Η αποκωδικοποίηση των επιγραφών
Οι μελέτες στα ευρήματα δείχνουν ακόμα ότι το όργανο περιείχε τέσσερις επιφάνειες με υπομνηματικές επιγραφές. Οι επιγραφές αυτές ήταν στην εξωτερική πλευρά του πορτόφυλλου πρόσοψης, στην εσωτερική του οπίσθιου πορτόφυλλου, στην πλάκα ανάμεσα στους δύο οπίσθιους δίσκους ενδείξεων και στην «πλάκα παραδειγμάτων» κοντά στον πρόσθιο δίσκο ενδείξεων. Πέρα από αυτά, κάθε εξάρτημα και κάθε οπή έφερε αλφαβητικούς χαρακτήρες συσχετισμού, ώστε να εξασφαλίζεται η χρονικά και λειτουργικά σωστή σειρά συναρμολόγησης των εξαρτημάτων.
Οι κύριες επιγραφές είναι προφανώς διαβρωμένες σε σημαντικό βαθμό και είναι αδύνατον να διαβαστούν με απλό οπτικό έλεγχο. Με διάφορες ακτινοβολίες είναι όμως δυνατόν να ανιχνευτούν τα αποτυπώματα που άφησε η εγχάραξη των αρχικών επιγραφών σε άλλες επιφάνειες του μηχανισμού, με αποτέλεσμα να γνωρίζουμε σήμερα σημαντικό τμήμα από το περιεχόμενο των επιγραφών.
Οι λέξεις των επιγραφών δεν είναι αναγνώσιμες κατά κανόνα στο συνολικό τους μήκος. Επειδή είναι όμως γνωστός ο αστρονομικός προορισμός του οργάνου και με τη σημαντική συμβολή φιλολόγων-επιγραφολόγων, έχει καταστεί δυνατόν να συμπληρωθούν διάφορα κενά και να παρουσιαστεί μια ισχυρή εκδοχή για το περιεχόμενο αυτών των επιγραφών. Σήμερα γίνονται λοιπόν δεκτά τα εξής:
Η επιγραφή στο μεγάλο κομμάτι αναγράφει τα εξής:
(με κόκκινο τα αποκαταστημένα τμήματα της επιγραφής)
Οι δίσκοι με τις βαθμονομήσεις δίνουν ορισμένες ενδιαφέρουσες τεχνικές πληροφορίες. Ο δίσκος στην πρόσοψη αποτελεί το πιο ακριβές όργανο της Αρχαιότητας. Εξετάζοντας τις βαθμονομήσεις στο μικροσκόπιο, διαπιστώνει ο μελετητής ότι το μέσο σφάλμα σε ένα τόξο 45ο είναι της τάξης των 0,25ο. Αυτός ο δίσκος δίνει επίσης πληροφορίες για το χρόνο κατασκευής του οργάνου και μάλιστα με αξιοποίηση αστρονομικών πληροφοριών. Ο κινητός τροχός ήταν απαραίτητος, επειδή το παλαιό αιγυπτιακό ημερολόγιο παρουσίαζε ετήσιο σφάλμα ενός τετάρτου της ημέρας, δεδομένου ότι δεν είχε δίσεκτα έτη. Έτσι έπρεπε με τον κινητό τροχό να ρυθμίζεται κάθε μήνα αυτή η απόκλιση.
Οι δύο κλίμακες αυτού του δίσκου, στην έκταση που έχουν διατηρηθεί, παρουσιάζουν μια διαφορά φάσης 13,5 ο. Αστρονομικοί πίνακες δείχνουν ότι αυτή η διαφορά παρουσιαζόταν το έτος 80 π.Χ. και κάθε 120 έτη πριν ή μετά από αυτό το έτος. Από αρχαιολογικής σκοπιάς αποκλείονται όμως άλλα έτη, επειδή το έτος 200 π.Χ. βρίσκεται πολύ νωρίς και το έτος 40 μ.Χ. πολύ αργά. Με την προϋπόθεση, λοιπόν, ότι ο κινούμενος τροχός δεν μετακινήθηκε από την τελευταία θέση του, στην οποία βρισκόταν ο μηχανισμός σε λειτουργία, πρέπει να ρυθμίστηκε το έτος 80 π.Χ.
