Συνέντευξη με τον γενετιστή Κρεγκ Βέντερ
(ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ, TA NEA, 21/8/2010)
Αφού αποκωδικοποίησε το ανθρώπινο DΝΑ και δημιούργησε το πρώτο συνθετικό κύτταρο, ο Κρεγκ Βέντερ, ο αμερικανός γενετιστής με τους ορκισμένους εχθρούς έδεσε το σκάφος του στη μαρίνα της Βουλιαγμένης. Από εκεί σαλπάρισε τον Αύγουστο για μια νέα αποστολή στις ελληνικές θάλασσες: τη χαρτογράφηση του γονιδιώματος της Μητέρας Φύσης.
Ηθελε να δραπετεύσει. Και η θάλασσα ήταν η μόνη διέξοδος. Στα 21 του χρόνια ο Κρεγκ Βέντερ δεν μπορούσε να φανταστεί πώς θα εξελισσόταν η ζωή του. Πώς μπορείς άλλωστε να σκεφτείς το μέλλον όταν γύρω σου πλανιέται ο θάνατος; Στον πόλεμο του Βιετνάμ, το 1967, είδε εκατοντάδες στρατιώτες να πεθαίνουν. Υπηρετούσε ως νοσοκόμος στη βάση της Ντα Νανγκ. Οπως γράφει στην αυτοβιογραφία του «Α Life Decoded» («Μια ζωή αποκωδικοποιημένη»), άντεξε μόλις πέντε μήνες στο «πανεπιστήμιο του θανάτου». Προσπάθησε μια μέρα να κολυμπήσει έως εκεί που μπορούσε. «Μέχρι να κουραστώ και να βυθιστώ», γράφει. Ενάμισι χιλιόμετρο από την ακτή, η θέα ενός καρχαρία έκοψε την πορεία του. Ο νεαρός αμερικανός αναγνώρισε τη ματαιότητα του εγχειρήματος και επέστρεψε στη στεριά. Οπως λέει, αυτή η εμπειρία τον ώθησε να σπουδάσει και να προσπαθήσει να κατανοήσει τη ζωή.
Το εγχείρημα. Τέσσερις δεκαετίες μετά, ο Κρεγκ Βέντερ ξαναβρίσκεται στη θάλασσα ως κορυφαίος γενετιστής και προσπαθεί να φέρει στην επιφάνεια τα μυστικά του αθέατου κόσμου της. Το λευκό ιστιοφόρο «Sorcerer ΙΙ» του δρος Βέντερ έδεσε στις αρχές του Αυγούστου στη μαρίνα της Βουλιαγμένης.
Το 2003, τρία χρόνια μετά την αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου DΝΑ, ο δρ Βέντερ σαλπάρισε για πρώτη φορά με αυτό το σκάφος από το Σαν Ντιέγκο για να δημιουργήσει μια λίστα με όλα τα γονίδια του πλανήτη. Αν και έχει γεμίσει τη βιβλιοθήκη της ζωής μέχρι σήμερα με 40 εκατομμύρια νέα γονίδια, ο δρ Βέντερ δηλώνει ότι βρίσκεται μόνο στην αρχή. Αφού ανακοίνωσε τον περασμένο Μάιο τη δημιουργία του πρώτου συνθετικού κυττάρου από το εργαστήριό του, συνέχισε το ταξίδι του με προορισμό τη Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα. Μέσα στον Αύγουστο, με τη βοήθεια του επταμελούς πληρώματός του θα συλλέξει δείγματα μικροβίων από τα νερά του Αιγαίου, σε μια νοητή γραμμή που αρχίζει από τις Κυκλάδες, περνάει από την Κρήτη και φθάνει στην Κωνσταντινούπολη.
Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού θα στέλνει τα δείγματα στην Αμερική όπου μια ομάδα επιστημόνων θα αποκωδικοποιεί το DΝΑ τους. Ο δρ Βέντερ αναζητά είδη ζωής που δεν μπορούμε να διακρίνουμε με γυμνό μάτι. Αγνωστους μικροοργανισμούς, οι οποίοι αποτελούν τους πιο πολυπληθείς κατοίκους του πλανήτη. Χρησιμοποιώντας αυτούς ίσως μπορέσουμε να βρούμε νέες λύσεις για την παραγωγή ενέργειας, τη δημιουργία τροφίμων και φαρμάκων. Ωστόσο ακόμα δεν ξέρουμε τις δυνατότητες των περισσοτέρων από αυτούς. Και δεν γνωρίζουμε καν πόσοι είναι.
