από τον ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ
Γιατί ορισμένοι λαοί του παρελθόντος, όπως για παράδειγμα οι κάτοικοι της νήσου του Πάσχα, οι Βίκινγκς, οι Μάγια κατέληξαν να αυτοκαταστραφούν, ενώ άλλοι λαοί κατόρθωσαν να επιβιώσουν; Σε αυτό το ερώτημα προσπαθεί να απαντήσει ο αμερικανός βιολόγος, γεωγράφος, ιστορικός και ανθρωπολόγος Τζάρεντ Ντάιαμοντ (Jared Diamond) με το βιβλίο του «Κατάρρευση - Πώς οι κοινωνίες επιλέγουν να αποτύχουν ή να επιτύχουν», που κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας από τις εκδόσεις «Κάτοπτρο» (μετάφραση: Σοφία Νικολαΐδου).
Ο Ντάιαμοντ εντοπίζει πέντε βασικούς παράγοντες που οδήγησαν στην πτώση πολλών πολιτισμών: την έλλειψη προστασίας του περιβάλλοντος, τις κλιματικές αλλαγές, την αιφνίδια κατάρρευση των εμπορικών συναλλαγών, τις επιθέσεις από γειτονικούς λαούς και τέλος την πολιτική και πολιτισμική ανικανότητα στην αντιμετώπιση των αναδυόμενων προβλημάτων. Ο Τζάρεντ Ντάιαμοντ έδωσε στο περιοδικό «L' Espresso» τη συνέντευξη που ακολουθεί.
- Καθηγητή κ. Ντάιαμοντ, πότε σας ήρθε η ιδέα να γράψετε αυτό το βιβλίο;
«Το ενδιαφέρον μου για τους χαμένους πολιτισμούς γεννιέται όταν ήμουν είκοσι χρόνων. Αρχικά σκεφτόμουν να γράψω ένα βιβλίο για τους χαμένους πολιτισμούς. Η πρώτη γραμμή περιελάμβανε 18 κεφάλαια για ισάριθμες περιπτώσεις κοινωνικής κατάρρευσης. Επειτα αντιλήφθηκα ότι ορισμένοι λαοί είχαν κατορθώσει να επιλύσουν τα περιβαλλοντικά τους προβλήματα. Τέλος, συνειδητοποίησα ότι σήμερα αντιμετωπίζουμε ανάλογα προβλήματα και ότι το μέλλον των παιδιών μας εξαρτάται από το πώς θα τα επιλύσουμε».
- Γιατί ορισμένοι πολιτισμοί είναι νεκροί, ενώ άλλοι κατόρθωσαν να επιβιώσουν;
«Ας συγκρίνουμε δύο περιπτώσεις: τη νήσο του Πάσχα και την Ιαπωνία. Υπάρχουν τουλάχιστον δύο διαφορές, περιβαλλοντικές και κοινωνικές. Η πρώτη αφορά το κλίμα. Στη νήσο του Πάσχα βρέχει λίγο και τα δέντρα μεγαλώνουν αργά, ενώ η Ιαπωνία είναι βροχερή και γόνιμη και τα φυτά αναπτύσσονται γρήγορα. Επομένως, στη νήσο του Πάσχα έπρεπε να αντιμετωπιστούν πιο δύσκολα προβλήματα. Η δεύτερη διαφορά αναφέρεται στην ικανότητα απάντησης. Η Ιαπωνία ήταν ένα ενωμένο βασίλειο. Ο μονάρχης διέθετε έναν σταθερό έλεγχο στην περιοχή, δεν ήταν υποχρεωμένος να επιδεικνύει την εξουσία του και ήταν σίγουρος ότι θα μεταβίβαζε το βασίλειό του στο γιο του. Μπορούσε, επομένως, να σκέφτεται μακροπρόθεσμα. Στη νήσο του Πάσχα αντίθετα, υπήρχαν τουλάχιστον 12 ηγέτες που ανταγωνίζονταν μεταξύ τους. Καθένας τους όφειλε να συνεχίζει να κόβει τα δέντρα τα αναγκαία για την κατασκευή όλο και μεγαλύτερων αγαλμάτων. Αν σταματούσε, θα έχανε το κύρος του».