Πέρα από τα προαναφερόμενα, παίρνοντας υπόψη μια χάραξη που εντοπίστηκε κοντά στην κλίμακα των μηνών, πιθανόν με στόχο την εύκολη επαναφορά του μηχανισμού στη σωστή θέση σε περίπτωση απορρύθμισης, δίνεται η δυνατότητα για ακριβέστερο χρονικό προσδιορισμό της έναρξης λειτουργίας του: το σημάδι βρίσκεται ακριβώς 0,5 ο από τη λειτουργική θέση και αυτό θα σήμαινε ότι η χάραξη έγινε δύο έτη πριν σταματήσει να λειτουργεί ο μηχανισμός λόγω του ναυαγίου. Αυτό, αν και αποτελεί αναπόδεικτη υπόθεση, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο μηχανισμός κατασκευάστηκε και άρχισε να λειτουργεί το έτος 82 π.Χ. και βρισκόταν για δύο χρόνια σε λειτουργία. Το διάστημα αυτών των δύο ετών είναι επαρκές για να πραγματοποιηθούν οι δύο επισκευές που προαναφέρθηκαν, ενός δοντιού και μιας ακτίνας γραναζιού.
Αυτή η χρονολόγηση επιβεβαιώνεται ως ορθή και από την ηλικία των υπόλοιπων ευρημάτων του ναυαγίου, η οποία καθορίστηκε σύμφωνα με αρχαιολογικά δεδομένα.
Προσδιορισμός των λειτουργιών και ανακατασκευές
Συναθροίζοντας το σύνολο των πληροφοριών και ρεαλιστικότερων εικασιών φαίνεται λογικό να υποθέσουμε ότι ο μηχανισμός των Αντικυθήρων κατασκευάστηκε για να καταστήσει δυνατή τη μηχανική αναπαραγωγή των κυκλικών αστρονομικών σχέσεων. Οι τεχνικοί κατέληξαν στην ιδέα για κατασκευή αλληλοεξαρτημένης κίνησης γραναζιών και δεικτών, όπως και τα αστρονομικά φαινόμενα φαίνεται να αλληλοεξαρτώνται και να επαναλαμβάνονται με αυστηρά προκαθορισμένους ρυθμούς. Ο αριθμοποιημένος τρόπος αντίληψης των αστρονομικών φαινομένων ήταν χαρακτηριστικός στους Βαβυλώνιους αστρονόμους της εποχής των Σελευκιδών και υιοθετήθηκε κατά την ελληνιστική/ρωμαϊκή εποχή από μερικούς Έλληνες αστρονόμους, οι οποίοι είχαν περισσότερο την τάση για γεωμετρικούς συσχετισμούς της τροχιάς των ουράνιων σωμάτων, με κύκλους και επικύκλους.
Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι ένα αστρονομικό ρολόι ή ένας σύγχρονος αναλογικός υπολογιστής, ο οποίος χρησιμοποιεί μηχανικά εξαρτήματα για να μεταφράσει αστρονομικές πληροφορίες σε μεγέθη χώρου και χρόνου και να τις αποθηκεύσει σε συσχετισμούς θέσης γραναζιών. Σήμερα δεν είναι γνωστό και δεν είναι δυνατόν πια να εκτιμηθεί, αν ο μηχανισμός βρισκόταν σε αυτόματη λειτουργία ή ρυθμιζόταν με το χέρι. Ο Πράις ήταν της γνώμης ότι ο μηχανισμός λειτουργούσε σε σταθερή θέση και είχε ως κινητήριο μηχανισμός κάποιο υδραυλικό ρολόι ή κάτι αντίστοιχο.
