Η διάσημη τοιχογραφία στο Βατικανό

της Έλλης Πένσα, μέλους των Φίλων

Επικούρειας Φιλοσοφίας «Κήπος Θεσσαλονίκης» 

Στην επιστολή του Επίκουρου προς τον φιλόσοφο Ηρόδοτο διαβάζουμε το εξής απόσπασμα: «Επίσης, θα πρέπει να στηριζόμαστε στις αισθήσεις και συγκεκριμένα στις παραστάσεις που μας δίνει η διάνοια ή όποιο άλλο κριτήριο, καθώς επίσης και στα σχετικά μ’ αυτά συναισθήματα, για να μπορούμε με βάση αυτά να βγάλουμε συμπεράσματα για όσα επιδέχονται επιβεβαίωση και για τα άδηλα». Δηλαδή, σύμφωνα με αυτό το απόσπασμα, για να βρούμε τη μορφή του Επίκουρου στη διάσημη τοιχογραφία του Ραφαήλ, πρώτα από όλα κάνουμε χρήση της αίσθησης μας που λέγεται ΟΡΑΣΗ.

Έχοντας κατά νου και την παράσταση με τη γνωστή μας προτομή του Επίκουρου, η οποία υπήρχε και στην εποχή του Ραφαήλ και σίγουρα ο ίδιος κάπου θα την είχε δει, ΒΛΕΠΟΥΜΕ να την έχει ζωγραφίσει ολόιδια (όπως και κάποιους άλλους φιλόσοφους). Και ακόμη αυτό το (φανερό ή  ακόμη και το άδηλο) επιβεβαιώνεται με το κριτήριο (και το σχετικό μας συναίσθημα) πως αυτή τη φιλική παρέα, η οποία είναι δίπλα στον Επίκουρο, ΒΛΕΠΟΥΜΕ επίσης, να την έχει ζωγραφίσει "αγκαλιασμένη". Και  δεν θα μπορούσε να την ζωγραφίσει αλλιώς, ο Ραφαήλ, αφού το κύριο χαρακτηριστικό και η μεγαλύτερη αρετή στον Κήπο ήταν, είναι και θα είναι η φιλία.

Ραφαήλ Σάντσιο: «Η φιλοσοφική Σχολή της Αθήνας» ή «Να γνωρίζεις τις αιτίες»

Από διάφορες πηγές έχει γίνει γνωστό ότι ο Ραφαήλ, ο Μποτιτσέλι, καθώς και πολλοί άλλοι ζωγράφοι της αναγέννησης, είχαν μελετήσει τον επικούρειο Λουκρήτιο και το περίφημο βιβλίο του "Για τη Φύση των Πραγμάτων". Οι εικασίες "για το ποιός είναι ποιός" στην τοιχογραφία «Σχολή των Αθηνών» προήλθαν από το Βατικανό και τους πάπες και όχι από τον ίδιο τον ζωγράφο Ραφαήλ. Και αυτές οι εικασίες-γνώμες και απόψεις βλέπουμε να αναπαράγονται, εδώ και αιώνες, από διάφορους συγγραφείς και γενικά κριτικούς έργων τέχνης. 

Αλλά ας αφήσουμε τον καθένα να κάνει τις εικασίες του, να έχει τις απόψεις και τις γνώμες του... Γιατί εμείς, οι επικούρειοι, έχουμε το κριτήριο για να βρούμε την αλήθεια: Χρησιμοποιούμε το εργαλείο και τη μέθοδο που λέγεται "Επικούρειος Κανόνας". 

Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω ο τίτλος «Η Σχολή των Αθηνών» δεν δόθηκε από τον ίδιο τον Ραφαήλ, και το θέμα της τοιχογραφίας είναι στην πραγματικότητα «η Φιλοσοφία», ή αλλιώς «η αρχαία ελληνική φιλοσοφία» αφού πάνω από την τοιχογραφία, ο ίδιος ο ζωγράφος Ραφαήλ σημείωσε δύο λέξεις «Causarum Cognitio», «να γνωρίζεις τις αιτίες», φιλοσοφικό συμπέρασμα μελέτης των έργων του Αριστοτέλη, "Μεταφυσικά", και "Φυσικά".

Πράγματι, ο Αριστοτέλης φαίνεται να είναι το κεντρικό πρόσωπο στη τοιχογραφία. Ωστόσο, όλοι οι φιλόσοφοι που απεικονίζονται συμμερίζονται το «Causarum Cognitio».

