Να φτιάξουμε το κράτος που χάσαμε όταν σκότωσαν τον Καποδίστρια

Συνέντευξη στον Γιώργο Βαϊλάκη, Λόγιος Ερμής, Δεκ. 2013

Κύριε Νανόπουλε, σήμερα βιώνουμε το τέλος μιας εποχής. Ποιες είναι οι συνέπειες στην Ελλάδα;

«Το τέλος μιας εποχής αποδίδει απόλυτα αυτό που βιώνουμε τώρα. Εύχομαι και ελπίζω ότι όλοι συνειδητοποιούμε, είτε έχουμε φταίξει είτε δεν έχουμε φταίξει, ότι κάτι δεν πήγε καλά όλα αυτά τα χρόνια. Πρέπει όλοι να καταλάβουμε ότι όπως πηγαίναμε δεν μπορούμε να συνεχίσουμε- έτσι στον αέρα. Και ότι από εδώ και πέρα έχουμε την ευκαιρία να χτίσουμε ένα πραγματικό, σύγχρονο, δυτικό κράτος. Εκείνο, δηλαδή, το κράτος που δεν χτίσαμε από τότε που σκοτώσαμε τον Καποδίστρια».

Εμείς τι κάναμε λάθος ως κοινωνία; Ποιες αιτίες μας έφεραν σε αυτήν την οικονομική κρίση και στα Μνημόνια; Υπήρχε εναλλακτική λύση;
«Δεν εκμεταλλευτήκαμε ήδη από την εποχή που μπήκαμε στην ΕΟΚ τα κονδύλια που μας δίνανε για επενδύσεις, για υποδομές. Νομίζαμε ότι είναι οι κουτόφραγκοι και εμείς τους κοροϊδεύουμε. Αυτή ήταν μια πάρα πολύ μεγάλη ευκαιρία που χάθηκε. Ο κόσμος ήταν τότε ενωμένος, υπήρχε όραμα, υπήρχε ελπίδα. Αλλά έγινε μία κάκιστη χρήση των πόρων. Εστω και αν δεν το έκαναν ηθελημένα, τους ενδιέφεραν μόνο οι ψήφοι. Από εκεί και μετά, ο καθένας έβαλε το λιθαράκι του στην καταστροφή. Οσο για τα Μνημόνια; Νομίζαμε και πάλι ότι τους κοροϊδεύαμε. Πηγαίναμε και υπογράφαμε μόνο για να κερδίσουμε χρόνο και μετά δεν κάναμε τίποτα. Δεν είναι, όμως, τα πράγματα έτσι. Πρέπει να δούμε, επιτέλους, τι μπορούμε να κάνουμε τώρα».

Είχατε πει παλιότερα ότι «η κβαντική φυσική είναι ένα είδος παραλόγου, με την έννοια ότι ξεφεύγει από τα όρια της καθεστώσας λογικής». Πιστεύετε ότι αυτή η απότομη ανατροπή που ζούμε σε σχέση με αυτά που ξέραμε, συνάδει με τη λογική ή έχει κυριαρχήσει το παράλογο;
«Εχει κυριαρχήσει το θέατρο του παραλόγου. Πάντως, δεν θυμάμαι χώρα στον δυτικό κόσμο μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο να έχει περάσει τέτοια κρίση. Θέλει πάρα πολύ σκέψη και δύναμη για να δούμε πώς μπορούμε να ξεφύγουμε. Αλλά η αλήθεια είναι ότι ζούμε σε μία κβαντική πολιτική κατάσταση όπου κυριαρχεί η αρχή της αβεβαιότητας και της απροσδιοριστίας. Χάσαμε τα αβγά και τα πασχάλια. Εχουμε αποδείξει στην πράξη ότι η κβαντική φυσική δεν δουλεύει μόνο στον μικρόκοσμο, αλλά δουλεύει και στον... ελληνικό μακρόκοσμο».

Οι ιστορικοί του μέλλοντος σε ποια στοιχεία του παρόντος θα πρέπει να καταφύγουν για να μας καταλάβουν καλύτερα; Για παράδειγμα, οι Ελληνες δεν φημιζόμαστε για την ικανότητα να συνεννοηθούμε μεταξύ μας, ακόμα και όταν ο κίνδυνος είναι ορατός.
«Οι Ελληνες το έχουμε αυτό από την αρχαιότητα. Ολος ο Ομηρος έχει γραφτεί για αυτό, για τις αψιμαχίες μεταξύ των Ελλήνων. Αλλά να το επικαλούμαστε σαν χαρακτηριστικό μας είναι λάθος. Τι πάει να πει έτσι είμαστε εμείς οι Ελληνες, τσακωνόμαστε. Τότε να σταματήσουμε να υπάρχουμε σαν έθνος. Ας κάνουμε κάτι άλλο. Εάν δεν μπορούμε να μονιάσουμε, εάν δεν μπορούμε να καταλάβουμε τους κινδύνους που έχουμε μπροστά μας, τότε τι να πω. Εχουμε φύγει από την εποχή που γίνονταν οι πόλεμοι και οι κατακτήσεις με την μπότα. Είχα πει πριν από τρία χρόνια ότι πάμε για οικονομικό ναζισμό, ότι ο Νότος θα κινδύνευε να γίνει ένα είδος προτεκτοράτου. Θέλω όμως να πω και κάτι άλλο: έχουν κατορθωθεί ορισμένα πολύ σημαντικά πράγματα από τον ελληνικό λαό. Και τώρα περιμένω να δω τους κυρίους από την κεντρική Ευρώπη πώς θα μας συμπεριφερθούνε. Πρέπει να δείξουν αλληλεγγύη, να υπάρξει ελάφρυνση ώστε να μπορέσει η κυβέρνηση, η όποια κυβέρνηση, να μη σκέφτεται μόνο τα χρέη. Τα γόνατά μας είναι ματωμένα. Ασε να σηκωθούμε λίγο πάνω».

Ποιο θεωρείτε το πιο επικίνδυνο φαινόμενο στην Ελλάδα της κρίσης;
«Την απαισιοδοξία. Ενώ οι Ελληνες είμαστε από τη φύση μας αισιόδοξοι, δεν θυμάμαι ποτέ άλλοτε τόση διάχυτη απαισιοδοξία. Είναι τραγικό. Ο κόσμος έχει γίνει καταθλιπτικός, πέρα από την παράνοια η οποία υπάρχει. Αλλά για να αλλάξει αυτό, πρέπει να παρέλθει η οικονομική κρίση, η οποία όμως είναι αποτέλεσμα και έλλειψης παιδείας. Και παιδεία δεν εννοώ το να έχεις πτυχία. Παιδεία είναι και το να πληρώνεις φόρους. Γιατί κανένας δεν πλήρωνε φόρους».

Υπάρχουν περιθώρια για αισιοδοξία; Πιστεύετε ότι η Ελλάδα θα καταφέρει να ανακάμψει σε ορατό ορίζοντα;
«Τελευταία έχει ανάψει λίγο μέσα μου η φλόγα της αισιοδοξίας ότι θα γλιτώσουμε. Αλλά πρέπει όλοι να βοηθήσουνε πέρα από τα μικροκομματικά οφέλη. Διότι εκεί που είσαι ήμουνα και εδώ που είμαι θα 'ρθεις».

Τι συμβουλεύετε τους νέους για τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν στην εποχή τους;
«Εγώ θα έφευγα. Ξέρω ότι ακούγεται βαρύ, αλλά πώς μπορώ να πω σε έναν νέο άνθρωπο να μείνει; Εχει ξαναγίνει αυτό μετά τον Εμφύλιο που έφυγαν τα καλύτερα μυαλά και πήγαν στο Παρίσι - ο Καστοριάδης, ο Ξενάκης, ο Πουλαντζάς ή και στη χούντα που έγινε κάτι αντίστοιχο. Και έμειναν στην Ελλάδα μετριότητες και κάτω. Είναι το φαινόμενο Σαλιέρι: έχουνε μια εξυπνάδα, αλλά είναι ατάλαντοι. Ο Σαλιέρι είχε το μυαλό να καταλάβει την ιδιοφυΐα του Μότσαρτ και γι' αυτό τον μισούσε τόσο πολύ. Φταίει όμως και ο κόσμος που επέτρεψε στους ?Σαλιέρηδες? να σκοτώνουν τους Μότσαρτ. Η Ελλάδα είναι γεμάτη τέτοιους, ακόμα και σήμερα. Και δεν αφήνουν περιθώρια για δημιουργία. Κοιτάξτε τι γίνεται. Πέστε μου εσείς σε ποια άλλη χώρα του κόσμου το μεγαλύτερο πανεπιστημιακό ίδρυμα θα μπορούσε να είναι επί δυόμισι μήνες κλειστό, επειδή μια ομάδα το αποφάσισε. Δεν έχει καμία σημασία εάν έχουν δίκιο ή όχι. Αλλιώς πρέπει να διεκδικείς το δίκιο σου. Δεν γίνεται σαράντα άτομα να κλείνουν το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ισως οι Ελληνες του εξωτερικού να κρατάνε τη δάδα της Ελλάδας πιο αναμμένη από τους Ελληνες εδώ πέρα».

Ενας συγγραφέας και πανεπιστημιακός δάσκαλος εξακολουθεί να ασκεί επίδραση στον κόσμο;
«Ναι. Υπό την προϋπόθεση ότι δεν πρέπει να θέλουμε με αυτά που λέμε να γίνουμε αρεστοί. Πρέπει με αυτά που λέμε, να προσπαθούμε να βοηθήσουμε τον κόσμο να προχωρήσει. Να κάνουμε τον κόσμο να σκεφτεί. Και όχι τάχα να προτείνουμε έτοιμες λύσεις. Είναι αυτό που λένε οι Κινέζοι για το ψάρι: ότι δεν δίνεις σε κάποιον έτοιμο ψάρι, αλλά του μαθαίνεις να ψαρεύει».

Ενας νέος Διαφωτισμός
Ποια πράξη θεωρείτε επαναστατική σήμερα;
«Νομίζω ότι είναι η πνευματική επανάσταση και η αγωγή που μπορούνε να αλλάξουν τον κόσμο. Πρέπει να σπάσουν τα δεσμά τα αόρατα που κρατάνε τον κόσμο καθηλωμένο και να καταλάβουμε ότι μπαίνουμε σε μία νέα εποχή. Η τεχνολογία και η επιστήμη έχουν κάνει μεγάλη πρόοδο και έχουν φέρει τον άνθρωπο σε ένα καινούργιο, φωτεινό μέρος, το οποίο δυστυχώς δεν το έχει αντιληφθεί ο κόσμος. Πρέπει ο κόσμος να προχωρήσει με ορθολογισμό, πάνω σε δεδομένα και να φτιάξουμε μια καινούργια κοινωνία. Αυτό είναι το όνειρό μου και το όραμά μου. Οπως ο Διαφωτισμός είναι ένα αποτέλεσμα του Νεύτωνα και του Γαλιλαίου και του Κοπέρνικου, διότι ο Βολταίρος ήταν μαθητής, και έφεραν την πραγματική επανάσταση, έτσι και σήμερα πρέπει να γίνει ένας νέος Διαφωτισμός μέσα από την τεράστια εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας».