Η μάλλον πιο αξιόπιστη ανακατασκευή του μηχανισμού θεωρείται αυτή του Πράις, η οποία εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. 'Αλλες ανακατασκευές που επιχειρήθηκαν είναι αυτές των Αυστραλών Allan George Bromley και Frank Percival, μία του Βρετανού John Gleave και άλλη μία του επίσης Βρετανού Michael Wright. Όλες αποδίδουν με ικανοποιητική ακρίβεια τις λειτουργίες του μηχανισμού που έχουν ανιχνευθεί μέχρι σήμερα, αλλά προφανώς δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί με ακρίβεια, ποια από αυτές είναι η πιστότερη.
Στο «Εργαστήριο Τεχνολογίας Εκπαίδευσης» του Πανεπιστημίου Μακεδονίας έχουν δημιουργηθεί γραφιστικές εξομοιώσεις της λειτουργίας του μηχανισμού των Αντικυθήρων, οι οποίες αποδίδουν στο χώρο τη δομή και τη λειτουργία του, όπως αυτή έχει μελετηθεί μέχρι σήμερα. Από αυτή την εξομοίωση λειτουργίας του μηχανισμού έχουν αποκοπεί οι ακόλουθες έγχρωμες εικόνες.
Οι κύριες επιγραφές είναι προφανώς διαβρωμένες σε σημαντικό βαθμό και είναι αδύνατον να διαβαστούν με απλό οπτικό έλεγχο. Με διάφορες ακτινοβολίες είναι όμως δυνατόν να ανιχνευτούν τα αποτυπώματα που άφησε η εγχάραξη των αρχικών επιγραφών σε άλλες επιφάνειες του μηχανισμού, με αποτέλεσμα να γνωρίζουμε σήμερα σημαντικό τμήμα από το περιεχόμενο των επιγραφών.
Οι λέξεις των επιγραφών δεν είναι αναγνώσιμες κατά κανόνα στο συνολικό τους μήκος. Επειδή είναι όμως γνωστός ο αστρονομικός προορισμός του οργάνου και με τη σημαντική συμβολή φιλολόγων-επιγραφολόγων, έχει καταστεί δυνατόν να συμπληρωθούν διάφορα κενά και να παρουσιαστεί μια ισχυρή εκδοχή για το περιεχόμενο αυτών των επιγραφών. Σήμερα γίνονται λοιπόν δεκτά τα εξής:
- Ο Ήλιος αναφέρεται πολλές φορές και ο πλανήτης Αφροδίτη μόνο μία.
- Χρησιμοποιούνται αναφορές χρόνων που σχετίζονται με σημεία διελεύσεως και με διαδρομές πλανητών.
- Γίνεται αναφορά στην εκλειπτική (ίχνος της τροχιάς της Γης στην «ουράνια σφαίρα»).
- Αναφέρονται δείκτες, προφανώς αυτοί των δίσκων με τις βαθμονομήσεις.
- Μία αράδα κάποιας επιγραφής περιέχει την αναφορά: «76 έτη, 19 έτη». Αυτές οι αναφορές πρέπει να σχετίζονται με τον καλλιπικό κύκλο (Κάλλιπος ο Κυζικηνός, ~370-310 π.Χ.) των 76 ετών (=27.760 ημέρες), ο οποίος είναι τετραπλάσιος του μετωνικού κύκλου (Μέτων ο Αθηναίος, γενν. ~440 π.Χ.) 19 ετών ή 235 συνοδικών (σεληνιακών) μηνών ή 6.940 ημερών. Το λεγόμενο «μετωνικό ημερολόγιο» ήταν γνωστό ήδη στους Βαβυλώνιους και τους Κινέζους.
- Η επόμενη αράδα περιλαμβάνει τον αριθμό 223, ο οποίος είναι πιθανόν να σχετίζεται με τον εκλειπτικό κύκλο των 223 σεληνιακών μηνών.