Δηλαδή, δημιούργησαν το φιλοσοφικό έργο τους δίνοντας λύσεις, αφού πρώτα προσπάθησαν να καταλάβουν τις αρχέγονες αιτίες του κάθε προβλήματος που αντιμετώπιζαν κατά το «γνώσης των πρώτων αιτιών». Πολλοί έζησαν πριν από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, και μόλις το ένα τρίτο ήταν Αθηναίοι. Εικάζεται πως κάθε μεγάλος φιλόσοφος είναι στον πίνακα, αλλά η αναγνώριση όλων τους είναι αδύνατη, για δύο λόγους, αφενός γιατί ο Ραφαήλ δεν άφησε καμία περιγραφή των προσώπων που σχεδίασε, και αφετέρου διότι και ο Ραφαήλ σχεδίασε ορισμένους από τους φιλοσόφους όπως τους φανταζόταν. Ο ζωγράφος Ραφαήλ συνδύασε την φαντασία του με τις γνώσεις του και δημιούργησε ένα δικό του σύστημα εικονογραφίας για να ζωγραφίσει τους εικονιζόμενους, που είχε μεν διαβάσει γι' αυτούς αλλά κάποιους δεν τους είχε ξαναδεί να απεικονίζονται. 

Φωτογραφία 2

Για παράδειγμα, ο Σωκράτης είναι άμεσα αναγνωρίσιμος στο κέντρο της τοιχογραφίας, γιατί γνωρίζουμε σήμερα, όπως και ο Ραφαήλ τότε, ένα πρότυπο της φυσιογνωμίας του, πώς περίπου έμοιαζε ο Σωκράτης, από προτομές του φιλοσόφου ή ανδριάντες, ενώ το πρόσωπο που εικάζεται να είναι ο Επίκουρος απέχει πολύ από τα πρότυπα της φυσιογνωμίας του που συναντούμε σε προτομές. Αυτή η εικασία αναφέρει (βλ. δεξιά στη φωτό Νο. 2) πως ένα παιδί «με χαζό χαμόγελο», το οποίο είναι  στεφανωμένο με φύλλα αμπελιού είναι ο Επίκουρος. Η ίδια εικασία αναφέρει ότι ο Ραφαήλ εμπνεύστηκε από τον βιβλιοθηκονόμο και καθολικό καρδινάλιο του Βατικανού  Tommaso Inghirami (βλ. αριστερά στη φωτό Νο. 2) όπου ήτανε γνωστός και με το παρατσούκλι «Φαίδρα».

Σύμφωνα με τη γνωστή προτομή του Επίκουρου (η οποία είναι πολύ πιθανόν να ήταν γνωστή και του Ραφαήλ) φαίνεται καθαρά ο Επίκουρος να είναι το πρόσωπο με τον κίτρινο χιτώνα, όπου βρίσκεται σε μια αγκαλιασμένη φιλική παρέα που αποτελείται από πέντε (5) πρόσωπα (γυναικεία και ανδρικά) από τ’ αριστερά (βλ. Φωτό Νο. 3), και τα οποία διακρίνονται δίπλα ακριβώς από το ανασηκωμένο δεξί χέρι του Πλάτωνα.

Φωτογραφία 3

Κι ΑΝ, όπως λένε οι εικασίες, σε αυτή την τοιχογραφία ο Πλάτωνας κρατώντας «τον Τιμαίο» δείχνει με το χέρι του τον ουρανό (και το φανταστικό κόσμο των ιδεών του) και ο Αριστοτέλης κρατώντας «τα ηθικά» δείχνει με το χέρι του τη γη (και τον πραγματικό κόσμο)….

Ένας νεαρός φίλος του Επίκουρου κοιτάζοντας τον δάσκαλό του, κινεί το χέρι του, δείχνοντας αυτούς τους δυό, και είναι σαν να ρωτά :

- Τι λένε Δάσκαλε;

Και ένα άλλο χέρι, από τη φιλική παρέα του Επίκουρου, είναι σαν να απαντά :

- Μη δίνετε σημασία. Γιατί όσο εμείς είμαστε εδώ και συζητάμε τα δικά μας, τόσο περισσότερο εκείνοι θα κάνουν τις γνωστές λογικές πλάνες τους.