ΜΙΑ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ ΤΡΟΜΟΥ

Η τραγωδία μας κρύβει τη σωτηρία μας
 

Πιστεύετε ότι αυτή τη στιγμή λείπουν οι πολιτικοί ηγέτες από την Ελλάδα, αλλά και από την υπόλοιπη Ευρώπη;
«Η πολιτική, πια, έχει αλλάξει σε σχέση με αυτό που γνωρίζαμε. Αλλά λόγω της παγκοσμιοποίησης στα οικονομικά, τα πράγματα έχουν γίνει εξαιρετικά περίπλοκα για τις πολιτικές αποφάσεις. Εδώ βλέπετε ότι τραντάχτηκε ολόκληρη Ευρωζώνη από μια μικρή χώρα σαν την Ελλάδα. Στις παλιές εποχές δεν θα συνέβαινε κάτι τέτοιο. Θα λέγανε πτωχεύστε εσείς και όλα είναι μια χαρά. Αυτό που ήταν η τραγωδία μας κρύβει και τη σωτηρία μας. Η εξάρτηση που έχουν από μας και η εξάρτηση που έχουμε από αυτούς δημιούργησαν μία ισορροπία τρόμου. Ισως θα έπρεπε να το είχαμε εκμεταλλευτεί καλύτερα αυτό. Θα έπρεπε όμως να είχε υπάρξει μία στήριξη απ' όλα τα κόμματα. Δυστυχώς, ακόμα και σήμερα, δεν έχει γίνει κάτι τέτοιο. Και πραγματικά λυπάμαι, δεν το 'χω ξαναδεί αυτό το πράγμα».

Αγαπητέ Αλέξη Τσίπρα

Παραμένετε ένας χαρισματικός δημαγωγός. Θα μπορούσατε να εξελιχθείτε σε υπεύθυνο ηγέτη;

του Νίκου Δήμου, www.lifo.gr, 23/5/2012

●     Μια ανοιχτή επιστολή διαβάζεται συνήθως απ’ όλους, πλην του παραλήπτη. Άλλωστε, γράφεται για όλους.

●     Πρέπει να ομολογήσω ότι από την αρχή δεν μου ήσασταν συμπαθής. Έχω γράψει (και μάλιστα εδώ) ότι οι δύο ελληνικές ιδιότητες που αντιπαθώ είναι η μαγκιά και η κλάψα. Η μαγκιά σας τυγχάνει πλέον διεθνούς προβολής. Όσο για την κλάψα, αυτή υπερκαλύπτεται (από τη μαγκιά), αλλά παραμένει συστατικό στοιχείο της ελληνικής Αριστεράς. Η οποία δεν υπήρξε ποτέ μία παράταξη καινοτομίας κι εκσυγχρονισμού -αλλά του παράπονου και της γκρίνιας.

●     Άσχετα όμως από την προσωπική μου συμπάθεια ή αντιπάθεια, πρέπει να ομολογήσω πως αυτήν τη στιγμή είστε ο MVP του ελληνικού πολιτικού παιχνιδιού. Ουσιαστικά, παίζετε χωρίς αντίπαλο. Οι ανταγωνιστές σας είναι φθαρμένοι, γερασμένοι, απωθητικοί - μέχρι και γελοίοι. Οι του δικομματισμού δεν έχουν ίχνος αξιοπιστίας και κύρους, οι νεότεροι εξτρεμίζουν, ο συμπαθής Φώτης παραμένει βαρετός και φλου, ενώ η Αλέκα δεν ακούγεται καν μέσα από τη φορμόλη.

●     Το να παίζεις μόνος και να νιώθεις κυρίαρχος του παιχνιδιού είναι ένα συναίσθημα συναρπαστικό αλλά και επικίνδυνο. Σου δίνει αυτοπεποίθηση, σε μεθάει, αλλά αυτή η μέθη μπορεί να σε παρασύρει. Η θέση σου είναι δύσκολη κι ευάλωτη. Όταν σε φωτίζουν όλοι οι προβολείς, δεν έχεις περιθώρια λάθους. Μία ή δύο λανθασμένες κινήσεις και γκρεμίζεσαι γρήγορα – και από ψηλά.

●     Μέχρι στιγμής χρησιμοποιείτε τη γοητεία σας για να πουλάτε ανέφικτες υποσχέσεις (ευρώ χωρίς Μνημόνιο, κατάργηση της λιτότητας και μάλιστα πανευρωπαϊκά, κ.λπ.). Παραμένετε, άρα, ένας χαρισματικός δημαγωγός. Θα μπορούσατε να εξελιχθείτε σε υπεύθυνο ηγέτη; Αυτό το ερώτημα είναι αποφασιστικό για το μέλλον σας και για το μέλλον της χώρας.

●     Μια τέτοια μεταμόρφωση επιχείρησε, κάτω από το βάρος της ευθύνης, ο Ανδρέας Παπανδρέου. Όταν ανέβηκε στην εξουσία, ο μέγας δημαγωγός ξέχασε τα «ΕΟΚ και ΝΑΤΟ / το ίδιο συνδικάτο», «έξω οι βάσεις του θανάτου», κ.λπ. Και στο ΝΑΤΟ έμεινε και την ΕΟΚ άρμεξε (με αστερίσκους…) και τις βάσεις κράτησε.

●     Υπεύθυνος ηγέτης δεν έγινε ποτέ. Μπορεί να άλλαξε θετικά τη δομή της κοινωνίας, αλλά από αυτόν ξεκίνησαν τα δεινά που μας μαστίζουν σήμερα: η κομματικοποίηση του κράτους, οι συντεχνίες, ο υπέρογκος δανεισμός. Από ένα σημείο και πέρα, η ιδιωτική του ζωή μετέτρεψε την εξουσία σε οπερέτα.

●     Δυστυχώς, από αρχαιοτάτων χρόνων η Ελλάδα αγαπούσε τους δημαγωγούς. Ηγέτες είχε ελάχιστους.

Με γενετικό τρικ αναπτύχθηκαν τα λουλούδια

Πριν από περίπου 160 εκατομμύρια χρόνια, ο πλανήτης γέμισε ξαφνικά λουλούδια. Η εξάπλωσή τους ήταν μάλιστα τόσο γρήγορα ώστε χαρακτηρίστηκε από το Δαρβίνο «απαίσιο μυστήριο» της φύσης. Το γονιδίωμα ενός ζωντανού απολιθώματος στο βασίλειο των φυτών αποκαλύπτει τώρα το γενετικό τρικ που έδωσε στα λουλούδια το πάνω χέρι.

Τα φυτά που παράγουν άνθη, γνωστά ως αγγειόσπερμα, αποτελούν σήμερα τη συντριπτική πλειονότητα των φυτών σε όλο τον πλανήτη. Πιστεύεται ότι προήλθαν από τα γυμνόσπερμα, φυτά χωρίς πραγματικά άνθη, στα οποία κατατάσσονται τα σημερινά κωνοφόρα.

Ερευνητές αμερικανικών ιδρυμάτων παρουσιάζουν τώρα στο περιοδικό Science το γονιδίωμα του δέντρου Amborella trichopoda, το οποίο φύεται αποκλειστικά στο κύριο νησί της Νέας Καληδονίας στον Ειρηνικό, και θεωρείται ζωντανό απολίθωμα.

Το Amborella θεωρείται ο πλησιέστερος σύγχρονος συγγενής των πρώτων αγγειόσπερμων φυτών -η εξελικτική γραμμή του διαχωρίστηκε από τα υπόλοιπα αγγειόσπερμα λίγο μετά το άνοιγμα του πρώτου μπουμπουκιού στον πλανήτη.

Η σύγκριση του γονιδιώματός του με τα γονιδιώματα άλλων φυτών δείχνει τώρα να επιβεβαιώνει μια θεωρία που είχε προταθεί ως απάντηση στο «απαίσιο μυστήριο» του Δαρβίνου: πριν από περίπου 200 εκατ. χρόνια, οι πρόγονοι των ανθοφόρων φυτών υπέστησαν διπλασιασμό του γενετικού υλικού τους.

Το φαινόμενο είναι γνωστό ως πολυπλοειδία και είναι σύνηθες ακόμα και στα σημερινά φυτά -η πατατιά, για παράδειγμα, φέρει δύο έως έξι αντίγραφα κάθε γονιδίου και κάθε χρωμοσώματος.

Η αντιγραφή ενός γονιδίου σε πολλά αντίτυπα μέσα στο ίδιο γονιδίωμα πιστεύεται ότι δίνει στην εξέλιξη περιθώριο για αλλαγές: το αρχικό γονίδιο μπορεί να διατηρήσει τη λειτουργία του, αφήνοντας έτσι τα αντίγραφά του να μεταλλαχθούν και να αναλάβουν τελικά νέες λειτουργίες.

Τα ίδια τα άνθη αποτελούν εξάλλου παράδειγμα για το πώς μπορεί αυτό να συμβεί: τα πέταλα και τα σέπαλα των λουλουδιών σχηματίζονται από διαφοροποιημένα αντίγραφα γονιδίων τα οποία αρχικά εμπλέκονταν στον σχηματισμό των φύλλων. Με άλλα λόγια, τα σέπαλα και τα πέταλα είναι διαφοροποιημένα φύλλα.

«Ο διπλασιασμός του γονιδιώματος μπορεί επομένως να προσφέρει μια εξήγηση στο "απαίσιο μυστήριο" του Δαρβίνου -τη φαινομενικά απότομη εμφάνιση νέων ειδών ανθοφόρων φυτών την Κρητιδική περίοδο» λέει ο Κλοντ ντεΠαμφιλίς του Πολιτειακού Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια, μέλος της ερευνητικής ομάδας.

«Ολόκληρες γενιές επιστημόνων προσπάθησαν να λύσουν αυτό το παζλ» επισημαίνει.

Η ομάδα του ήταν τυχερή που πρόλαβε να λύσει το απαίσιο μυστήριο, αφού η μοναδική Amborella επιζεί σήμερα μόνο σε 18 σημεία της Νέας Καληδονίας και το μέλλον της είναι αβέβαιο.

Επιμέλεια: Βαγγέλης Πρατικάκης, 20/12/2013

Newsroom ΔΟΛ

 

Kurt Flasch: Γιατί δεν είμαι χριστιανός

Υπάρχουν σε γενικές γραμμές τρεις λόγοι να μην είναι κάποιος θρησκευτικά πιστός και ειδικότερα να μην είναι χριστιανός: Ο πρώτος είναι να μην πιστεύει σε δυνάμεις, θεούς και δαίμονες, πέρα από την υπαρκτή φύση, να είναι δηλαδή φυσιοκράτης. Ο δεύτερος είναι να θεωρεί τους εκπροσώπους επί Γης του όποιου θεού, τους κληρικούς, ανάξιους σύμφωνα με τις αξιώσεις που θέτουν οι ίδιοι για τον εαυτό τους και σε σχέση με αυτά που ξέρουμε ότι έχουν πράξει διαχρονικά. Ο τρίτος λόγος είναι να θεωρεί ότι οι θρησκείες και ειδικότερα εδώ ο χριστιανισμός, δεν διαθέτουν αξιόλογη πνευματικό υπόβαθρο, ώστε να καταλήξει ο ευφυής μελετητής στο συμπέρασμα ότι αιτιολογείται η θρησκευτική πίστη. Παρουσιάζεται λοιπόν το τρίπτυχο: θεός, ιερατείο, θρησκεία, τα οποία συχνά μπλέκονται.

Συνήθως η επιχειρηματολογία των φυσιοκρατών διανοουμένων καλύπτει και τους τρεις τομείς, άλλοτε με μεγαλύτερη και άλλοτε με περιορισμένη ένταση. Για παράδειγμα, ο Bertrand Russell επιχειρηματολογούσε ως φιλόσοφος (Why I am not a christian), αλλά και ως ιστορικός. Ο Karl-Heinz Deschner, φιλόλογος και φιλόσοφος, έχει επίσης επιχειρηματολογήσει σε όλους τους τομείς, κυρίως όμως με το δεκάτομο έργο του «Η εγκληματική ιστορία του χριστιανισμού» επάνω στο θέμα της διαχρονικής παρουσίας του χριστιανικού εκκλησιαστικού μηχανισμού στην ευρωπαϊκή κοινωνία.

Ο ομότιμος καθηγητής της Ιστορίας της Φιλοσοφίας στο γερμανικό πανεπιστήμιο του Mainz (Μάιντς, Μαγεντία), Kurt Flasch (Φλας), υπήρξε πιστός καθολικός χριστιανός αλλά κάποια στιγμή, στα 83 χρόνια του, αποφάσισε να αποχωρήσει από την εκκλησία. Για να εξηγήσει δε τους λόγους του έγραψε ένα βιβλίο: «Γιατί δεν είμαι χριστιανός» (Warum ich kein Christ bin).