(με κόκκινο τα αποκαταστημένα τμήματα της επιγραφής)
Η επιγραφή στο πίσω θυρόφυλλο αναγράφει:
Χρονολόγηση του μηχανισμού
Οι δίσκοι με τις βαθμονομήσεις δίνουν ορισμένες ενδιαφέρουσες τεχνικές πληροφορίες. Ο δίσκος στην πρόσοψη αποτελεί το πιο ακριβές όργανο της Αρχαιότητας. Εξετάζοντας τις βαθμονομήσεις στο μικροσκόπιο, διαπιστώνει ο μελετητής ότι το μέσο σφάλμα σε ένα τόξο 45ο είναι της τάξης των 0,25ο. Αυτός ο δίσκος δίνει επίσης πληροφορίες για το χρόνο κατασκευής του οργάνου και μάλιστα με αξιοποίηση αστρονομικών πληροφοριών. Ο κινητός τροχός ήταν απαραίτητος, επειδή το παλαιό αιγυπτιακό ημερολόγιο παρουσίαζε ετήσιο σφάλμα ενός τετάρτου της ημέρας, δεδομένου ότι δεν είχε δίσεκτα έτη. Έτσι έπρεπε με τον κινητό τροχό να ρυθμίζεται κάθε μήνα αυτή η απόκλιση.
Οι δύο κλίμακες αυτού του δίσκου, στην έκταση που έχουν διατηρηθεί, παρουσιάζουν μια διαφορά φάσης 13,5 ο. Αστρονομικοί πίνακες δείχνουν ότι αυτή η διαφορά παρουσιαζόταν το έτος 80 π.Χ. και κάθε 120 έτη πριν ή μετά από αυτό το έτος. Από αρχαιολογικής σκοπιάς αποκλείονται όμως άλλα έτη, επειδή το έτος 200 π.Χ. βρίσκεται πολύ νωρίς και το έτος 40 μ.Χ. πολύ αργά. Με την προϋπόθεση, λοιπόν, ότι ο κινούμενος τροχός δεν μετακινήθηκε από την τελευταία θέση του, στην οποία βρισκόταν ο μηχανισμός σε λειτουργία, πρέπει να ρυθμίστηκε το έτος 80 π.Χ.
Πέρα από τα προαναφερόμενα, παίρνοντας υπόψη μια χάραξη που εντοπίστηκε κοντά στην κλίμακα των μηνών, πιθανόν με στόχο την εύκολη επαναφορά του μηχανισμού στη σωστή θέση σε περίπτωση απορρύθμισης, δίνεται η δυνατότητα για ακριβέστερο χρονικό προσδιορισμό της έναρξης λειτουργίας του: το σημάδι βρίσκεται ακριβώς 0,5 ο από τη λειτουργική θέση και αυτό θα σήμαινε ότι η χάραξη έγινε δύο έτη πριν σταματήσει να λειτουργεί ο μηχανισμός λόγω του ναυαγίου. Αυτό, αν και αποτελεί αναπόδεικτη υπόθεση, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο μηχανισμός κατασκευάστηκε και άρχισε να λειτουργεί το έτος 82 π.Χ. και βρισκόταν για δύο χρόνια σε λειτουργία. Το διάστημα αυτών των δύο ετών είναι επαρκές για να πραγματοποιηθούν οι δύο επισκευές που προαναφέρθηκαν, ενός δοντιού και μιας ακτίνας γραναζιού.
Αυτή η χρονολόγηση επιβεβαιώνεται ως ορθή και από την ηλικία των υπόλοιπων ευρημάτων του ναυαγίου, η οποία καθορίστηκε σύμφωνα με αρχαιολογικά δεδομένα.
