωση τροφής. Οι γορίλες όμως τηρούν την ιεραρχία όταν «κάθονται» όλοι μαζί να φάνε, με το κυρίαρχο αρσενικό να επιλέγει την καλύτερη θέση. Οι γορίλες επιδεικνύουν επίσης και άλλα ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά συμπεριφοράς καθώς χρησιμοποιούν φύλλα για να «σκουπιστούν», να καθαρίσουν τα χέρια τους και το πρόσωπό τους μετά το γεύμα, όπως και ο χιμπαντζής.
Ο κοινός χιμπαντζής είναι πιο ενεργητικός σεξουαλικά και έχει μοναδική κοινωνική δομή· με την κάθε ομάδα να αποτελείται από περίπου 50 άτομα και η οποία κυριαρχείται από τα αρσενικά που κάνουν στρατηγικές συμμαχίες, μάχονται σφοδρά και παραμονεύουν για να διώξουν ή να σκοτώσουν αντίζηλους αρσενικούς επισκέπτες από άλλη ομάδα. Στην περίπτωση του χιμπαντζή το αρσενικό είναι που αποφασίζει αν θα έχει σεξουαλική δραστηριότητα με το θηλυκό. Οταν τα θηλυκά φτάσουν στη σεξουαλική ωριμότητα φεύγουν συνήθως από την ομάδα, αναζητώντας νέα, ενώ τα αρσενικά δεν εγκαταλείπουν ποτέ την κοινότητα στην οποία έχουν γεννηθεί. Η κατάσταση αυτή έχει ως αποτέλεσμα τα αρσενικά να μοιάζουν γενετικά περισσότερο μεταξύ τους, σημαντικό χαρακτηριστικό για την εξελικτική ιστορία του χιμπαντζή.
Η συγκεντρωτική αποκεντρωτική οργάνωση των κοινωνιών του χιμπαντζή- κατά την οποία όταν η τροφή είναι πλούσια τα μέλη τρώνε μαζί, ζευγαρώνουν και αλληλοεξυπηρετούνται, ενώ όταν είναι λίγη δρουν ατομικιστικά εγκαταλείποντας την ομάδα- «μοιάζει» με την οργάνωση της ανθρώπινης κοινωνίας όταν ο άνθρωπος ήταν κυνηγός 10.000-200.000 χρόνια πριν και ζούσε σε ομάδες των 50-150 ατόμων. Οι χιμπαντζήδες θεωρούνται οι πιο στενοί συγγενείς μας και γι΄ αυτό μελετώνται ιδιαίτερα· με συμπεράσματα τα οποία δείχνουν ότι έχουν κάποιου βαθμού αυτογνωσία, που τεκμαίρεται από το γεγονός ότι παίζοντας με άλλους πιθήκους αναγνωρίζουν το δικό τους είδος·έχουν δηλαδή κάποιου βαθμού συνείδηση και αφηρημένη σκέψη, όπως φαίνεται και από τη δυνατότητα σχεδιασμού για να φτάσουν λ.χ. μια μπανάνα που είναι ψηλά, τοποθετώντας κιβώτια σε μορφή σκάλας· ή όταν παρατηρήθηκε πρόσφατα ότι ένας χιμπαντζής σε ζωολογικό κήπο μάζευε πέτρες για να τις εκτοξεύει αργότερα εναντίον επισκεπτών από τους οποίους ενοχλούνταν!
Μπονόμπο ο «μπάι»
Οι χιμπαντζήδες είναι γενικά ετεροφυλικοί, αλλά μερικές φορές έχουν και ομοφυλοφιλικήσυμπεριφορά· με το χαρακτηριστικό αυτό να είναι πολύ πιο έντονο στους μπονόμπο, που οι ομάδες τους κυριαρχούνται από τα θηλυκά, και που συνουσιάζονται με όλους τους συνδυασμούς των δύο φύλων για ποικίλους λόγους. Τέτοιες καταστάσεις κοινωνικής συμπεριφοράς των πιθήκων μπορούν να αξιοποιηθούν λ.χ. και για τη μελέτη της γενετικής ή όχι βάσης της ομοφυλοφιλίας, καθώς στον άνθρωπο τέτοιες μελέτες είναι πιο δύσκολες και ως τώρα δεν έχει αποκαλυφθεί κατά αιτιατό τρόπο κάποια γενετική παραλλαγή, παρά τις ποικίλες συσχετίσεις γονιδίων ή χρωμοσωμάτων που έχουν δημοσιευθεί.