- Γιατί ορισμένες κοινωνίες έχουν μεγαλύτερη επίγνωση των περιβαλλοντικών κινδύνων σε σχέση με άλλες;
«Υπάρχουν διάφορες αιτίες. Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου μου μιλώ για την Ολλανδία. Πάντοτε αναρωτιόμουν γιατί εκεί το περιβαλλοντικό κίνημα είναι τόσο ισχυρό. Ορισμένοι ολλανδοί φίλοι με βοήθησαν να παρατηρήσω ότι στη χώρα τους όλοι, πλούσιοι και φτωχοί, ζουν κάτω από το επίπεδο της θάλασσας. Αν κάνουν λάθος στη διαχείριση των υδάτων, θα καταλήξουν όλοι κάτω από το νερό. Στην Ολλανδία, οι ελίτ δεν απομονώνονται από τον υπόλοιπο πληθυσμό. Αλλού αντίθετα ζουν συχνά σε έναν περίκλειστο χώρο διαχωρισμένοι από τον κόσμο και δεν αντιλαμβάνονται τα προβλήματα των απλών ανθρώπων, του δημόσιου σχολείου, της μόλυνσης του περιβάλλοντος».
- Εσείς υποστηρίζετε ότι μερικές φορές η επιθυμία να διασωθεί η κουλτούρα απειλεί τη βιολογική επιβίωση.
«Οι Βίκινγκς επέλεξαν να μην τρώνε ψάρια και αυτή ήταν μία από τις αποφάσεις που προκάλεσαν την εξόντωσή τους. Προφανώς, δεν είναι πάντα έτσι. Εμείς οι Αμερικανοί, από πολιτισμική επιλογή, δεν τρώμε ούτε βατράχια ούτε κατσίκες, αλλά αυτό δεν απειλεί την επιβίωσή μας».
- Οι αξίες της παράδοσης μπορούν να τυφλώσουν τα μυαλά και να εμποδίσουν την αντίδραση στις αλλαγές;
«Οι αξίες που είναι πιο δύσκολο να αλλάξουν μπροστά σε νέες καταστάσεις είναι εκείνες που στο παρελθόν είχαν φέρει οφέλη. Αυτό είναι πρόδηλο σήμερα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Υπάρχουν πολιτισμικές επιλογές που θα μας καταστρέψουν αν δεν αλλάξουμε τις ιδέες μας. Ας πάρουμε τις αξίες του καταναλωτισμού. Εχουμε γίνει η πιο πλούσια χώρα του κόσμου χάρη στον καταναλωτισμό.
Αλλά τώρα πλησιάζει η εξάντληση των πόρων. Και παρ' όλα αυτά εμείς δεν θέλουμε να αλλάξουμε τις ιδέες μας. Είδατε πόσα πολυτελή αυτοκίνητα κυκλοφορούν στους δρόμους μας; Είναι μια τρέλα. Στη βάση του πολέμου στο Ιράκ υπάρχει η εξάρτησή μας από το πετρέλαιο. Επρεπε να απελευθερωθούμε από αυτή την εξάρτηση για να σώσουμε τα παιδιά μας. Αλλά δεν το κάνουμε, επειδή δεν κατανοούμε τη σχέση ανάμεσα στην βιολογική μας επιβίωση και στις καταναλωτικές αξίες μας».
- Γράφετε ότι οι θρησκευτικές αξίες μπορεί να προκαλέσουν καταστροφικές συμπεριφορές.
«Οι θρησκευτικές αξίες είναι ισχυρές και για το καλό και για το κακό. Εχουν υποστηρίξει την κοινωνία των Βίκινγκς που αναπτύχθηκε στη Γροιλανδία σε πολύ δύσκολες συνθήκες, αλλά τελικά συνέβαλαν στην καταστροφή αυτής της κοινωνίας».
- Με ποιον τρόπο;
«Οι Βίκινγκς ήταν λίγοι, πέντε χιλιάδες άνθρωποι. Και αφιέρωσαν μέρος των πόρων τους από το κυνήγι θαλλάσιων ίππων για να εξάγουν χαυλιόδοντες στην Ευρώπη. Σε αντάλλαγμα θα μπορούσαν να αποκτήσουν σίδηρο, που δεν ήταν σε θέση να τον παράγουν, ή ξυλεία για να κατασκευάσουν καράβια, αλλά δεν το έκαναν. Για θρησκευτικούς λόγους προτίμησαν να εισάγουν καμπάνες για τις εκκλησίες, άμφια ιερέων και κρασί για τα θεία μυστήρια. Ιδού μια επιλογή που υπαγορεύτηκε από θρησκευτικούς λόγους και αποδείχθηκε καταστροφική. Αν οι Βίκινγκς είχαν σίδηρο, θα μπορούσαν να αντισταθούν στους Εσκιμώους. Αντίθετα, δεν διέθεταν σπαθιά και μεταλλικούς θώρακες και πολεμούσαν με πέτρες και δόρατα (...)».
