Βιβλία, βιβλία
του Παντελη
Mπουκαλα, Καθημερινή, 4/4/2009
Αντώνης Ν.
Ανδριώτης: «Η θεωρία του Πανταχηκινήτου του Βενιαμίν Λεσβίου». Λέσχη Πλωμαρίου.
«Βενιαμίν ο Λέσβιος», Πλωμάρι 2008, σελ. 67
ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ.
Τι είναι το «Πανταχηκίνητον»; Μια λέξη είναι, που μόνο στη «Συναγωγή Νέων
Λέξεων» του Στέφανου Κουμανούδη βρήκε τον τόπο της: «πανταχηκίνητον, ρευστόν
τι, ο κατά Βενιαμίν τον Λέσβιον υπάρχον εν τη φύσει διεγείρει εν ημίν τα
αισθήματα». Μια λέξη, λοιπόν, τόσο άσημη και άγνωστη πια όσο και ο πατέρας και
νουνός της, ο Βενιαμίν Λέσβιος, σπουδαίος διαφωτιστής, της χορείας του
Αδαμάντιου Κοραή, του Θεόφιλου Καΐρη, του Ευγένιου Βούλγαρη, και μέλος της
Φιλικής Εταιρείας, μυηθείς στο Ιάσιο της Μολδαβίας.
Αλλά με τον
Διαφωτισμό, τον ελληνικό και τον ξένο, δεν είχαμε ποτέ ιδιαίτερα καλές σχέσεις
σε τούτα τα μέρη, κι όχι μόνο λόγω των εκκλησιαστικών επιθέσεων (που δεν έπαψαν
ούτε στις μέρες μας) αλλά και επειδή μας κινούσε εναντίον του η πεποίθηση ότι
εφόσον «εμείς δώσαμε τα φώτα μας στον κόσμο όλο», δεν έχουμε την ανάγκη καμιάς
«εισαγωγής» λογιοσύνης και ορθού λόγου.
Ο Βενιαμίν
γεννήθηκε στο Πλωμάρι της Λέσβου το 1759 και πέθανε στο Ναύπλιο από τύφο, «παρά
τις περιποιήσεις της προστατευόμενής του Πανώριας Χατζηκώστα Αϊβαλιώτη, της
θρυλικής Ψωροκώσταινας», όπως διαβάζω στο οικείο λήμμα του «Βιογραφικού
Λεξικού» της Εκδοτικής Αθηνών, υπογεγραμμένο από τον Χ. Γ. Πατρινέλλη. Με
σπουδές στο Παρίσι, όπου και γνωρίστηκε με τον Αδαμάντιο Κοραή, θεωρείται «το
σημαντικότερο φιλοσοφικό πνεύμα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού», όπως
υπογραμμίζει ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης στο έργο του «Νεοελληνικός Διαφωτισμός».
Στην επαναστατημένη Πελοπόννησο, στην οποία είχε στείλει πολεμοφόδια με ένα
καΐκι, σε συνεργασία με τον Παπαφλέσσα, έφτασε το καλοκαίρι του 1821 και έλαβε
μέρος στην Α΄ και τη Β΄ Εθνική Συνέλευση.
Περίπου μια
εικοσαετία νωρίτερα, το 1803, είχε καταδικαστεί για τις ιδέες του από το
Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, που τον κατηγόρησε ότι αρνείται την κοσμολογία
της Αγίας Γραφής, αφού αποδεχόταν ότι η Γη κινείται και ότι υπάρχουν και άλλοι
πλανήτες κατοικημένοι από έμφρονα όντα. Η πιθανότητα ύπαρξης εξωγήινης νοήμονος
ζωής ήταν πάντοτε αγκάθι για τη Θεολογία, γιατί κλόνιζε το γνωστό «κατ’ εικόνα
και καθ’ ομοίωσιν»: πόσες εικόνες και πόσες ομοιώσεις μπορεί να έχει ο Θεός, που
εμείς τον αποδίδουμε ανθρωπόμορφο; Πρόσφατα πάντως, το Βατικανό έλαβε την
απόφαση ότι το ενδεχόμενο να υπάρχουν και εκτός Γης πολιτισμοί και όντα ευφυή,
με άλλη μορφή από τη δική μας, δεν έρχεται σε σύγκρουση με το χριστιανικό
κοσμολογικό «μοντέλο» και με το θεϊκό σχέδιο, όπως το εννοούμε εμείς τα άπτερα
δίποδα του αστεία μικρού πλανήτη με το όνομα Γη.