Ο Φλας δεν ήταν ποτέ άθεος ή φυσιοκράτης, δεν είχε ποτέ παράπονο από τη συμπεριφορά του εκκλησιαστικού μηχανισμού και πολλών κληρικών που γνώρισε απέναντί του, έχει να κάνει όμως με το περιεχόμενο της χριστιανικής θρησκείας και με το φτωχό μήνυμα που στέλνει στον κόσμο.

Δεν διαχώρισε απλά τη θέση του από τις παιδικές και εφηβικές ή έστω τις φοιτητικές ιδεοληψίες. Πολύ περισσότερο, διέκοψε κάθε σχέση με τη χριστιανική θρησκεία, με την οποία ασχολήθηκε σε όλη τη ζωή του, τόσο ιδιωτικά ως πιστός όσο και επαγγελματικά ως καθηγητής της φιλοσοφίας και της ιστορίας της.

Στο βιβλίο του εξηγεί ο Φλας διεξοδικά ότι ποτέ δεν του δημιούργησε η εκκλησία προσωπικές ηθικές ή πολιτικές αναστολές. Ποτέ δεν τον ενόχλησε σεξουαλικά κάποιος κληρικός, ούτε και πληροφορήθηκε σε νεανική ηλικία τέτοια επεισόδια. Ποτέ δεν έμαθε ότι στο φιλικό και συγγενικό κύκλο του κάποιος, επίσης καθολικός, ήταν φιλοναζιστής. Μάλιστα, μετά τον πόλεμο, όταν ο Φλας ήταν ήδη 15-16 ετών, συζήταγαν σε οικογενειακό κύκλο για τις κακουχίες που έπαθαν από το καθεστώς διάφοροι συγγενείς και φίλοι· ένας θείος του είχε εκτελεστεί μάλιστα σε ναζιστικό στρατόπεδο συγκεντρώσεως.

Οι αμφιβολίες

Ο Φλας άρχισε να παρατηρεί διάφορες λεπτομέρειες στη μελέτη του χριστιανισμού και των θρησκειών γενικότερα κατά τη διάρκεια των σπουδών του:  ενώ διάφορα αρχαία φιλοσοφικά κείμενα, ελληνικά και λατινικά, τα ανέλυαν και τα «ψείριζαν» οι ερευνητές, φιλόλογοι και φιλόσοφοι, λέξη προς λέξη και έψαχναν για τυχόν κρυφά νοήματα στη σύνταξη ή στην επιλογή των λέξεων, στα θεολογικά κείμενα των γραφών και των συγγραμμάτων των εκκλησιαστικών «πατέρων» υπήρχε μία χαλαρότητα. Κάτι αμφιλεγόμενο, μπορεί να σημαίνει αυτό, μπορεί και το άλλο ή το παράλλο, οπότε επιλεγόταν αυτό που βόλευε κάθε φορά!

Ο υποψήφιος απόφοιτος της Φιλοσοφίας και της Ιστορίας ξόδευε ώρες και ημέρες για να συγκρίνει μεταφράσεις και διαφορετικές αποδόσεις σε φράσεις επιστολών του Κικέρωνα, στη Θεολογία αρκούσε όμως να προκύπτει από τη μετάφραση το αναμενόμενο, πλαισιωμένο με τα συνήθη στους θεολόγους ερμηνευτικά άλματα.

Η μελέτη

Έτσι σκέφτηκε ο Φλας να εφαρμόσει στα θρησκευτικά κείμενα τις ίδιες εξαντλητικές τεχνικές που γνώρισε και εφάρμοζε στα φιλοσοφικά και ιστορικά. Η ιδέα του θεού, οι λογικές αποδείξεις για την ύπαρξή του, η ύπαρξη της ψυχής και η θρυλούμενη αιωνιότητα, η προβληματική του «κακού» στον κόσμο, οι προφητείες, τα θαύματα, η «σωτηρία», η χριστιανική ηθική και άλλα πολλά… όλα τα κείμενα των ευαγγελίων σε διάφορες εκδοχές τους, συγγράμματα των «απολογητών» και των  «πατέρων», αποφάσεις συνόδων και συναφείς μελέτες θεολόγων και φιλοσόφων. Η απόφαση του Φλας ήταν: πολύ ελαφριά, απλοϊκά!

Στο βιβλίο γίνεται συχνά αναφορά στις εικόνες του εξοργισμένου και βίαιου θεού, κάτι σαν τραμπούκος ηγεμόνας, από το πρώτο βιβλίο Σαμουήλ της Π.Δ., για του οποίου τη συμπεριφορά δεν υπάρχει όμως κάποια κριτική, θεωρείται δεδομένη και αυτονόητη. Στην περιγραφή της αιχμαλωσίας στη Βαβυλώνα παραπονιέται όμως ο άλλος για την καταπίεση των παιδιών του θεού από τους άπιστους. Γιατί άραγε η πρώτη καταπίεση να ήταν καλή και η άλλη όχι;

Και από πού προκύπτει ότι το «οφθαλμόν αντί οφθαλμού, οδόντα αντί οδόντος» αποτελεί κανόνα για εκτίμηση της αποζημίωσης, δηλαδή δεν πρόκειται για εκδίκηση αλλά για εισαγωγή στη νομική σκέψη; Κανένα στοιχείο δεν οδηγεί σ’ αυτή την ευνοϊκή ερμηνεία, ενώ διαχρονικά έχει γίνει εξαντλητική χρήση του «κανόνα» για πολλά εγκλήματα.

Κάποια εποχή εμφανίζεται πιεστικά η ανάγκη για δημιουργία σταθερών κανόνων, κάτι που ισχύει για όλους και διαχρονικά, εφόσον πρόκειται για το «λόγο του  θεού». Όμως ήδη από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια καθιερώθηκε ποια ευαγγέλια είναι έγκυρα και ποια όχι, ποιοι κήρυκες του χριστιανισμού ήταν «κανονικοί» και ποιοι «αιρετικοί». Με αυτές τις προεπιλογές δεν είναι δυνατόν να ισχυριστεί κάποιος ότι άνθρωποι, με γνωστό επίπεδο γνώσεων και γνωστές αδυναμίες της εκάστοτε εποχής, αποφάσισαν οριστικά και έγκυρα ποιος ακριβώς είναι αυτός ο «λόγος του θεού». Με μια κάπως διαφορετική επιλογή θα ήταν κάτι άλλο…

Ανάλογες σκέψεις κάνει ο Φλας για τα χριστιανικά «δόγματα», μερικά από τα οποία παίζουν διαχρονικά κεντρικό ρόλο και άλλα περιθωριοποιούνται.

Ο ανταγωνισμός με το λαϊκό χριστιανισμό

Ο Φλας καταπιάνεται με τις σύγχρονες προσπάθειες (καθολικών) συνόδων να προσαρμοστεί η χριστιανική θρησκεία στην τρέχουσα πραγματικότητα, αρχικά των αρχών του 20^ου αιώνα. Αναλύοντας τα θέματα που έχουν θιγεί και τις αντιλήψεις που έγινε προσπάθεια να προσαρμοστούν, καταλήγει ο συγγραφέας ότι καμιά διακόσμηση δεν μπορεί να αλλάξει πλέον τις αρχικές επιλογές με τα παιδιάστικα δόγματα! Αποτέλεσμα είναι η χριστιανική θρησκεία να δείχνει φιλοσοφικά την ηλικία της, να είναι γερασμένη και καθόλου ελκυστική.

Σ’ αυτή την περίπτωση, λέει, θα ήταν προτιμότερο να ανοιχτεί η θρησκεία προς τις επιλογές των Αρχαίων που λέγονται ακόμα «ειδωλολάτρες», και οι οποίες επιλογές τους έχουν αντιγραφεί από τους σύγχρονους απλοϊκούς πιστούς μέχρι κεραίας: να γίνει η θρησκεία ένα πανηγύρι με γλέντια, θαύματα, λιβάνια και μουσική, με κρασί και ψητά. Όπως έχει γίνει ήδη εν πολλοίς και εξελίσσεται παράλληλα με την ακαδημαϊκή θεολογία, η οποία έχει τελειώσει πλέον.

Ο Φλας απαντάει επίσης σε αντιρρήσεις αρμοδιότητας, ότι θα έπρεπε δηλαδή αυτά που συζητάει και γράφει στο βιβλίο του να τα πραγματεύεται ένας θεολόγος και όχι ένας φιλόσοφος και ιστορικός. Ο ίδιος έζησε όμως τις συζητήσεις γύρω από τον θεολόγο Bultmann και τις κριτικές αντιλήψεις του, όταν μαθητές του δήλωναν ότι δεν πιστεύουν και δεν ελπίζουν πια στη μετά θάνατον ζωή· για την κατανόηση της ζωής και του κόσμου δεν χρειάζονται πια τη θεολογία, δήλωναν. Να σημειώσουμε εδώ, κάνοντας μια παρέκβαση, ότι και ο Κω/νος Τσάτσος, γνωστός ιδεαλιστής φιλόσοφος είχε δηλώσει σε κατ’ ιδίαν συζητήσεις του με φίλους διανοούμενους: «Εδώ θα μείνουμε, δεν πιστεύω στη μετά θάνατον ζωή» (Εμμ. Κριαράς). Ο Τσάτσος τα κράτησε για τον κύκλο του, ο Φλας τα διατυμπανίζει.

Ανάλογα είναι και τα σχόλια του Φλας για τους θεολόγους: παραγιούς της φυσικής θεολογίας τους ανεβάζει, απατεώνες της ακαδημαϊκής φιλοσοφίας τους κατεβάζει. Για μερικούς  γνωστούς θεολόγους έχει ο συγγραφέας επαινετικά ή επικριτικά σχόλια στο βιβλίο του: ο γνωστός θεολόγος Κarl Barth μάλλον περιφρονούσε θεούς και θρησκείες, άλλους τους θεωρεί ο Φλας γυρολόγους της ψυχολογίας.

Ο Φλας δεν δηλώνει όμως άθεος, θεωρεί τον εαυτό του αγνωστικιστή. «Ένας άθεος τολμάει να αποδείξει την ανυπαρξία θεού, εγώ δεν έχω τέτοια αυτοπεποίθηση». Ως φιλόσοφος και περίπου στο βιολογικό τέλος της ζωής του δεν ενδιαφέρεται πια για θεό, για «μεταθανάτια ζωή», για υιό θεού και τους αγιοποιημένους συγγενείς του… Η ιουδαιοχριστιανική παράδοση, λέει, δεν είναι γι’ αυτόν παρά μια «συλλογή εικόνων από εφευρημένες ιστορίες».

Είχε η εκκλησία εθνική συνείδηση;

του καθηγ. Αντώνη Λιάκου, ΒΗΜΑ, 25/3/2007

Ήταν ακατανόητο για τους χριστιανούς το γεγονός ότι ο Θεός έδωσε τη νίκη στους «ασεβείς» μωαμεθανούς το 1453. Συνέβη προς εξαγνισμό των αμαρτιών τους; Ο Γεώργιος Σχολάριος, ο πρώτος πατριάρχης μετά την Αλωση, θεωρούσε την πτώση της Πόλης σημάδι της συντέλειας του κόσμου, που την περίμενε το 1492. To μοιραίο αυτό έτος θα συμπληρώνονταν 7.000 χρόνια από τη δημιουργία του κόσμου, σύμφωνα με το εκκλησιαστικό ημερολόγιο, και εφόσον «μια ημέρα Κυρίου, χίλια έτη επί γης», η περίοδος αυτή αντιστοιχούσε σε μια εβδομάδα του Θεού, επομένως μπορούσε να κλείσει ο κύκλος που άρχισε με τη δημιουργία του κόσμου.