Γιατί ορισμένοι λαοί του παρελθόντος, όπως για παράδειγμα οι κάτοικοι της νήσου του Πάσχα, οι Βίκινγκς, οι Μάγια κατέληξαν να αυτοκαταστραφούν, ενώ άλλοι λαοί κατόρθωσαν να επιβιώσουν; Σε αυτό το ερώτημα προσπαθεί να απαντήσει ο αμερικανός βιολόγος, γεωγράφος, ιστορικός και ανθρωπολόγος Τζάρεντ Ντάιαμοντ (Jared Diamond) με το βιβλίο του «Κατάρρευση - Πώς οι κοινωνίες επιλέγουν να αποτύχουν ή να επιτύχουν», που κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας από τις εκδόσεις «Κάτοπτρο» (μετάφραση: Σοφία Νικολαΐδου).
Ο Ντάιαμοντ εντοπίζει πέντε βασικούς παράγοντες που οδήγησαν στην πτώση πολλών πολιτισμών: την έλλειψη προστασίας του περιβάλλοντος, τις κλιματικές αλλαγές, την αιφνίδια κατάρρευση των εμπορικών συναλλαγών, τις επιθέσεις από γειτονικούς λαούς και τέλος την πολιτική και πολιτισμική ανικανότητα στην αντιμετώπιση των αναδυόμενων προβλημάτων. Ο Τζάρεντ Ντάιαμοντ έδωσε στο περιοδικό «L' Espresso» τη συνέντευξη που ακολουθεί.
- Καθηγητή κ. Ντάιαμοντ, πότε σας ήρθε η ιδέα να γράψετε αυτό το βιβλίο;
«Το ενδιαφέρον μου για τους χαμένους πολιτισμούς γεννιέται όταν ήμουν είκοσι χρόνων. Αρχικά σκεφτόμουν να γράψω ένα βιβλίο για τους χαμένους πολιτισμούς. Η πρώτη γραμμή περιελάμβανε 18 κεφάλαια για ισάριθμες περιπτώσεις κοινωνικής κατάρρευσης. Επειτα αντιλήφθηκα ότι ορισμένοι λαοί είχαν κατορθώσει να επιλύσουν τα περιβαλλοντικά τους προβλήματα. Τέλος, συνειδητοποίησα ότι σήμερα αντιμετωπίζουμε ανάλογα προβλήματα και ότι το μέλλον των παιδιών μας εξαρτάται από το πώς θα τα επιλύσουμε».
- Γιατί ορισμένοι πολιτισμοί είναι νεκροί, ενώ άλλοι κατόρθωσαν να επιβιώσουν;
«Ας συγκρίνουμε δύο περιπτώσεις: τη νήσο του Πάσχα και την Ιαπωνία. Υπάρχουν τουλάχιστον δύο διαφορές, περιβαλλοντικές και κοινωνικές. Η πρώτη αφορά το κλίμα. Στη νήσο του Πάσχα βρέχει λίγο και τα δέντρα μεγαλώνουν αργά, ενώ η Ιαπωνία είναι βροχερή και γόνιμη και τα φυτά αναπτύσσονται γρήγορα. Επομένως, στη νήσο του Πάσχα έπρεπε να αντιμετωπιστούν πιο δύσκολα προβλήματα. Η δεύτερη διαφορά αναφέρεται στην ικανότητα απάντησης. Η Ιαπωνία ήταν ένα ενωμένο βασίλειο. Ο μονάρχης διέθετε έναν σταθερό έλεγχο στην περιοχή, δεν ήταν υποχρεωμένος να επιδεικνύει την εξουσία του και ήταν σίγουρος ότι θα μεταβίβαζε το βασίλειό του στο γιο του. Μπορούσε, επομένως, να σκέφτεται μακροπρόθεσμα. Στη νήσο του Πάσχα αντίθετα, υπήρχαν τουλάχιστον 12 ηγέτες που ανταγωνίζονταν μεταξύ τους. Καθένας τους όφειλε να συνεχίζει να κόβει τα δέντρα τα αναγκαία για την κατασκευή όλο και μεγαλύτερων αγαλμάτων. Αν σταματούσε, θα έχανε το κύρος του».- Γιατί ορισμένες κοινωνίες έχουν μεγαλύτερη επίγνωση των περιβαλλοντικών κινδύνων σε σχέση με άλλες;
«Υπάρχουν διάφορες αιτίες. Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου μου μιλώ για την Ολλανδία. Πάντοτε αναρωτιόμουν γιατί εκεί το περιβαλλοντικό κίνημα είναι τόσο ισχυρό. Ορισμένοι ολλανδοί φίλοι με βοήθησαν να παρατηρήσω ότι στη χώρα τους όλοι, πλούσιοι και φτωχοί, ζουν κάτω από το επίπεδο της θάλασσας. Αν κάνουν λάθος στη διαχείριση των υδάτων, θα καταλήξουν όλοι κάτω από το νερό. Στην Ολλανδία, οι ελίτ δεν απομονώνονται από τον υπόλοιπο πληθυσμό. Αλλού αντίθετα ζουν συχνά σε έναν περίκλειστο χώρο διαχωρισμένοι από τον κόσμο και δεν αντιλαμβάνονται τα προβλήματα των απλών ανθρώπων, του δημόσιου σχολείου, της μόλυνσης του περιβάλλοντος».