«Μεγαλοφυής πρόταση»
Το
«Πανταχηκίνητον», λοιπόν, όπως το προσδιόρισε ο ίδιος ο πνευματικός πατέρας
του, «είναι ρευστόν ρέον ακαταπαύστως από σώματος εις σώμα»· «η εισροή και
εκροή αυτού είναι ανάλογος με τον σωρόν του σώματος». Με βάση τις ιδέες που
διατυπώνει ο Βενιαμίν στη «Φυσική» και στη «Μεταφυσική» του, συμπεραίνεται ότι
το «Πανταχηκίνητον» προτείνεται, με τολμηρή φαντασία, ως η αιτία όλων των φαινομένων,
φυσικών και ψυχικών. Μεταφυσική; Οι μελετητές του έργου του Βενιαμίν
(σπουδαιότερη σχετική εργασία παραμένει η διδακτορική διατριβή της Ρωξάνης
Αργυροπούλου, «Ο Βενιαμίν Λέσβιος και η ευρωπαϊκή σκέψη του 18ου αιώνα»)
φρονούν ότι όσο αβάσιμη κι αν αποδείχθηκε η πρωτότυπη θεωρία του, το
κοσμολογικό σενάριο ή μοντέλο στο οποίο οδηγήθηκε επειδή, όπως έλεγε, η «φυσική
του περιέργεια» δεν του επέτρεπε να μείνει στα αποτελέσματα αλλά τον «έσυρε εις
το να ζητήση και τας αιτίας», έχει τις ρίζες του στη Φυσική, όχι στη
Μεταφυσική.
Μελετώντας τα
χειρόγραφα της «Φυσικής» του Βενιαμίν που διατηρούνται σε καλή κατάσταση στη
βιβλιοθήκη της Λέσχης Πλωμαρίου «Βενιαμίν ο Λέσβιος» (η οποία και τα εξέδωσε
ομοιογραφικώς ανατυπωμένα), ο Αντώνης Ν. Ανδριώτης, ερευνητής του Ιδρύματος
Τεχνολογίας και Ερευνας Κρήτης (Ινστιτούτο Ηλεκτρονικής Δομής και Λέιζερ),
εντόπισε και ανέδειξε τα κύρια σημεία της θεωρίας του Βενιαμίν περί
Πανταχηκινήτου και τα παρουσιάζει στο βιβλίο του ευσύνοπτα και καθαρά. Επιπλέον
συσχετίζει τις απόψεις του Βενιαμίν με την επιστημονική γνώση της εποχής του
Λέσβιου διαφωτιστή, με τις σύγχρονές μας ενοποιητικές θεωρίες της Φυσικής, αλλά
και με τις αντιλήψεις των Πυθαγορείων για τη «σφαίρα ολκού», του Αριστοτέλη για
τον αιθέρα και του Καρτέσιου για τη στροβιλώδη κίνηση.
Κατά τον
ερευνητή, η θεωρία του Πανταχηκινήτου «είναι θεμελιωμένη στη βαθιά κατανόηση
των μέχρι τότε γνωστών πειραματικών επιβεβαιώσεων των ιδιοτήτων της βαρύτητας,
του ηλεκτρισμού, του μαγνητισμού, των οπτικών φαινομένων, της θερμότητας, της ακουστικής».
Χωρίς να παραλείψει να υπογραμμίσει τα σοβαρά κενά της θεωρίας αυτής, ο
ερευνητής συμπεραίνει πως η «μεγαλοφυής πρόταση» του Βενιαμίν αρκεί για να του
αποδώσει τον τίτλο του «πατέρα των σύγχρονων ενοποιητικών θεωριών της Φυσικής».
Η απόδειξη ενός τέτοιου ισχυρισμού βέβαια αφορά τους ειδικούς.