«Η θάλασσα στην Ελλάδα είναι μοναδική γιατί περιβάλλεται από πολιτισμό εδώ και χιλιάδες χρόνια. Ο,τι βρούμε εδώ δεν θα είναι ίδιο με ό,τι ανακαλύψαμε στον Ειρηνικό ή τον Ατλαντικό Ωκεανό», λέει ο δρ Βέντερ όταν τον συναντάμε στο σκάφος του, λίγο πριν ανοίξει πανιά για το Αιγαίο. Ηλιοκαμένο μέτωπο, χέρια ξηρά απ΄ την αρμύρα και γκρίζο μούσι. Φοράει λευκό κοντομάνικο και μπεζ βερμούδα.
Η Χέδερ Κοβάλσκι, η τρίτη σύζυγός του και υπεύθυνη δημοσίων σχέσεων στο ινστιτούτο του, παρακολουθεί διακριτικά κάθε μας λέξη. Δίπλα της αράζει στο κατάστρωμα ο Δαρβίνος, το καφετί κανίς τους. «Τον βλέπεις; Αυτός είναι τ΄ αφεντικό», λέει ο δρ Βέντερ. Η φωνή του 64χρονου γενετιστή έχει γλυκιά χροιά. Κατά τη διάρκεια της κουβέντας μας χαμογελά συχνά. Οι επικριτές του τον έχουν αποκαλέσει «μεγαλομανή», «καιροσκόπο», ακόμα και «Φρανκενστάιν». Ο ίδιος αποδίδει τα επικριτικά τους σχόλια στον φθόνο. Ακόμα κι αν το καυτό ελληνικό καλοκαίρι έχει μαλακώσει τώρα τη διάθεσή του, ο δρ Βέντερ ξεκαθαρίζει ότι δεν βρίσκεται εδώ μόνο για τουρισμό. Το διακρίνεις στη γαλάζια παγωμένη του μάτια που μένει προσηλωμένη στον επόμενο μεγάλο στόχο: τη χαρτογράφηση της ζωής.
«Δεν παριστάνω τον Θεό, απλώς τον εξηγώ...»
Το ταξίδι σας θυμίζει αυτό του Δαρβίνου.
Η διαφορά μας είναι ότι εμείς κοιτάμε τον κόσμο που ο Δαρβίνος δεν μπορούσε να δει. Αν κοιτάξεις το νερό της Βουλιαγμένης, φαίνεται αρκετά καθαρό. Δύσκολα θα υπέθετες ότι σε αυτό βρίσκονται εκατοντάδες εκατομμύρια είδη ζωής. Εμείς δημιουργούμε έναν κατάλογο ποικιλομορφίας των ειδών βάσει του γενετικού τους κώδικα. Ο Δαρβίνος δημιούργησε έναν κατάλογο ζωγραφίζοντας αυτά που έβλεπε.
Πώς θα αξιοποιήσετε τις πληροφορίες που συλλέγετε, τη στιγμή που οι γενετικές βάσεις δεδομένων έχουν ήδη πληθώρα στοιχείων που οι επιστήμονες δεν ξέρουν πώς να αναλύσουν ή πώς να χειριστούν;
Αυτό είναι γεγονός. Αλλά μαθαίνουμε σιγά σιγά. Οταν ξεκινήσαμε αυτό το ταξίδι δεν γνωρίζαμε ότι υπήρχαν αυτά τα είδη ζωής. Οι περισσότεροι πίστευαν ότι δεν υπάρχει τόσο μεγάλη ποικιλομορφία. Αλλά εμείς ανακαλύψαμε το αντίθετο.
Θα μπορούσαμε μέσα από αυτή την έρευνα να μάθουμε πώς δημιουργήθηκε η ζωή;
Πιστεύουμε ότι θα μπορέσουμε να κοιτάξουμε στο παρελθόν και να καταλάβουμε περισσότερα. Αν έχουμε έναν πλήρη κατάλογο γονιδίων, θα μπορέσουμε να βρούμε τις προγενέστερες εκδοχές τους. Για την ώρα δεν μπορούμε να απαντήσουμε σε όλες τις ερωτήσεις.
Ολα αυτά τα αναπάντητα ερωτήματα δεν αποπροσανατολίζουν την έρευνα; Δεν σας φοβίζουν; Συνήθως οι επιστήμονες ψάχνουν για κάτι συγκεκριμένο.