Ο παροξυσμός του μαρτυρίου

Η ένταση των αποκαλυπτικών αναμονών δημιούργησε απτά γεγονότα. Ο παροξυσμός του μαρτυρίου είναι ένα από αυτά. Ο κόσμος των ιδεών και των παραστάσεων των νεομαρτύρων παρουσιάζει πολλά κοινά στοιχεία με αντιλήψεις των χρησμολόγων. Υπήρξαν κινήματα, όπως του Διονυσίου του Φιλοσόφου, που ελαύνονταν από παρόμοιες εσχατολογικές αντιλήψεις. Στις περισσότερες ερμηνείες της Αποκάλυψης θεωρούνταν ότι ο Μωάμεθ είχε προαναγγελθεί ως το τέταρτο θηρίο. Σε άλλα εκκλησιαστικά κείμενα παρουσιάζεται ως γιος του Διαβόλου. Από τις αντιλήψεις αυτές γεννήθηκε η ιδέα ότι το Ισλάμ δημιουργήθηκε βάσει «σατανικού» σχεδίου, ενώ ο Μωάμεθ στάλθηκε στη γη ως αντίβαρο του Χριστού.

 

Αν όμως η Τουρκοκρατία ισοδυναμούσε με την κυριαρχία του Αντιχρίστου, όπως είχε προφητεύσει η Αποκάλυψη, τι επιφύλασσε το μέλλον για τους χριστιανούς; Θεολόγοι όπως ο Γεώργιος Κορέσιος ή ο Αναστάσιος Γόρδιος και o Νεκτάριος Τέρπος υποστήριζαν ότι ύστερα από το εσχατολογικό αυτό γεγονός θα επέλθει η συντέλεια του κόσμου. Άλλοι, όπως ο Πανταζής ο Λαρισαίος, ο Λίνδιος, ο Θεοδώρητος και ο Κύριλλος, διακήρυσσαν ότι μετά την πτώση του μωαμεθανισμού και του παπισμού θα επικρατούσε στον κόσμο η αναμενόμενη χιλιετής βασιλεία του Χριστού με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη. Η περιοδολόγηση της ιστορίας σε τέσσερις αυτοκρατορίες, σύμφωνα με το όραμα του προφήτη Δανιήλ, αποτελούσε το υπόβαθρο της ιστορικής τους αντίληψης. Πού βρισκόμαστε τώρα, σε ποιο σημείο της ιστορίας, αναρωτιόταν ο Αναστάσιος Γόρδιος (18ος αι.), βέβαιος ότι η ιστορική πορεία είχε προδιαγραφεί στη Βίβλο.

«Αραγε ποία είναι η βασιλεία του Μωάμεθ και εις ποίαν αράδα ευρίσκεται μέσα εις την Θείαν Γραφήν; Διατί η Θεία Γραφή τέσσαρας βασιλείας μεγάλας του κόσμου φανερώνει πως έχουν να κυριεύσουν όλον τον κόσμον, μία κατόπιν την άλλην, και εις την τετάρτην βασιλεία μέλλει να γίνει η συντέλεια του κόσμου».

Η έννοια της εθνικής απελευθέρωσης ήταν απλώς έξω από κάθε δυνατότητα σκέψης στα εκκλησιαστικά περιβάλλοντα. Ηταν, δηλαδή, αδιανόητη. Η αποκαλυπτική πίστη ήταν τόσο διαδεδομένη ώστε τα αποκαλυπτικά κείμενα, οι προφητείες, οι χρησμοί αποτελούσαν μέρος της καθημερινής λαϊκής κουλτούρας. Οι διατριβές των Α. Αργυρίου («Οι ελληνικές ερμηνείες στην Αποκάλυψη») και Αλ. Καριώτογλου («Η περί του Ισλάμ και της πτώσεως αυτού ελληνική χρησμολογική γραμματεία») δείχνουν έναν κόσμο πεποιθήσεων που θα ξάφνιαζε τον ιστορικά εγγράμματο σημερινό αναγνώστη. Αυτόν τον κόσμο δεν μπορούσαμε να τον δούμε παλαιότερα, αρχικά εξαιτίας της αναδρομικής προβολής επάνω του της εθνικής ιδέας και στη συνέχεια επειδή υπερεκτιμήθηκε η εμβέλεια του Διαφωτισμού.

Ωστόσο η αναμονή του τέλους της ιστορίας δεν εμπόδισε τον Σχολάριο να διαπραγματεύεται με τον Μωάμεθ τον κατακτητή προνόμια για την Εκκλησία και να την εντάσσει στα φορολογητέα υποκείμενα της αυτοκρατορίας.

Η ικανότητα προσαρμογής

Όπως μας έδειξε πρόσφατα η Τόνια Κιουσοπούλου στο βιβλίο της «Βασιλεύς ή Οικονόμος; Πολιτική εξουσία και ιδεολογία πριν την Άλωση» (Πόλις, 2007), η Εκκλησία είχε αρχίσει να παίρνει αποστάσεις από την πολιτική εξουσία ήδη πριν από την άλωση της Πόλης, όταν αντιλήφθηκε ότι το κράτος θα ναυαγούσε ενώ η ίδια θα επιβίωνε. Εξάλλου η Εκκλησία επί τέσσερις αιώνες πριν από την Αλωση συμβίωνε με τους Οθωμανούς που είχαν καταλάβει το μεγαλύτερο μέρος της παλιάς αυτοκρατορίας. Βαθμιαία η Εκκλησία αυτονομήθηκε και υποκατέστησε συμβολικά την αυτοκρατορία. Το βλέπει κανείς και στις αλλαγές στην εικονογραφία. Μετά την Αλωση εμφανίστηκε η εικόνα του Δεσπότη Χριστού με αυτοκρατορική αμφίεση και βασιλική μίτρα. Σε μικρούς αυτοκράτορες μεταμφιέστηκαν από τότε και οι ορθόδοξοι επίσκοποι. Η αυτονόμηση της Εκκλησίας φυσικά διευκολύνθηκε και από την ενωτική πολιτική των Παλαιολόγων και ο θρίαμβος των Τούρκων επισφράγισε τη νίκη των Ανθενωτικών. Με την Αλωση η Εκκλησία απελευθερώθηκε από τον σφιχτό εναγκαλισμό της χριστιανικής εξουσίας.

Το χαμένο ραντεβού ανάμεσα στην Άλωση και στη συντέλεια αποδέσμευσε και τα λόγια στρώματα από την αποκαλυπτική παράδοση. Σιγά σιγά μικρές ομάδες από τη σημειολογική επικράτεια του αποκαλυπτικού χρόνου άρχισαν να περνούν στη σημειολογική επικράτεια της αναβίωσης του αρχαίου κόσμου, σε ένα άλλο δηλαδή χρονικό σχήμα, ακολουθώντας βέβαια ανάλογες διανοητικές μετατοπίσεις στην Ιταλία, με την οποία άλλωστε αυτές οι ομάδες συνδέονταν. Τον αυτοπροσδιορισμό Ελληνες ή Ελληνορωμαίοι άρχισαν να τον χρησιμοποιούν μέσα σε αυτά τα συμφραζόμενα γενικού εξαρχαϊσμού, στα οποία οι Τούρκοι ονομάζονταν Αχαιμενίδες ή Πέρσες, οι Μουσουλμάνοι Ισμαηλίτες ή Αγαρινοί και οι Ιταλοί Λατίνοι. Αυτά τα συμφραζόμενα άλλωστε οδηγούσαν και στον άκρατο εξαρχαϊσμό της γλώσσας. Σε αυτή την κατεύθυνση ωθήθηκαν βέβαια και από άλλους λόγους. Σε μια ατμόσφαιρα αναβίωσης των ελληνικών και λατινικών σπουδών που προκάλεσε η Αναγέννηση, η επίκληση της ελληνικότητας αποτελούσε ισχυρό πολιτισμικό κεφάλαιο. Βέβαια αυτή η τάση αφορούσε ελάχιστους κύκλους. Οι περισσότεροι ονόμαζαν «Έλληνες» τους παγανιστές και τους αλλόδοξους.

Το 1774 και οι ρωσοτουρκικοί πόλεμοι ήταν γεγονότα που πυροδότησαν εκ νέου προφητείες. Η απογοήτευση από τον πόλεμο αυτόν έδωσε τη στροφή προς την εκκοσμικευμένη αντίληψη της ιστορίας. Διεύρυνε, δηλαδή, τον κύκλο όσων διαπίστωναν την πλήρη ανεπάρκεια των παλαιών κωδίκων για την ανάγνωση του κόσμου και την ανάγκη υιοθέτησης ενός νέου κώδικα. Αυτή η μετάβαση από το ένα σύστημα σκέψης στο άλλο, δηλαδή από την αποκάλυψη και τη θεωρία των τεσσάρων αυτοκρατοριών στην αναβίωση του αρχαίου έθνους και από την προεγγραφή των γεγονότων στην ακολουθία αιτίας - αποτελέσματος, ήταν η αναγκαία συνθήκη ώστε να γίνει το πέρασμα και στην ιδέα του έθνους. Χωρίς την εγκατάλειψη της πίστης στη συντέλεια του κόσμου δεν μπορούσε να γεννηθεί η συνείδηση του έθνους. Αν χρησιμοποιήθηκαν αργότερα παρόμοιες χρησμολογίες για να εμψυχώσουν εθνικά κινήματα, αυτό έγινε με εντελώς εργαλειακό τρόπο και δείχνει πόσο εμπεδωμένες ήταν στο λαϊκό φαντασιακό οι αποκαλυπτικές ιδέες ως η μορφή που έπαιρνε το μέλλον.

Η προφητεία και η ιστορία

Η αναδίφηση των παλιών αποκαλυπτικών κειμένων αυτής της εποχής δείχνει ότι τα πράγματα ήταν εντελώς διαφορετικά από την εικόνα συμπόρευσης Εκκλησίας και εθνικού απελευθερωτικού πνεύματος. Η προφητεία εξηγούσε την ιστορία, και όχι το αντίθετο. Και η προφητεία δεν μίλαγε για εθνική απελευθέρωση αλλά για τη συντέλεια του κόσμου και τη χιλιετή βασιλεία του Θεού. Η έννοια «έθνος», για να συνειδητοποιηθεί, απαιτούσε ένα άλλο, πολύ διαφορετικό μοντέλο ιστορικής συνείδησης από το αποκαλυπτικό.

Τις δυσκολίες και τα πρώτα αδέξια βήματα στη δημιουργία αυτής της νέας συνείδησης έρχεται τώρα να μας δείξει το βιβλίο του Νίκου Ροτζώκου «Εθναφύπνιση και εθνογένεση» (Βιβλιόραμα, 2007) εντοπίζοντας τις δυναμικές διαφοροποιήσεις στα 50 χρόνια που προηγήθηκαν της Επανάστασης. Το εκπληκτικό βέβαια είναι πώς μέσα σε λίγα χρόνια μετά τη δημιουργία του ελληνικού κράτους η Εκκλησία κατόρθωσε να πείσει για τον δικό της πρωταγωνιστικό ρόλο στην ιδέα του έθνους και να τον επιβάλει στη διδασκαλία της ιστορίας στην εκπαίδευση. Ταυτίστηκε μάλιστα τόσο με την ιδέα αυτή ώστε να κατακεραυνώνει όσους της αμφισβητούσαν την πρωτοκαθεδρία στους εθνικούς αγώνες. Βέβαια αυτός ο εναγκαλισμός Ορθοδοξίας και εθνικισμού μετά από τον 19ο αι. και εξής συνέβη με όλες τις βαλκανικές χώρες, και δεν είναι κάτι για το οποίο πρέπει να απορούμε. Αν η Εκκλησία δεν είχε την τεχνογνωσία της προσαρμογής σε διαδοχικές εξουσίες και καταστάσεις, δεν θα είχε επιβιώσει επί δύο χιλιετίες. Και από την άποψη ενός θεσμού με δισχιλιετή ιστορία, ένα κράτος όπως το ελληνικό, που δεν συμπλήρωσε ακόμη ούτε 200 χρόνια ύπαρξης, δεν είναι παρά επεισόδιο στη ζωή του.