- Εσείς υποστηρίζετε ότι μερικές φορές η επιθυμία να διασωθεί η κουλτούρα απειλεί τη βιολογική επιβίωση.
«Οι Βίκινγκς επέλεξαν να μην τρώνε ψάρια και αυτή ήταν μία από τις αποφάσεις που προκάλεσαν την εξόντωσή τους. Προφανώς, δεν είναι πάντα έτσι. Εμείς οι Αμερικανοί, από πολιτισμική επιλογή, δεν τρώμε ούτε βατράχια ούτε κατσίκες, αλλά αυτό δεν απειλεί την επιβίωσή μας».
- Οι αξίες της παράδοσης μπορούν να τυφλώσουν τα μυαλά και να εμποδίσουν την αντίδραση στις αλλαγές;
«Οι αξίες που είναι πιο δύσκολο να αλλάξουν μπροστά σε νέες καταστάσεις είναι εκείνες που στο παρελθόν είχαν φέρει οφέλη. Αυτό είναι πρόδηλο σήμερα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Υπάρχουν πολιτισμικές επιλογές που θα μας καταστρέψουν αν δεν αλλάξουμε τις ιδέες μας. Ας πάρουμε τις αξίες του καταναλωτισμού. Εχουμε γίνει η πιο πλούσια χώρα του κόσμου χάρη στον καταναλωτισμό.
Αλλά τώρα πλησιάζει η εξάντληση των πόρων. Και παρ' όλα αυτά εμείς δεν θέλουμε να αλλάξουμε τις ιδέες μας. Είδατε πόσα πολυτελή αυτοκίνητα κυκλοφορούν στους δρόμους μας; Είναι μια τρέλα. Στη βάση του πολέμου στο Ιράκ υπάρχει η εξάρτησή μας από το πετρέλαιο. Επρεπε να απελευθερωθούμε από αυτή την εξάρτηση για να σώσουμε τα παιδιά μας. Αλλά δεν το κάνουμε, επειδή δεν κατανοούμε τη σχέση ανάμεσα στην βιολογική μας επιβίωση και στις καταναλωτικές αξίες μας».- Γράφετε ότι οι θρησκευτικές αξίες μπορεί να προκαλέσουν καταστροφικές συμπεριφορές.
«Οι θρησκευτικές αξίες είναι ισχυρές και για το καλό και για το κακό. Εχουν υποστηρίξει την κοινωνία των Βίκινγκς που αναπτύχθηκε στη Γροιλανδία σε πολύ δύσκολες συνθήκες, αλλά τελικά συνέβαλαν στην καταστροφή αυτής της κοινωνίας».
- Με ποιον τρόπο;
«Οι Βίκινγκς ήταν λίγοι, πέντε χιλιάδες άνθρωποι. Και αφιέρωσαν μέρος των πόρων τους από το κυνήγι θαλλάσιων ίππων για να εξάγουν χαυλιόδοντες στην Ευρώπη. Σε αντάλλαγμα θα μπορούσαν να αποκτήσουν σίδηρο, που δεν ήταν σε θέση να τον παράγουν, ή ξυλεία για να κατασκευάσουν καράβια, αλλά δεν το έκαναν. Για θρησκευτικούς λόγους προτίμησαν να εισάγουν καμπάνες για τις εκκλησίες, άμφια ιερέων και κρασί για τα θεία μυστήρια. Ιδού μια επιλογή που υπαγορεύτηκε από θρησκευτικούς λόγους και αποδείχθηκε καταστροφική. Αν οι Βίκινγκς είχαν σίδηρο, θα μπορούσαν να αντισταθούν στους Εσκιμώους. Αντίθετα, δεν διέθεταν σπαθιά και μεταλλικούς θώρακες και πολεμούσαν με πέτρες και δόρατα (...)».