Γίββωνας ο «πατέρας»
Οι άνθρωποι και οι γίββωνες είναι γενικά μονογαμικά όντα, με τη γονική φροντίδα να είναι βασικό στοιχείο συμπεριφοράς και με τον ρόλο του φύλου να είναι σημαντικός. Οι αρσενικοί μακάκοι και οι γίββωνες λ.χ. προσέχουν τα νεαρά άτομα, ενώ σε άλλους πιθήκους δεν επιτρέπεται από τις μητέρες κάτι τέτοιο. Η κοινωνική ολοκλήρωση των νέων ατόμων πιθήκων δεν εξαρτάται μόνο από το γενετικό υπόβαθρο αλλά και από την κοινωνική εμπειρία. Γι΄ αυτό πίθηκοι απομονωμένοι υπέφεραν από μόνιμες ψυχολογικές ανωμαλίες.
Ολες αυτές οι παρατηρήσεις, παρά την ανθρωποκεντρική τους προσέγγιση παραπέμπουν στην αντίληψη ότι οι άνθρωποι ανήκουμε σε μια γενεαλογική γραμμή στην οποία η συμπεριφορά είναι ευέλικτη και από πλευράς εξέλιξης αλλά και από πλευράς κουλτούρας. Υπό το πρίσμα αυτό αναζητείται και η εξελικτική προέλευση του γέλιου λ.χ., που σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες το κληρονόμησαν οι μεγάλοι πίθηκοι και οι άνθρωποι από έναν κοινό τους πρόγονο που υπήρξε περίπου 10 εκατομμύρια χρόνια πριν. Σε ανάλογο τόνο μελετώνται και άλλα κοινωνικά χαρακτηριστικά, όπως λ.χ. η συνεργασία, ο αλτρουισμός- εγωισμός κ.ά.
Οσον αφορά τους ρόλους των φύλων στην κοινωνική δομή και οργάνωση, στους μεν μεγάλους πιθήκους παρατηρείται έντονος φυλετικός διμορφισμός, που αντανακλά την ανάγκη για άμυνα και υπεράσπιση της ομάδας από τα μεγαλόσωμα αρσενικά, στους δε ανθρώπους έχει χαθεί σχεδόν αυτός ο διμορφισμός και οι ρόλοι των φύλων αντανακλούν το γενετικό κληροδότημα των κυνηγών προγόνων μας· και όταν οι κυνηγητικές δραστηριότητες ήταν μικρές η διατροφή βασιζόταν στην τροφοσυλλογή, κάτι ανάλογο που συμβαίνει στις πρωτόγονες σημερινές κοινωνικές ομάδες των Βουσμάνων της Αφρικής.
Τα Πρωτεύοντα έχουν με λίγα λόγια βιολογικές ικανότητες και συμπεριφορές οι οποίες μπορούν να αξιολογηθούν ως σημείο έναρξης της πρωτόγονης ανθρώπινης κοινωνικής ζωής. Ωστόσο οι σημερινές κοινωνίες, κυρίως οι αναπτυγμένες που βιώνουν το υψηλότερο σημείο του νεοτεχνολογικού πολιτισμού μας, ίσως έχουν διανύσει έτη φωτός τα τελευταία χρόνια, με τον περιβαλλοντικό παράγοντα να έχει υπερισχύσει του γενετικού υπόβαθρου. Η περιπέτεια του εγκεφάλου μας θολώνει τα εξελικτικά συμπεριφορικά κοινωνικά πλαίσια· τα οποία όμως δεν μπορούμε να αγνοούμε αν θέλουμε μια πορεία πιο κοντά στη φύση μας.
Αυτός ο ανθρώπινος εγκέφαλος λοιπόν είναι που εξασθενεί και τη λεγόμενη κοινωνικοβιολογική προσέγγιση, όταν δηλαδή μεταφέρουμε επακριβώς τους νόμους που διέπουν κοινωνίες ζώων στις κοινωνίες του ανθρώπου· όπως λ.χ. επιχειρείται να ερμηνευτεί το χαρακτηριστικό της ηγεσίας ή του οπαδισμού ως μια εξελικτική προσαρμογή στα είδη με κοινωνική ζωή, άρα και στην πολιτική. Η καλύτερη όμως πυξίδα της πορείας των σύγχρονων κοινωνιών δεν μπορεί να είναι άλλη από την Παιδεία, η μόνη που μπορεί να εξισορροπήσει τα εξελικτικά «κτηνώδη ένστικτά» μας, τα οποία δεν συγκρατούμε πάντοτε φυλακισμένα, όπως θα έπρεπε.