Μανόλης Κορρές: Ο σιωπηλός "φύλακας" της Ακρόπολης

της Σόνιας Ζαχαράτου, ΒΗΜΑgazino, 7/8/2012

 

Ο άνθρωπος που τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες έχει ζήσει στον Ιερό Βράχο περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον και έχει ταυτιστεί με την Ακρόπολη, ο πρώην υπεύθυνος του Παρθενώνα, μιλάει στο BHmagazino για τα όνειρα, τη συγκίνηση, την παγκόσμια εμβέλεια και το μέγα μυστήριο του Μνημείου

 

Ο καθηγητής του Πολυτεχνείου Μανόλης Κορρές, ενοχλείται από τη δημοσιότητα και θεωρεί δημοσιογραφική είδηση μόνο το γεγονός ότι δεν είναι πλέον υπεύθυνος του Παρθενώνα. ήταν, όμως, ως το 1999, ενώ συνεχίζει να είναι μέλος της Επιτροπής Συντηρήσεως Μνημείων Ακροπόλεως από το 2002, οπότε ανέλαβε την επιστημονική επίβλεψη. Ωστόσο, παραδέχεται ότι δεν υπάρχει σήμερα άλλος στον τομέα του για να δώσει λύσεις στα προβλήματα στο έργο της συντήρησης και ότι οι εργαζόμενοι βασίζονται και ανατρέχουν στις χιλιάδες σελίδες της επιστημονικής μελέτης του και στους όγκους των σχεδίων του.

 

Ακριβής και λεπτομερειακός στον λόγο του ο Μανόλης Κορρές με δέχτηκε στο γραφείο του έπειτα από αρκετό δισταγμό. Η κουβέντα μας αρχικώς στράφηκε γύρω από τα ρωμαϊκά ψηφιδωτά του Εθνικού Κήπου, τους αρχαίους δρόμους της πόλης που οδηγούσαν στη θάλασσα, τους πρωτοπόρους της τοπογραφικής μελέτης της Αθήνας, Κώστα Μπίρη και Γιάννη Τραυλό. Και αναπόφευκτα, κατέληξε στον Παρθενώνα, στον οποίο εργάζεται από την 1η Μαΐου του 1975.

 

 

Την Αθήνα την παίζετε στα δάχτυλα, κύριε καθηγητά;
«Έχω γεννηθεί εδώ και, αν δεν είχα ασχοληθεί τόσο εντατικά με τον Παρθενώνα και δεν με είχε απορροφήσει η αρχαία αρχιτεκτονική, θα γνώριζα πολύ περισσότερα για την πόλη και τη νεότερη ιστορία της».

 

Περπατάτε και σκέφτεστε πώς ήταν η αρχαία πόλη;
«Όχι μόνο η αρχαία. Συχνά, το παρελθόν διαπερνά ευθέως το παρόν, με όρους τοπογραφίας. Μια αρχαία οδός, λόγου χάρη, επαναλαμβάνεται στη σύγχρονη πόλη, όχι επειδή είναι μια συνέχεια ιστορική, αλλά επειδή οι όροι που προκάλεσαν στο παρελθόν αυτή την επιλογή των κατοίκων για τον δρόμο τους ισχύουν και σήμερα. Δηλαδή, οι κάτοικοι, χωρίς να επηρεάζονται από ίχνη αρχαία, σε απόλυτη λήθη όσον αφορά το παρελθόν τους, κατέληξαν σε παρόμοια επιλογή, επειδή η μορφή του εδάφους ή ορισμένες διαδρομές που ήταν πάντα εύλογες δεν άλλαξαν».

 

Δώστε μας ένα παράδειγμα.
«Η λεωφόρος Βουλιαγμένης, εκεί που διασταυρώνεται με την Καλλιρρόης, ήταν σημείο όπου κάποτε έτρεχαν τα νερά της πηγής και οι οδοιπόροι έκαναν στάση για να δροσιστούν. Η συγκεκριμένη οδός διατηρεί τη χάραξή της ως τώρα, κανείς, όμως, δεν σκέπτεται την πηγή».

 

Σας έχει καθορίσει η επιστημονική σας δραστηριότητα;
«Σε κάποιον βαθμό με έχει επηρεάσει. Ό,τι κάνουμε είναι θέμα επιλογών, αλλά και τύχης. Αν δεν είχαν εξαγγελθεί τα έργα, δεν θα είχα ασχοληθεί επαγγελματικώς με τον Παρθενώνα».

 

Η αγάπη σας, ωστόσο, για αυτόν τον αρχαίο χώρο προϋπήρχε.
«Ασφαλώς. Είχα κάνει και παλαιότερα μια επιστημονική εργασία, που κράτησε αρκετούς μήνες».

 

Επιτομή της ευτυχίας ήταν η συγκυρία;
«Ευτυχείς είμαστε, πρώτον, όταν έχουμε υγεία και, δεύτερον, όταν κάτι ικανοποιεί τις πνευματικές ανησυχίες μας».

 

Είχατε κάποιον δισταγμό για τη συνέντευξη. Τι σας έκανε να διστάζετε;
«Η δυσάρεστη αλήθεια που υπάρχει γύρω μας και το ευχάριστο ψέμα. Να ζητάμε καταφύγιο σε ψεματάκια, κάπως ευχάριστα, κάτι βεβαίως που είναι μέρος του αμυντικού μηχανισμού της ψυχής».

 

Μα λέμε ψέματα όταν δεν μιλάμε για την τρέχουσα πολιτικοκοινωνική κατάσταση;
«Δεν είναι ψέμα, είναι αποφυγή και στρουθοκαμηλισμός. Κάποτε, το ραδιόφωνό μου ήταν καθημερινά ανοιχτό στο Τρίτο Πρόγραμμα, αλλά τους τελευταίους μήνες ακούω μόνον ειδήσεις. Είναι αναπόφευκτο. Όλα συντελούνται με ραγδαίους ρυθμούς. Βεβαίως, αν κανείς έχει ένα απόθεμα διαφόρων ενδιαφερόντων, όπως είναι η τέχνη, έχει και ένα πρόχειρο καταφύγιο για τέτοιου είδους αποδράσεις. Συμβαίνει, βλέπετε, και στους ενηλίκους, όπως και στα παιδιά που αφήνουν τη σκέψη τους να ταξιδεύει, να διατηρούν κάτι από την ευχαρίστηση ενός κόσμου νοητού, ευρύτερου από τον υλικό κόσμο τού εδώ και τού τώρα».

 

Κύριε καθηγητά, πότε ανεβήκατε, ως εργαζόμενος, για πρώτη φορά στην Ακρόπολη;
«Την 1η Μαΐου 1975, όταν μου ανέθεσαν να εργαστώ ως υπάλληλος της νεοσύστατης τότε υπηρεσίας για τη συντήρηση των μνημείων. Η πρώτη συνάντηση της Επιτροπής Ακροπόλεως έγινε στο Ερέχθειο».

 

Πώς ήταν λοιπόν; «Επικρατούσε ενθουσιασμός. Ήταν εκεί οι καθηγητές Χαράλαμπος Μπούρας, Σωκράτης Αγγελίδης και Θεόδωρος Σκουλικίδης, ο διευθυντής του Μουσείου Ακροπόλεως, Γεώργιος Δοντάς. Όλοι νέοι. Επίσης, ήταν ο Γιάννης Μηλιάδης, o πάλαι ποτέ διευθυντής του Μουσείου. Τον Μηλιάδη, κυρτωμένο από τα χρόνια, γεροντάκι, ανέθεσαν σε εμένα ως νεότερο να τον υποβαστάζω, για να μη γλιστρήσει. Ήταν ένα απόγευμα έπειτα από βροχή, με εξαιρετική διαύγεια, και έβλεπε κανείς γύρω τα νησιά και τα καθρεφτίσματα πάνω στα μάρμαρα. Ξαφνικά, ο Μηλιάδης έβγαλε μια φωνή προς τους καθηγητές που προπορεύονταν: “Σταθείτε και κοιτάξτε πίσω! Πού θα το ξαναδείτε αυτό;”. Εκεί πίσω παιζόταν το απερίγραπτο δράμα της δύσης μέσα σε μια απίστευτη ομορφιά. Ο Μηλιάδης έτρεμε από συγκίνηση στα χέρια μου. Ήταν η τελευταία φορά που ανέβηκε στην Ακρόπολη».

 

Κι εσείς, σε τι κατάσταση ήσασταν;
«Είχα σημειώσει στο ημερολόγιό μου ότι θα έπρεπε η επιλογή μου να έχει γίνει έπειτα από διαγωνισμό, βάσει αυστηρών κριτηρίων, και όχι βάσει εμπειρίας. Αυτοί που με επέλεξαν είχαν μια γνώση για το ποιος είμαι. Αλλά δεν με ικανοποιούσε. Θεωρούσα ότι ήμουν πολύ νέος για κάτι τέτοιο, προτιμούσα μια πιο δημοκρατική διαγωνιστική επιλογή. Και δεν αισθάνθηκα τίποτε περισσότερο, επειδή ήταν πολύ επιτακτική η ανάγκη να παραχθούν άμεσα μελέτες, σχέδια και λοιπά».

 

Είχατε στιγμές ανάπαυλας; Βλέπατε την ομορφιά που εντόπισε ο Μηλιάδης;
«Δουλεύαμε εντατικά, “ορθοπεταλιά”. Αλλά θυμάμαι κάθε καιρική αλλαγή κατά τη διάρκεια αυτών των δύο δεκαετιών της συνεχούς παρουσίας μου στην Ακρόπολη. Ημέρες με ιδιαίτερο καύσωνα, ημέρες που από μακριά φάνηκαν καιόμενα δάση, ημέρες έπειτα από βροχή που όλα άστραφταν, ημέρες που την ώρα που ο ήλιος έδυε και ο ουρανός ήταν σκεπασμένος με μολυβένια σύννεφα, έβλεπες να διαδραματίζεται μια τεράστια θεατρική παράσταση των στοιχείων της φύσης… Όταν η εργασία, όμως, είναι τόσο σκληρή και απαιτεί τόση αυτοσυγκέντρωση, σχεδόν τα πάντα σβήνουν γύρω σου, το βλέμμα και η σκέψη σου εστιάζουν σε μια ανεπαίσθητη γραμμή, σε ένα ίχνος, σε έναν κόκκο μαρμάρου».

 

Τι αναζητούσατε πάνω σε έναν κόκκο;
«Τις αρχικές διαστάσεις του μαρμάρου, τη φθορά του, την Ιστορία του, τις περιπέτειές του μέσα στους αιώνες».

 

Σφραγίζονται από έναν λυρισμό οι αρχαίοι χώροι.
«Ναι, βέβαια».

 

Σκεφτόσασταν και εκείνους τους μακρινούς ανθρώπους;
«Περισσότερο τους αρχαίους μαρμαράδες, επειδή ίχνη τους απομένουν επάνω στα έργα. Βλέπεις τον “γραφικό χαρακτήρα” του τεχνίτη από τον τρόπο με τον οποίο πέρασε τα εργαλεία στο υλικό του. Κάποια δακτυλικά αποτυπώματα αναγκαστικά σε παραπέμπουν σε έναν άνθρωπο και ανακαλύπτεις και μια στιγμή της διαδικασίας παραγωγής. Απτό ορατό ίχνος των αρχαίων, προϊόν χειροτεχνίας, και όχι μόνον ιστορική λεκτική μαρτυρία. Αντιθέτως, από το πέρασμα του Περικλή δεν βλέπεις ένα τόσο συγκεκριμένο υλικό ίχνος».