Μα έχω θέσει στον εαυτό μου μία βασική και πολύ απλή ερώτηση: «Τι υπάρχει εκεί έξω;». Τα εργαλεία που έχουμε τώρα στη διάθεσή μας μάς βοηθούν να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα.
Μέλη της επιστημονικής κοινότητας σάς είχαν κατηγορήσει στο παρελθόν ότι προσπαθήσατε να εμπορευματοποιήσετε το ανθρώπινο γονιδίωμα. Αυτή η έρευνα στους ωκεανούς έχει κάποιο εμπορικό κίνητρο;
Ούτε η αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος είχε ως κίνητρο το κέρδος. Αλλά αυτή είναι άλλη ιστορία. Οταν ολοκληρώσαμε εκείνη την έρευνα βάλαμε όλα τα αποτελέσματα στο Διαδίκτυο. Το ίδιο κάνουμε και τώρα.
Στο πρώτο σας ταξίδι στα νησιά Γκαλάπαγκος μια διεθνής οργάνωση για την προάσπιση της βιοποικιλότητας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η ΕΤC, σας κατηγόρησε ότι προσπαθείτε να παραστήσετε τον Θεό.
Τώρα θέλουν να με κάνουν και Θεό; Και μάλιστα την ώρα που βρισκόμαστε στη χώρα των θεών... Είναι παράξενο αυτό που λένε. Προσπαθώ να κατανοήσω τη ζωή στον πλανήτη. Αν είσαι θρήσκος μπορείς να πεις ότι προσπαθούμε να κατανοήσουμε τον Θεό, αλλά όχι ότι παριστάνουμε τον Θεό. Είναι εύκολο όταν παράγεις έργο να έχεις επικριτές. Αν δεν έκανες κάτι δεν θα σε έκρινε κανείς - εκτός ίσως από τη γυναίκα σου. Επικριτές όπως αυτοί, που προέρχονται από μια ανώνυμη ομάδα, δεν μου λένε τίποτα. Οσα υποστηρίζουν είναι απλά θόρυβος.
Ο Φράνσις Κόλινς, ανταγωνιστής σας στην κούρσα αποκωδικοποίησης του ανθρώπινου γονιδιώματος, έχει δηλώσει στο CΝΝ ότι το «DΝΑ είναι η γλώσσα του Θεού». Οπως και άλλοι επιστήμονες, δεν απορρίπτει την πίστη...
Δεν καταλαβαίνω γιατί η θρησκεία είναι τόσο σημαντικό ζήτημα τελευταία. Ο καθένας μπορεί να πιστεύει ό,τι θέλει. Η επιστήμη προσπαθεί να ανακαλύψει την αλήθεια. Δεν είσαι αληθινός επιστήμονας αν πιστεύεις σε μαγικές, μυστικιστικές εξηγήσεις.
«Μπορούμε να αλλάξουμε το λογισμικό της ζωής...»
Oσο η ανάγνωση του γονιδιώματος παραμένει στάσιμη, ο δρ Βέντερ αναζητά άλλη κατεύθυνση: προσπαθεί να το ξαναγράψει. Τον περασμένο Μάιο ανακοίνωσε ότι δημιούργησε το πρώτο ζωντανό κύτταρο με συνθετικό DΝΑ. Οι επιστήμονες της ομάδας του αντέγραψαν με τη βοήθεια ειδικών οργάνων την αλληλουχία του γενετικού κώδικα του βακτηρίου Μycoplasma mycoides που προκαλεί μαστίτιδα στις κατσίκες και το μεταμόσχευσαν σε ένα άλλο κύτταρο. Αυτό αναγνώρισε τον νέο γενετικό κώδικα και άλλαξε λειτουργία. «Είναι σαν να βάζεις το λογισμικό ενός Μac σε ένα ΡC.
Ετσι το ΡC μετατρέπεται σε Μac», μας εξηγεί η Φερνάντα Γκαντάρα, αντιπρόεδρος ανάπτυξης στην εταιρεία του δρος Βέντερ Synthetic Genomics. Ο δρ Βέντερ και οι συνεργάτες του έχουν ξεκαθαρίσει ότι δεν δημιούργησαν ζωή εκ του μηδενός, ούτε παρήγαγαν ένα νέο είδος ζωής. Χρησιμοποιούν τα υλικά της φύσης και προσπαθούν να επαναπρογραμματίσουν τη λειτουργία ορισμένων βακτηρίων. Αυτή η τεχνολογία μπορεί να οδηγήσει, σύμφωνα με τον δρα Βέντερ, στην ταχύτερη παραγωγή εμβολίων, τη δημιουργία καυσίμων και την αντιμετώπιση της ρύπανσης.