Προσδιορισμός των λειτουργιών και ανακατασκευές
Συναθροίζοντας το σύνολο των πληροφοριών και ρεαλιστικότερων εικασιών φαίνεται λογικό να υποθέσουμε ότι ο μηχανισμός των Αντικυθήρων κατασκευάστηκε για να καταστήσει δυνατή τη μηχανική αναπαραγωγή των κυκλικών αστρονομικών σχέσεων. Οι τεχνικοί κατέληξαν στην ιδέα για κατασκευή αλληλοεξαρτημένης κίνησης γραναζιών και δεικτών, όπως και τα αστρονομικά φαινόμενα φαίνεται να αλληλοεξαρτώνται και να επαναλαμβάνονται με αυστηρά προκαθορισμένους ρυθμούς. Ο αριθμοποιημένος τρόπος αντίληψης των αστρονομικών φαινομένων ήταν χαρακτηριστικός στους Βαβυλώνιους αστρονόμους της εποχής των Σελευκιδών και υιοθετήθηκε κατά την ελληνιστική/ρωμαϊκή εποχή από μερικούς Έλληνες αστρονόμους, οι οποίοι είχαν περισσότερο την τάση για γεωμετρικούς συσχετισμούς της τροχιάς των ουράνιων σωμάτων, με κύκλους και επικύκλους.
Η μάλλον πιο αξιόπιστη ανακατασκευή του μηχανισμού θεωρείται αυτή του Πράις, η οποία εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. 'Αλλες ανακατασκευές που επιχειρήθηκαν είναι αυτές των Αυστραλών Allan George Bromley και Frank Percival, μία του Βρετανού John Gleave και άλλη μία του επίσης Βρετανού Michael Wright. Όλες αποδίδουν με ικανοποιητική ακρίβεια τις λειτουργίες του μηχανισμού που έχουν ανιχνευθεί μέχρι σήμερα, αλλά προφανώς δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί με ακρίβεια, ποια από αυτές είναι η πιστότερη.
Στο «Εργαστήριο Τεχνολογίας Εκπαίδευσης» του Πανεπιστημίου Μακεδονίας έχουν δημιουργηθεί γραφιστικές εξομοιώσεις της λειτουργίας του μηχανισμού των Αντικυθήρων, οι οποίες αποδίδουν στο χώρο τη δομή και τη λειτουργία του, όπως αυτή έχει μελετηθεί μέχρι σήμερα. Από αυτή την εξομοίωση λειτουργίας του μηχανισμού έχουν αποκοπεί οι ακόλουθες έγχρωμες εικόνες.
Κατασκευαστικές λεπτομέρειες
Τα γρανάζια στο εσωτερικό του μηχανισμού είναι στερεωμένα σε μια ορειχάλκινη πλάκα. Στη μια πλευρά της πλάκας εντοπίζονται όλα τα συναρμολογημένα γρανάζια και είναι δυνατόν να προσδιοριστεί με καλή ακρίβεια, πόσα δόντια είχε κάθε γρανάζι και πώς γινόταν η εμπλοκή των γραναζιών μεταξύ τους. Η μελέτη των γραναζιών στην άλλη πλευρά της ορειχάλκινης πλάκας δεν είναι τόσο εύκολη, λόγω απουσίας των απαραίτητων ενδείξεων.
|
|
 |
Όλα τα μεταλλικά τμήματα του μηχανισμού είχαν κοπεί από ενιαίο ορειχάλκινο φύλλο με πάχος 2 mm, το οποίο φαίνεται να είχε παραχθεί αρκετό καιρό πριν από την κατασκευή του μηχανισμού. Δεν υπάρχουν εξαρτήματα από κάποιο άλλο μεταλλικό υλικό. Όλα τα δόντια των γραναζιών είναι ίδιου μεγέθους με γωνία 60ο, έτσι ώστε να μπορεί καταρχάς να συνδυαστούν όλα τα γρανάζια μεταξύ τους.
Μελετώντας ο αναγνώστης την αλληλουχία των γραναζιών, όπως φαίνονται στις τρεις προηγούμενες εικόνες, ή ακόμα καλύτερα, στην εξομοίωση λειτουργίας που εκτελείται με το εκπαιδευτικό υλικό του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, μπορεί να αποκτήσει μια σαφή εικόνα για τον τρόπο λειτουργίας του μηχανισμού των Αντικυθήρων.
(Στέλιος Φραγκόπουλος, Stelios Frangopoulos)
Από την «Ιστορία της Τεχνολογίας», Παράρτημα
Το πρώτο μέρος βρίσκεται εδώ και το δεύτερο εδώ!