 

Δεν είναι εντυπωσιακά βραχύς ο χρόνος μέσα στον οποίο χτίστηκε η Ακρόπολη;
«Φαίνεται πως όταν μια κοινωνία συγκροτημένη έφτανε σε πολύ μεγάλη ακμή και το κράτος είχε μεγάλη δύναμη, το έργο τελείωνε γρήγορα. Έχουν γίνει έργα τεράστια, σε ελάχιστο χρόνο. Το Κολοσσαίο χτίστηκε σε τέσσερα χρόνια, η Αγία Σοφία το ίδιο, οι ουρανοξύστες σε 12 μήνες».

 

Τι είναι ο Παρθενώνας, όχι μόνο για το ελληνικό, αλλά και για το παγκόσμιο κοινό;
«Ο Παρθενώνας περιβάλλεται από τόσο μεγάλη φήμη τους τελευταίους δύο αιώνες, ώστε πλέον είναι πολύ δύσκολο να δει κανείς το θέμα αντικειμενικά. Γι’ αυτό, ακόμη και άνθρωποι που δεν τον είδαν ποτέ εμφορούνται από τον ίδιο θαυμασμό και περίπου από την ίδια δογματική βεβαιότητα για τη σπουδαιότητά του. Τον θεωρούν, a priori, το τελειότερο κτίριο στον κόσμο. Διότι, αφού έτσι λέγεται, έτσι πρέπει και να είναι».

 

Είναι κακό αυτό;
«Όχι. Μερικά πράγματα έχουν αποκτήσει τη θέση ενός κοινού κτήματος. Αποτελούν κοινό τόπο. Αυτό απέκτησε και ο Παρθενών στην παγκόσμια συνείδηση, ως ένα επίτευγμα ύψιστης τέχνης και τεχνικής. Ίσως να είναι και μαζική αυθυποβολή. Ο δάσκαλός μου, Χαράλαμπος Μπούρας, έλεγε ότι σε πολλές περιπτώσεις συμβαίνει η φήμη να προηγείται του αντικειμένου της. Αυτό, βέβαια, μας κάνει πολύ απαιτητικούς και αν εν τέλει η φήμη δεν επαληθευτεί, νιώθουμε ξεγελασμένοι».

 

Δεν υπάρχουν και επιτεύγματα που δεν απογοητεύουν; «Και πάλι ο δάσκαλός μου έλεγε ότι υπάρχουν και έφερνε ως παράδειγμα την Αγία Σοφία».

 

Γιατί όχι τον Παρθενώνα;
«Στον Παρθενώνα, τα πράγματα είναι πιο δύσκολα, επειδή σε απόλυτο μέγεθος δεν είναι ένα κολοσσιαίο κτίριο. Δεν είναι μεγαλύτερο από το κτίριο της Βουλής. Είναι, όμως, τα ποιοτικά στοιχεία που δείχνουν, με άλλον τρόπο, το μέγεθος και την πρόσληψη του Παρθενώνος ως τέλειου επιτεύγματος».

 

Εντοπίστε μας τα στοιχεία αυτά.
«Ο Παρθενών δεν έχει τον πιο κοινό τύπο διαμόρφωσης ενός κτιρίου. Στον πλανήτη Γη, τα κτίρια κατά κανόνα περιβάλλονται από μια κατασκευή που είναι ως επί το πλείστον τοίχος και έχουν μια στέγη προστατευτική. Το γεγονός ότι ο Παρθενών περιβάλλεται από στύλους αποτελεί μια πάρα πολύ σπάνια περίπτωση. Και, επίσης, αφού είναι μαρμάρινο το κτίριο, ο σηκός δεν θα ήθελε προστατευτικούς κίονες ούτε προεξέχουσα στέγη. Σε έργα, όμως, μεγάλης αρχιτεκτονικής, που τείνουν προς το μνημειώδες, τα στοιχεία τους κάθε άλλο παρά με πρακτικούς όρους εξηγούνται. Επομένως, έχει συντελεστεί μια υπέρβαση για κάποιον σκοπό. Και σε κάθε ανθρώπινη πράξη, υπάρχει ένας σκοπός και επινοούνται τα μέσα για να τον φτάσουμε. Και όταν το μέσον – στη συγκεκριμένη περίπτωση ο Παρθενώνας – νοηματοδοτείται τόσο πολύ, τότε, το ίδιο γίνεται σκοπός. Και η απλή οικοδομική γίνεται αρχιτεκτονική. Και μάλιστα υψηλή. Έτσι, τα στοιχεία του έχουν αποκτήσει πνεύμα».

 

Πώς εκφράζεται το πνεύμα, για να το κατανοήσουμε καλύτερα; «Με τη διαλεκτική που αναπτύσσεται ανάμεσα στα αρχιτεκτονικά στοιχεία – κίονες, κιονόκρανα, γείσα, γλυπτά και φωτοσκιάσεις –, καθώς και με τη σύγκρουση Κενταύρων και Λαπιθών (σ.σ.: φυλή της Θεσσαλίας) στις μετόπες. Αλλού είναι οι Λαπίθες νικητές, αλλού οι Κένταυροι, αλλού η πάλη αμφίρροπη, μοιρασμένες οι νίκες. Ο καλλιτέχνης δεν βιάζεται να δείξει την έκβαση. Θέλει να αναδείξει τον αγώνα, τη σύγκρουση των αντιθέτων, ως διαδικασία. Τη σύγκρουση πολιτισμού και βαρβαροσύνης. Και οι ψυχαναλυτές της μυθολογίας βλέπουν στον Κένταυρο το διφυές του ανθρώπου, το ζωώδες και το πνευματικό, το οποίο προσπαθεί να επιβληθεί στο σώμα. Άνθρωπος και άλογο ήταν ο Κένταυρος, δηλαδή, ο μισός χωρίς λόγο και λογική».

 

Ωστόσο, ο Παρθενώνας είναι και ένα σύμβολο το οποίο σήμερα θέλουν να καταρρακώσουν ξένα δημοσιεύματα. «Μα, αυτό το σύμβολο ούτε μας ανήκει ούτε δεν μας ανήκει. Δεν έχουμε μεγαλύτερη σχέση ιδιοκτησίας από οποιονδήποτε κάτοικο στη Γη. Είναι ένα επίτευγμα των αρχαίων Ελλήνων και εμείς δεν ταυτιζόμαστε υποχρεωτικώς μαζί τους».

 

Τι συμβολίζει, λοιπόν, στις ημέρες μας;
«Κάτι διαφορετικό για τον καθένα. Διαφορετικό για τον εικαστικό, για τον φιλόσοφο, για τον σύγχρονο θεωρητικό της αρχιτεκτονικής, ο οποίος βλέπει τον ρόλο που έπαιξε ο Παρθενώνας στη διαμόρφωση ορισμένων ιδεολογημάτων ή ρευμάτων στον 20ό αιώνα. Διαφορετικό και αυτό που βλέπει ο πατριώτης Έλληνας και θυμάται ρήσεις όπως “πολεμήσαμε και για αυτές εδώ τις πέτρες” που αποδίδεται στον Μακρυγιάννη...».

 

Και εμπεριέχει την ιδέα της Δημοκρατίας;
«Μα, ο Παρθενώνας είναι το επίτευγμά της, είναι ο απτός μάρτυρας μιας μεγάλης στιγμής της ελληνικής Ιστορίας και της Δημοκρατίας. Είναι ένα μνημείο επάνω στο οποίο έχουν αποτυπωθεί τα ίχνη όλων των αιώνων μέχρι σήμερα, εποχών ακμής και παρακμής. Είναι το λίθινο χρονικό, η Επανάσταση του ’21, η Φραγκοκρατία, επειδή εκεί ήταν ο λατίνος επίσκοπος Πρότιμο, εκεί παντρεύτηκε η Κιάρα Τζώρτζη με τον Κονταρίνι (δούκας των Αθηνών, 15ος αι.), εκεί η Αναγέννηση με το παλάτι των Φλωρεντινών ηγεμόνων, εκεί η εκκλησία της Παναγιάς Αθηνιώτισσας και κατόπιν η Σάντα Μαρία ντι Ατένε. Είναι όλα αυτά που, φυσικά, επισκιάζονται από το επίτευγμα του Ικτίνου και του Φειδία, το οποίο έχει τεράστιο πνευματικό μέγεθος. Και είναι και ο μόνος ναός όπου εικονίζονται άνθρωποι στη ζωφόρο. Ποτέ άλλοτε δεν τόλμησε ο άνθρωπος να τοποθετήσει εαυτόν μεταξύ θεών σε ναό».

 

Ποιο είναι το «λίθινο χρονικό» που αναφέρατε;
«Το μεγαλύτερο αρχείο γραπτών μαρτυριών από τους σκοτεινούς χρόνους του Μεσαίωνα, από τον 7ο ως τον 11ο αιώνα. Περίπου 250 επιγραφές είναι χαραγμένες επάνω στον Παρθενώνα, με μικρά γραμματάκια».

 

Από ποιους έχουν χαραχτεί οι επιγραφές;
«Από επισκέπτες, από επισκόπους και βυζαντινούς, από καπεταναίους που επέστρεφαν θαλασσοπνιγμένοι και ευχαριστούσαν τον Θεό, από άλλους που ζητούσαν βοήθεια για τα επιχειρησιακά σχέδιά τους και για τα καΐκια τους, από κάποιους που γλίτωσαν από μια πανώλη ή από εκείνους που λένε ότι σώθηκε η πόλη από έναν εισβολέα. Από εκεί μαθαίνουμε και πότε η Αθήνα προβιβάστηκε από επισκοπή σε αρχιεπισκοπή. Μέσα από αυτά τα χαράγματα γνωρίζουμε πολύ περισσότερα στοιχεία για το τι συνέβαινε στην Αθήνα επί τέσσερις αιώνες από όσα μας διδάσκουν όλες οι πηγές της Ιστορίας».

 

Και για εσάς, τι είναι ο Παρθενώνας;
«Η δική μου αντίληψη, από κάποια απόσταση, είναι όλα αυτά μαζί. Βλέπετε, λοιπόν, ότι όσο πιο πολλά γνωρίζει κανείς για ένα αντικείμενο, τόσο πιο πολυσύνθετη είναι η ολική συνείδηση που έχει για αυτό».

 

Παρ’ ότι τώρα είστε μέλος της Επιτροπής Συντήρησης, καλείστε συχνά στον Παρθενώνα να δώσετε λύσεις σε αναφυόμενα επιστημονικά προβλήματα;
«Βρίσκομαι σε συνεχή ετοιμότητα και, εφόσον μου το ζητούν, πηγαίνω. Άλλωστε, οι επιστημονικές μελέτες μου απαντούν σε προβλήματα που μοιάζουν καινούργια. Τους βοηθούν».

 

Σας ενοχλεί που, πλέον, δεν βρίσκεστε καθημερινά στον Παρθενώνα;
«Όχι. Ολοκληρώθηκε ένας κύκλος».

 

Νιώσατε ποτέ ότι ιερουργείτε;
«Κατηγορηματικά όχι».

 

«Μικρός» μπροστά του;
«Προφανώς! Μικρός και ασήμαντος μπροστά στο αρχαίο επίτευγμα! Ένιωθα, όμως, και τεράστιο θαυμασμό για τους επιστήμονες του 18ου ή του 19ου αιώνα, που είχαν περάσει από την ίδια διαδικασία ενασχόλησης με εμένα. Αισθανόμουν πολύ κοντά τους. Η δραστηριότητά τους μου προκαλεί συγκίνηση».

 

Περισσότερη συγκίνηση από ό,τι η φαντασιακή επαφή με τους αρχαίους;
«Ναι, επειδή με συγκινεί μόνο καθετί που μπορώ να φτάσω μέσα από τη ζώσα μνήμη. Δηλαδή, καθετί που από παιδί θυμάμαι, που άκουσα από τους γονείς και τον παππού μου. Και, επίσης, με συγκινούν αυτά που μπορεί να φτάσει κανείς, καλύπτοντας προς τα πίσω τα κενά, από γενεά σε γενεά. Και έχω φτάσει ως το 1795. Αλλά δεν υπάρχει συγκίνηση στο να φτάσω στο απώτατο παρελθόν. Γιατί διακόπτεται η σκυταλοδρομία των ανθρώπων. Γιατί ο 5ος αιώνας ανήκει σε άλλο σύμπαν. Γιατί δεν υπάρχει ζώσα μνήμη που να μας συνδέει».