Η κατασκευή του πρώτου συνθετικού κυττάρου κόστισε 40 εκατομμύρια δολάρια και απασχόλησε μια ομάδα 20 επιστημόνων. Τώρα η Εxxon Μobil χρηματοδοτεί την έρευνα του δρος Βέντερ με 600 εκατομμύρια δολάρια προκειμένου να βρεθούν τρόποι παραγωγής βιοκαυσίμων από διοξείδιο του άνθρακα.
Η δημιουργία του πρώτου συνθετικού κυττάρου προκάλεσε αντιδράσεις. Πολλοί αμφισβήτησαν την ηθική ορθότητά της. «Ημασταν από τους πρώτους που αναρωτηθήκαμε αν ήταν ηθικά σωστό. Ισως για πρώτη φορά στην επιστημονική ιστορία ζητήσαμε να γίνει δεοντολογικός έλεγχος πριν καν προχωρήσουμε σε πειράματα» λέει ο δρ Βέντερ. Βάσει αυτών των ελέγχων η ομάδα του πήρε μέτρα ώστε να αποτρέψει πιθανούς κινδύνους από την πραγματοποίηση της έρευνας.
Οι συζητήσεις όμως δεν έχουν κοπάσει. Ειδικά έπειτα από τη δήλωση του δρος Βέντερ ότι η τελευταία του ανακάλυψη άλλαξε την άποψή του για τον ορισμό της ζωής. «Εχουμε πλέον έναν πιο ξεκάθαρο ορισμό για το τι είναι η ζωή. Καταλάβαμε ότι το DΝΑ είναι το λογισμικό της ζωής. Οι μικροοργανισμοί που βρίσκουμε στον ωκεανό είναι βιολογικές μηχανές που καθοδηγούνται από το DΝΑ τους. Χωρίς το DΝΑ τα κύτταρα πεθαίνουν. Αν το αλλάξεις όμως, τότε και τα κύτταρα μετατρέπονται σε κάτι καινούργιο».
Θα μπορούμε δηλαδή να επαναπρογραμματίσουμε τη ζωή;
Πλέον μπορούμε να το κάνουμε αυτό με τη βοήθεια των υπολογιστών. Το συνθετικό κύτταρο που δημιουργήσαμε είχε για γονιό ένα κομπιούτερ. Βρισκόμαστε ακόμη στην αρχή, αλλά ξέρουμε πώς μπορούμε να το κάνουμε.
Και μετά το πρώτο συνθετικό κύτταρο τι ακολουθεί; Η δημιουργία ενός συνθετικού ανθρώπου;
Σίγουρα όχι σε αυτόν τον αιώνα. Αλλά γιατί να χρειαστούμε συνθετικούς ανθρώπους; Εχουμε τόσους πολλούς ανθρώπους γύρω μας. Δεν υπάρχει ανάγκη. Δεν υπάρχει λόγος για να στραφούμε σε αυτή την κατεύθυνση.
Ποια θεωρείτε την πιο σημαντική σας ανακάλυψη;
Είναι σαν να έχεις πολλά παιδιά και να πρέπει να ξεχωρίσεις ποιο αγαπάς περισσότερο. Τα δύο πιο σημαντικά πράγματα που έχω πετύχει είναι η ταυτοποίηση τμημάτων αλληλουχιών του DΝΑ και η δημιουργία του πρώτου συνθετικού κυττάρου. Οι περισσότεροι πιστεύουν ότι το πιο σπουδαίο κατόρθωμά μου ήταν η αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος γιατί διάβασαν αρκετά γι΄ αυτό στις εφημερίδες. Για εμένα όμως αυτό ήταν θέμα χρόνου, ήταν κάτι προφανές μετά τις πρώτες ανακαλύψεις μου.
Ποιο είναι το μεγαλύτερο όνειρό σας;
Θα ήθελα να δω όλα όσα έχω αναπτύξει να προσφέρουν πραγματικές λύσεις στον τομέα της υγείας, της ενέργειας, της σίτισης. Αυτό που κάνουμε είναι η αρχή μιας νέας επιστημονικής και βιομηχανικής επανάστασης. Για να αλλάξουν τα πράγματα σε όλο τον πλανήτη θα χρειαστεί πολύς χρόνος. Αλλά για την ώρα ο στόχος με την Εxxon Μobil είναι να παράγουμε καύσιμα από διοξείδιο του άνθρακα μέσα στα επόμενα δέκα χρόνια.
«Γνωρίζουμε τα γονίδια, αλλά όχι πώς δουλεύουν»
O δρ Βέντερ και ο Φράνσις Κόλινς έκαναν έναν αγώνα δρόμου πριν από μια δεκαετία για την αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου DΝΑ. Ο Κόλινς, επικεφαλής του δημόσιου Προγράμματος για το Ανθρώπινο Γονιδίωμα, είχε δηλώσει ότι το έργο θα ολοκληρωνόταν σε δέκα χρόνια. Ο Βέντερ είχε πει ότι η δική του εταιρεία, η Celera Genomics, θα το τελείωνε σε τρία χρόνια ξοδεύοντας λιγότερα χρήματα. Τελικά στις 26 Ιουνίου του 2000 οι δύο άντρες παρουσίασαν από κοινού το επίτευγμα στο πλευρό του προέδρου Μπιλ Κλίντον.
Ένας Ελληνας, ο Αριστείδης Πατρινός, στέλεχος τότε του υπουργείου Ενέργειας των ΗΠΑ και συνεργάτης του δρος Βέντερ σήμερα, είχε καταφέρει να συμβιβάσει τις δυο πλευρές. Οπως έχει πει στα «ΝΕΑ» ο κ. Πατρινός, χρειάστηκαν πολλές πίτσες και μπίρες στο σπίτι του για να πειστούν οι δύο άνδρες. «Είναι ένας καλός φίλος, ένας διπλωμάτης», λέει ο δρ Βέντερ για τον κ. Πατρινό.
Η αποκωδικοποίηση του DΝΑ είχε δημιουργήσει την ελπίδα ότι θα καταφέρουμε να ξεκλειδώσουμε τα μυστικά της ζωής. Μέχρι σήμερα όμως η επιστήμη δεν έχει μπορέσει να ερμηνεύσει τον τεράστιο όγκο των γενετικών πληροφοριών. Το μόνο που έμαθε ο δρ Βέντερ, αφού αποκωδικοποίησε το δικό του γονιδίωμα, ήταν ότι διατρέχει αυξημένο κίνδυνο να εμφανίσει τη νόσο του Αλτσχάιμερ. Δεν ξέρει όμως πώς τα άλλα γονίδιά του αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και πώς επηρεάζουν τις πιθανότητες εμφάνισης αυτής της ασθένειας.
«Δέκα χρόνια πριν νομίζαμε ότι οι άνθρωποι είχαν εκατοντάδες χιλιάδες γονίδια. Τελικά ανακαλύψαμε ότι ο αριθμός τους ήταν κοντά στα 20.000. Κι όμως σήμερα δεν ξέρουμε ακόμα πώς ακριβώς δουλεύουν αυτά τα γονίδια ή πώς αλληλεπιδρούν. Η γνώση μας είναι σε αρχικό στάδιο», λέει ο δρ Βέντερ. «Δεν έγιναν πολλά βήματα σε αυτόν τον τομέα την τελευταία δεκαετία. Τουλάχιστον έχουμε πλέον στη διάθεσή μας νέα τεχνολογία. Με 500.000 δολάρια μπορείς να αγοράσεις μια μηχανή στο μέγεθος ενός μικρού τραπεζιού και να αποκωδικοποιήσεις το γονιδίωμά σου σε δύο μέρες».
Μοιραστήκατε τις πληροφορίες για το DΝΑ σας στο Διαδίκτυο. Δεν φοβηθήκατε μήπως τις καταχραστεί κάποιος;
Το έκανα για να αποδείξω ότι αυτές οι φοβίες είναι αβάσιμες. Δέχτηκα κριτική τότε για την απόφασή μου. Αλλά έναν χρόνο αργότερα ο Τζιμ Γουάτσον (ανακάλυψε τη δομή του DΝΑ μαζί με τον Φράνσις Κιρκ το 1953) έκανε το ίδιο. Οι άνθρωποι φοβούνται το καινούργιο, το άγνωστο. Αλλά όταν αρχίσουμε να το καταλαβαίνουμε, απομακρύνεται αυτός ο φόβος.