 

Ταυτοχρόνως με την εργασία σας στον Παρθενώνα, μελετούσατε και άλλα μνημεία;
«Ναι. Πολλά μνημεία όλων των εποχών σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, καθώς και στην Ιταλία. Η ιστορική αρχιτεκτονική είναι εξαιρετικά συναρπαστική και θεωρώ ότι είμαι πολύ τυχερός. Χρωστάω πολλά στην ύπαρξη μιας κοινότητας ανθρώπων με ειδίκευση στα ιστορικά μνημεία η οποία, ευτυχώς, έχει διευρυνθεί τον τελευταίο καιρό, αλλά όσοι από το παρελθόν χάνονται αφήνουν πίσω τους ένα τεράστιο κενό».

 

Πείτε μου, έρχεται ποτέ το έργο σας στα όνειρά σας;
«Όταν ακόμη σχεδίαζα, μια φορά νόμισα ότι ένα πρόβλημα που με απασχολούσε για πολλούς μήνες, το είχα λύσει και ότι το σχέδιο βρισκόταν σε ένα συγκεκριμένο συρτάρι. Έπειτα από πολύ καιρό, όταν έφτασε η στιγμή να το παρουσιάσω, ανακάλυψα ότι δεν υπήρχε στο συρτάρι. Άργησα να καταλάβω ότι ήταν μια βεβαιότητα που είχε δημιουργηθεί στον ύπνο μου. Ότι ήταν ένα όνειρο. Υπήρξαν, όμως, και πολλές περιπτώσεις που, στον ύπνο μου, έλυσα τεχνικά προβλήματα».

 

Ίσως νιώσατε και κάποια μετατόπιση ψυχολογική με αυτή την εντατική ενασχόλησή σας;
«Μερικές φορές, μόνος τα απογεύματα, στο εσωτερικό του ναού, αισθανόμουν ότι κάποιος έστεκε πίσω μου. Και ότι αυτός ήταν ο Φράνσις Πενρόουζ, ο Άγγλος αρχιτέκτων, ο οποίος περισσότερο από κάθε άλλον εμβάθυνε στα μυστικά της αρχιτεκτονικής, του σχεδίου και της κατασκευής του Παρθενώνα. Φυσικά, ήταν γέννημα της φαντασίας μου, χωρίς λογική. Όταν αυτό συμβαίνει, όμως, αισθάνεσαι παράξενα».

 

Για καθετί που έρχεται στη σκέψη σας προσπαθείτε να βρείτε μια λογική εξήγηση; Ακόμη και για κάθε συναίσθημα; «Ναι, γιατί όλα εξηγούνται. Χημικές ενώσεις είναι…».

 

Δεν χάνεται έτσι η μαγεία των πραγμάτων;
«Αντιθέτως, μεγαλώνει! Όταν ξέρω ότι αυτό είναι παιχνίδι της φαντασίας και η ψυχή λειτουργεί με διαφορετικό τρόπο, δεν έχει μαγεία; Άλλοι, για να το καταφέρουν, καταφεύγουν σε παραισθησιογόνα! Ακόμη και αν το εξηγήσει κανείς με εργασία νευροδιαβιβαστών, πάλι έχει τη μαγεία του».

 

Δεν έχει!
«Για εσάς! Για μένα έχει. Και όσο κανείς φτάνει στους ηλεκτροχημικούς παλμούς που συντελούν στο να λειτουργούμε έτσι, βρίσκω ακόμη μεγαλύτερη μαγεία. Δεν είναι ανάγκη να τα βλέπουμε με τα δεδομένα του Μεσαίωνα, σαν φάντασμα που βγαίνει από τον τοίχο. Ό,τι ένιωθα ήταν το αποτέλεσμα της σκέψης μου, που συνεχώς στρεφόταν γύρω από αυτόν τον άνθρωπο. Υπήρξαν φορές που είπα “μόνον ο Πενρόουζ και εγώ έχουμε δει το συγκεκριμένο σημείο. Κανείς άλλος”. Γιατί κανείς άλλος δεν είχε φτάσει εκεί. Και κανείς άλλος δεν είχε σκεφτεί αυτό το πράγμα. Είχα μπει στη σκέψη του».

 

Και καταλήγουμε στο πόσο μαγικός είναι ο άνθρωπος;
«Ακριβώς».

 

Έχετε έναν γιο. Τον έχετε ξεναγήσει στην Ακρόπολη;
«Τον έχω πάει σε διάφορους αρχαιολογικούς χώρους, αλλά στην Ακρόπολη θα τον ξεναγήσω όταν μεγαλώσει και καταλαβαίνει περισσότερο».

Το «Πανταχηκίνητον» του Βενιαμίν Λέσβιου

Βιβλία, βιβλία 

του Παντελη Mπουκαλα, Καθημερινή, 4/4/2009

Αντώνης Ν. Ανδριώτης: «Η θεωρία του Πανταχηκινήτου του Βενιαμίν Λεσβίου». Λέσχη Πλωμαρίου. «Βενιαμίν ο Λέσβιος», Πλωμάρι 2008, σελ. 67

ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ. Τι είναι το «Πανταχηκίνητον»; Μια λέξη είναι, που μόνο στη «Συναγωγή Νέων Λέξεων» του Στέφανου Κουμανούδη βρήκε τον τόπο της: «πανταχηκίνητον, ρευστόν τι, ο κατά Βενιαμίν τον Λέσβιον υπάρχον εν τη φύσει διεγείρει εν ημίν τα αισθήματα». Μια λέξη, λοιπόν, τόσο άσημη και άγνωστη πια όσο και ο πατέρας και νουνός της, ο Βενιαμίν Λέσβιος, σπουδαίος διαφωτιστής, της χορείας του Αδαμάντιου Κοραή, του Θεόφιλου Καΐρη, του Ευγένιου Βούλγαρη, και μέλος της Φιλικής Εταιρείας, μυηθείς στο Ιάσιο της Μολδαβίας.

Αλλά με τον Διαφωτισμό, τον ελληνικό και τον ξένο, δεν είχαμε ποτέ ιδιαίτερα καλές σχέσεις σε τούτα τα μέρη, κι όχι μόνο λόγω των εκκλησιαστικών επιθέσεων (που δεν έπαψαν ούτε στις μέρες μας) αλλά και επειδή μας κινούσε εναντίον του η πεποίθηση ότι εφόσον «εμείς δώσαμε τα φώτα μας στον κόσμο όλο», δεν έχουμε την ανάγκη καμιάς «εισαγωγής» λογιοσύνης και ορθού λόγου.

Ο Βενιαμίν γεννήθηκε στο Πλωμάρι της Λέσβου το 1759 και πέθανε στο Ναύπλιο από τύφο, «παρά τις περιποιήσεις της προστατευόμενής του Πανώριας Χατζηκώστα Αϊβαλιώτη, της θρυλικής Ψωροκώσταινας», όπως διαβάζω στο οικείο λήμμα του «Βιογραφικού Λεξικού» της Εκδοτικής Αθηνών, υπογεγραμμένο από τον Χ. Γ. Πατρινέλλη. Με σπουδές στο Παρίσι, όπου και γνωρίστηκε με τον Αδαμάντιο Κοραή, θεωρείται «το σημαντικότερο φιλοσοφικό πνεύμα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού», όπως υπογραμμίζει ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης στο έργο του «Νεοελληνικός Διαφωτισμός». Στην επαναστατημένη Πελοπόννησο, στην οποία είχε στείλει πολεμοφόδια με ένα καΐκι, σε συνεργασία με τον Παπαφλέσσα, έφτασε το καλοκαίρι του 1821 και έλαβε μέρος στην Α΄ και τη Β΄ Εθνική Συνέλευση.

Περίπου μια εικοσαετία νωρίτερα, το 1803, είχε καταδικαστεί για τις ιδέες του από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, που τον κατηγόρησε ότι αρνείται την κοσμολογία της Αγίας Γραφής, αφού αποδεχόταν ότι η Γη κινείται και ότι υπάρχουν και άλλοι πλανήτες κατοικημένοι από έμφρονα όντα. Η πιθανότητα ύπαρξης εξωγήινης νοήμονος ζωής ήταν πάντοτε αγκάθι για τη Θεολογία, γιατί κλόνιζε το γνωστό «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν»: πόσες εικόνες και πόσες ομοιώσεις μπορεί να έχει ο Θεός, που εμείς τον αποδίδουμε ανθρωπόμορφο; Πρόσφατα πάντως, το Βατικανό έλαβε την απόφαση ότι το ενδεχόμενο να υπάρχουν και εκτός Γης πολιτισμοί και όντα ευφυή, με άλλη μορφή από τη δική μας, δεν έρχεται σε σύγκρουση με το χριστιανικό κοσμολογικό «μοντέλο» και με το θεϊκό σχέδιο, όπως το εννοούμε εμείς τα άπτερα δίποδα του αστεία μικρού πλανήτη με το όνομα Γη.

«Μεγαλοφυής πρόταση»

Το «Πανταχηκίνητον», λοιπόν, όπως το προσδιόρισε ο ίδιος ο πνευματικός πατέρας του, «είναι ρευστόν ρέον ακαταπαύστως από σώματος εις σώμα»· «η εισροή και εκροή αυτού είναι ανάλογος με τον σωρόν του σώματος». Με βάση τις ιδέες που διατυπώνει ο Βενιαμίν στη «Φυσική» και στη «Μεταφυσική» του, συμπεραίνεται ότι το «Πανταχηκίνητον» προτείνεται, με τολμηρή φαντασία, ως η αιτία όλων των φαινομένων, φυσικών και ψυχικών. Μεταφυσική; Οι μελετητές του έργου του Βενιαμίν (σπουδαιότερη σχετική εργασία παραμένει η διδακτορική διατριβή της Ρωξάνης Αργυροπούλου, «Ο Βενιαμίν Λέσβιος και η ευρωπαϊκή σκέψη του 18ου αιώνα») φρονούν ότι όσο αβάσιμη κι αν αποδείχθηκε η πρωτότυπη θεωρία του, το κοσμολογικό σενάριο ή μοντέλο στο οποίο οδηγήθηκε επειδή, όπως έλεγε, η «φυσική του περιέργεια» δεν του επέτρεπε να μείνει στα αποτελέσματα αλλά τον «έσυρε εις το να ζητήση και τας αιτίας», έχει τις ρίζες του στη Φυσική, όχι στη Μεταφυσική.

Μελετώντας τα χειρόγραφα της «Φυσικής» του Βενιαμίν που διατηρούνται σε καλή κατάσταση στη βιβλιοθήκη της Λέσχης Πλωμαρίου «Βενιαμίν ο Λέσβιος» (η οποία και τα εξέδωσε ομοιογραφικώς ανατυπωμένα), ο Αντώνης Ν. Ανδριώτης, ερευνητής του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Ερευνας Κρήτης (Ινστιτούτο Ηλεκτρονικής Δομής και Λέιζερ), εντόπισε και ανέδειξε τα κύρια σημεία της θεωρίας του Βενιαμίν περί Πανταχηκινήτου και τα παρουσιάζει στο βιβλίο του ευσύνοπτα και καθαρά. Επιπλέον συσχετίζει τις απόψεις του Βενιαμίν με την επιστημονική γνώση της εποχής του Λέσβιου διαφωτιστή, με τις σύγχρονές μας ενοποιητικές θεωρίες της Φυσικής, αλλά και με τις αντιλήψεις των Πυθαγορείων για τη «σφαίρα ολκού», του Αριστοτέλη για τον αιθέρα και του Καρτέσιου για τη στροβιλώδη κίνηση.

Κατά τον ερευνητή, η θεωρία του Πανταχηκινήτου «είναι θεμελιωμένη στη βαθιά κατανόηση των μέχρι τότε γνωστών πειραματικών επιβεβαιώσεων των ιδιοτήτων της βαρύτητας, του ηλεκτρισμού, του μαγνητισμού, των οπτικών φαινομένων, της θερμότητας, της ακουστικής». Χωρίς να παραλείψει να υπογραμμίσει τα σοβαρά κενά της θεωρίας αυτής, ο ερευνητής συμπεραίνει πως η «μεγαλοφυής πρόταση» του Βενιαμίν αρκεί για να του αποδώσει τον τίτλο του «πατέρα των σύγχρονων ενοποιητικών θεωριών της Φυσικής». Η απόδειξη ενός τέτοιου ισχυρισμού βέβαια αφορά τους ειδικούς.

Βενιζέλος προς Σεραφείμ... κάτσε καλά!

Ο μητροπολίτης Πειραιώς Σεραφείμ απείλησε τους βουλευτές που θα ψήφιζαν το συμβόλαιο γάμου για άτομα ίδιου φύλου με "αφορισμό". Ο Ευ. Βενιζέλος, νομικός-συνταγματολόγος ο ίδιος και εγγονός παππά, τον βάζει στη θέση του, πετώντας και θεολογικές φράσεις για να του υπενθυμίσει ότι δεν είναι άσχετος:

Προς: τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη
Πειραιώς κ. Σεραφείμ

Αθήνα 5 Δεκεμβρίου 2013

Αρ. Πρωτ. 938

Σεβασμιώτατε,

έλαβα την ΑΠ 1329/3.12.2013 επιστολή Σας με αφορμή την πρόταση της Κοινοβουλευτικής Ομάδας του ΠΑΣΟΚ να ρυθμιστεί νομικά το πραγματικό γεγονός της συμβίωσης ατόμων του ίδιου φύλου σε συμμόρφωση προς τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) που ερμηνεύει και εφαρμόζει την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ).
 

Σας ευχαριστώ θερμά για την αναγνώριση της εθνικής προσπάθειας που κάνουμε για την έξοδο από τη κρίση και για τα πάντοτε έκδηλα αισθήματα αγάπης και εκτίμησης προς το πρόσωπο μου, χρόνια τώρα. Τα αισθήματα αυτά είναι -Σας διαβεβαιώ- αμοιβαία και ανυπόκριτα. Σας εύχομαι πολλά τα έτη με αφορμή τα πρόσφατα Ονομαστήριά Σας.

Όπως ξέρετε ως νομικός, η ΕΣΔΑ ισχύει στην εσωτερική έννομη τάξη ως κανόνας σχετικά αυξημένης τυπικής ισχύος (άρθρο 28 παρ. 1 του Συντάγματος), ενώ, λόγω του συστήματος διεθνούς δικαστικού ελέγχου που τη συνοδεύει, γίνεται καθολικά δεκτό στην επιστήμη και τη νομολογία ότι ο εθνικός νομοθέτης και ο εθνικός δικαστής έχουν υποχρέωση σύμφωνης προς την Ευρωπαϊκή Σύμβαση ερμηνείας των ρυθμίσεων των εθνικών συνταγμάτων των κρατών-μελών.

Από την άποψη αυτή καμία χώρα-μέλος της ΕΣΔΑ δεν μπορεί να αγνοήσει τη νομολογία του ΕΔΔΑ χωρίς επιπτώσεις πολιτικές ή ακόμη και νομικές στο επίπεδο του Συμβουλίου της Ευρώπης.

Τη μαύρη περίοδο της δικτατορίας η Ελλάδα στο ΕΔΔΑ και τους μηχανισμούς του Συμβουλίου της Ευρώπης και της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου αναζήτησε βοήθεια και στηρίγματα για την αποκατάσταση της Δημοκρατίας και του κράτους δικαίου.

Οι Ιερές Μονές της Εκκλησίας της Ελλάδος, όταν αναζήτησαν διεθνή προστασία των ιδιοκτησιακών και περιουσιακών τους δικαιωμάτων στο Στρασβούργο κατέφυγαν, δηλαδή στο ΕΔΔΑ και την δική του απόφαση επικαλέστηκαν ως τίτλο προστασίας. Αυτούς τους διεθνείς δικαιοδοτικούς μηχανισμούς δεν μπορούμε συνεπώς να τους χρησιμοποιούμε και να τους επικαλούμαστε επιλεκτικά.

Υποστηρίζετε την άποψη ότι ο νομοθέτης έχει κατά το Σύνταγμα (προφανώς εννοείτε το άρθρο 3) την υποχρέωση να λαμβάνει υπόψη του τις θέσεις και τις ευαισθησίες της Ορθόδοξης Εκκλησίας, όταν χειρίζεται θέματα κοινού ενδιαφέροντος, όπως ο γάμος, η οικογένεια, η προστασία του ανθρώπινου προσώπου.

Το κανονιστικό περιεχόμενο του άρθρου 3 που εισάγει το σύστημα των συνταγματικά ρυθμισμένων σχέσεων Κράτους και Εκκλησίας χωρίς να απομειώνει την προστασία της θρησκευτικής ελευθερίας (άρθρο 13 Συντάγματος), θα μου επιτρέψετε να πω ότι είναι τελείως διαφορετικό και απολύτως συγκεκριμένο: αφορά τις σχέσεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου με την Εκκλησία της Ελλάδος και την κατοχύρωση της τυπολογίας των επιμέρους εκκλησιαστικών καθεστώτων που υφίστανται στην ελληνική επικράτεια (Νέες χώρες, Κρήτη, Δωδεκάνησα).

Η ίδια όμως η δημοκρατική αρχή επιβάλλει στη Βουλή των Ελλήνων να λαμβάνει υπόψη της και να συνεκτιμά τις απόψεις και τις ευαισθησίες όλων των θεσμών, των συλλογικών οντοτήτων, των πολιτών. Μεταξύ αυτών εξέχουσα θέση κατέχει προφανώς, για λόγους ιστορικούς και κοινωνικούς, η Ορθόδοξη Εκκλησία.

Όμως ο νομοθέτης οφείλει εν τέλει να ενεργεί κατά το Σύνταγμα που με την σειρά του κατοχυρώνει και τη θέση του διεθνούς και του ευρωπαϊκού κοινοτικού δικαίου.

Στα ζητήματα ηθικής και βιοηθικής η ευρωπαϊκή και διεθνής συνταγματική αντίληψη έχει σε μεγάλο βαθμό επηρεαστεί από τις χριστιανικές απόψεις, δεν ταυτίζεται όμως με αυτές. Για ιστορικούς και θεσμικούς λόγους, που γνωρίζετε πολύ καλά, η συνταγματική ηθική και η ηθική της έννομης τάξης (ποινικής και αστικής) είναι διαχωρισμένη θεσμικά από την χριστιανική και πιο συγκεκριμένα την Ορθόδοξη ηθική αντίληψη, όσο και αν έχει επηρεαστεί από αυτήν.

Άλλωστε, ο Χριστιανισμός δεν είναι ηθική, αλλά Μήνυμα και Ελπίδα Σωτηρίας μέσα από την προσδοκία της Ανάστασης. Η Ορθοδοξία δε -επιτρέψτε μου να πω- απέχει πλήρως από αντιλήψεις κανονιστικές, ηθικοπλαστικές, τιμωρητικές.

Η αντιμετώπιση της πίστης, της δογματικής καθαρότητας, της αμαρτίας, της μετάνοιας, της κατ’ οικονομία μεταχείρισης, της άφεσης, της καταλαγής δεν αφορά το νομοθέτη και την Πολιτεία, αλλά την Εκκλησία. Από την άλλη πλευρά, η ρύθμιση των κοινωνικών σχέσεων μεταξύ πολιτών ή ατόμων που υπάγονται στην ελληνική και κατ’ επέκταση την ευρωπαϊκή έννομη τάξη είναι ζήτημα που ανήκει στη σφαίρα της Πολιτείας και των διεθνών υποχρεώσεών της και όχι της Εκκλησίας.

Αυτά έχουν κριθεί εδώ και δεκαετίες με αφορμή ζητήματα πολύ σημαντικότερα από το σύμφωνο συμβίωσης, όπως η νομική μεταχείριση της άμβλωσης, των προγαμιαίων σχέσεων, του πολιτικού γάμου, του διαζυγίου, του κλινικού θανάτου και των μεταμοσχεύσεων, (σε άλλες χώρες) της ευθανασίας, της παρένθετης μητρότητας, της ιατρικά υποβοηθούμενης αναπαραγωγής κ.ο.κ.

Οι θρησκευτικές μας αντιλήψεις ως προσώπων δεν μπορούν να επηρεάσουν, από ένα σημείο και μετά, τις επιλογές της ευρωπαϊκής και εθνικής έννομης τάξης και το εύρος προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που οφείλουν πολλά στο Χριστιανισμό, αλλά κινούνται πλέον σε μια παγκόσμια σφαίρα αξιών πολλαπλών προελεύσεων και επιρροών μέσα σε μια πλουραλιστική διεθνή κοινωνία. Η εθνική μας ταυτότητα και η ορθόδοξη παράδοσή μας δεν κινδυνεύουν αλλά επιβεβαιώνονται μέσα στο περιβάλλον αυτό χωρίς να θίγεται όμως κανένας άλλος.

Η θρησκευτική πίστη και κοινωνία μπορεί να κριθεί στους κόλπους της Εκκλησίας ή της θρησκευτικής κοινότητας. Η πολιτειακή μας στάση κρίνεται θεσμικά, δημοκρατικά, δικαιοκρατικά.

Οι βουλευτές, τα κόμματα, οι κυβερνήσεις, τα κοινοβούλια λειτουργούν ως όργανα του κράτους και όχι ως πιστοί υπό τον πνευματικό έλεγχο της θρησκευτικής τους κοινότητας. Το αντίθετο οδήγησε ιστορικά και δυστυχώς εξακολουθεί να οδηγεί, σε πολλά σημεία του κόσμου, σε τραγικές και απάνθρωπες καταστάσεις. Σε ανεξέλεγκτη βία. Σε ακύρωση της αξίας του ανθρώπινου προσώπου.

Λόγω των αμοιβαίων αισθημάτων αγάπης και εκτίμησης που μας συνδέουν, δεν εισέρχομαι σε θέματα κανονικής τάξης. Απευθυνθήκατε στον Αντιπρόεδρο της Κυβέρνησης και στον Πρόεδρο του ΠΑΣΟΚ για ζήτημα νομοθετικής πολιτικής εθνικής και όχι τοπικής σημασίας. Θα είχε συνεπώς ενδιαφέρον να διατυπωθεί αρμοδίως και συνοδικώς η άποψη της Εκκλησίας της Ελλάδος.

Τέλος, επιτρέψτε μου να αγνοήσω, για λόγους αναγόμενους στο σκληρό πυρήνα της ύπαρξης μου, την άτυχη απειλή ότι «θα αποστερηθούμε de facto ως πρόσωπα την χάρη και την ευλογία του Δικαιοκρίτου Κυρίου». Η αποστροφή αυτή θεωρώ ότι είναι απλώς σχήμα λόγου και όχι επισκοπική θέση που αξιώνει θεολογική και εκκλησιολογική θεμελίωση.

Σας ευχαριστώ που μνημονεύσατε τον ιερέα πάππο μου. Αυτός μου έμαθε ότι η σχέση μας με το Θεό είναι προσωπική, αδιαμεσολάβητη, διαρκής και αδιάκοπη από την ώρα που γεννιόμαστε ως εικόνες της αρρήτου δόξης Του παρά τα πολλά στίγματα των πταισμάτων μας, έως την ώρα της κρίσης μέσα από την οποία προσδοκούμε και ελπίζουμε στην ετέρα μορφής μας.

Με αισθήματα φιλίας και εκτίμησης

Ευάγγελος Βενιζέλος