Τα γεγονότα
Πέρα από όσα προαναφέρθηκαν, ούτε από τα πραγματικά γεγονότα, όσον αφορά στον Mozart, προκύπτει επιβεβαίωση των απόψεων που διατυπώνει ο Θ.Μ. Είναι γνωστό από την πλούσια βιβλιογραφία ότι ο μεγάλος συνθέτης είχε μία οικονομικά και κοινωνικά άστατη ζωή, όπως πολλοί ελεύθεροι καλλιτέχνες εξάλλου, επειδή δεν είχε στη Βιέννη μόνιμη απασχόληση σε κάποια εκκλησιαστική αυλή ή σε κάποιον ευγενή. Αποτέλεσμα ήταν να αναζητάει αγχωδώς ευκαιρίες και χώρους για την εκτέλεση των έργων του με στόχο κάποιες εισπράξεις. Έτσι, συνέθετε 3-4 νέα έργα, κοντσέρτα και συμφωνίες ή κάποια όπερα, πέρα από την εκτέλεση μικροπαραγγελιών, και στη συνέχεια αναζητούσε ακροατήριο (ακαδημίες, όπως έλεγαν τότε) για να τα παρουσιάσει.
Στις διάφορες επιστολές επαιτείας για χρήματα (π.χ. Puchberg), αναφέρεται συχνά ο Mozart σε άπαικτα έργα του που θα του απέφεραν πολλά χρήματα ώστε να ξεπληρώσει τα χρέη... Γίνεται κατανοητό ότι κάτω από τέτοιες συνθήκες δημιουργίας η παραγωγή έργου του επιπέδου που γνωρίζουμε για τον Mozart και απαιτούσε ο ίδιος από τον εαυτό του (βλέπε επιστολές), θα ήταν ασυνεχής - πέρα από τους αισθητικούς προβληματισμούς που επέβαλαν σ' ένα καλλιτέχνη, ακόμα και στον ιδιοφυή Mozart, να κάνει μικρότερα ή μεγαλύτερα διαλείμματα στη δημιουργική του προσπάθεια. Αυτό όμως δεν σημαίνει με κανένα τρόπο ότι είχε ολοκληρωθεί η προσφορά του σε ένα μουσικό είδος, τη στιγμή που, όσον αφορά στην καλλιτεχνική δημιουργία, κανείς δεν είναι δυνατόν να εκτιμήσει ή και να υποψιαστεί, τι μπορεί να προσφέρει ένας κορυφαίος καλλιτέχνης όπως ο Mozart.
Για παράδειγμα, ο Liszt έγινε διάσημος ως βιρτουόζος πιανίστας και σε μεγαλύτερη ηλικία στράφηκε στη μουσική σύνθεση. Αν είχε την ατυχία να πεθάνει περίπου στην ηλικία που πέθανε ο Mozart, θα έμενε το όνομά του στην ιστορία της μουσικής ως κορυφαίος πιανίστας. Ο Θ.Μ. θα είχε εξαγάγει το συμπέρασμα, κρίνοντας πιθανόν από μία περιπτωσιακή κόπωση ή σταδιακή μείωση των δημόσιων εμφανίσεων τού Liszt ή και λόγω κάποιας αρθρίτιδας στα δάκτυλα, ότι ο πιανίστας πέθανε, επειδή είχε ολοκληρώσει την ερμηνευτική προσφορά του - δεν είχε πια τίποτα άλλο να δημιουργήσει! Αναφέρουμε ακόμα για σύγκριση με την πορεία του Mozart ότι ο Haydn έγραψε κάπου 2.000 έργα εξασφαλισμένος από τα καθημερινά προβλήματα ως «μόνιμος» υπάλληλος της οικογένειας Εστερχάζυ και αργότερα ως συνταξιούχος, είχε δε την τύχη να φτάσει σε ηλικία 77 ετών.
Αν και δεν είμαστε οι αρμοδιότεροι, δεν πρέπει να παραλείψουμε να αναφέρουμε εκθέσεις περί ψυχολογικής καταπτώσεως, απομονωτισμού από τον κοινωνικό περίγυρο, μοιρολατρία, τάση προς ασθένειες κτλ. ανθρώπων που έμειναν στα 40-50 χρόνια για μεγάλο χρονικό διάστημα άνεργοι, μετά από μία παραγωγική ζωή αρκετών ετών. Αλλιώς αντιμετωπίζει τη ζωή και τον κόσμο ο «βολεμένος» και χορτάτος και αλλιώς ο άνεργος και καταχρεωμένος και αυτό το γνωρίζουμε όλοι από την καθημερινότητα, δεν χρειάζονται ιδιαίτερες επιστημονικές εκθέσεις για να πεισθούμε. Σίγουρα, οι συνθήκες της σημερινής μεταβιομηχανικής κοινωνίας είναι τελείως διαφορετικές από εκείνες στα τέλη του 18ου αιώνα, αλλά και ο Θ.Μ. φέρνει παραδείγματα, τα οποία δεν εντάσσονται σε ένα ενιαίο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο, άρα ισχυρίζεται ότι η θεωρία του είναι διαχρονική και διαπολιτισμική.
Θέλουμε ακόμα να κάνουμε την εκτίμηση, επανερχόμενοι στον Mozart, ότι, εφόσον επιβίωνε ο συνθέτης για κάποιο ικανό χρονικό διάστημα από τη μάλλον χρόνια ασθένειά του και έπαιρνε τη θέση μουσικού στο ναό του Αγίου Στέφανου της Βιέννης που του είχαν ήδη υποσχεθεί οι επίτροποι της εκκλησίας, θα ήταν υποχρεωμένος και θα το έκανε με ιδιαίτερη ευχαρίστηση, ουδείς αμφιβάλλει, να ασχοληθεί και πάλι με τη σύνθεση εκκλησιαστικών έργων που είχε ουσιαστικά εγκαταλείψει με τον αποχαιρετισμό του Σάλτσμπουργκ: Δεκαεπτά (17) λειτουργίες στο Σ. μέχρι το 1781 που έφυγε, δύο στη Βιέννη, 8 λιτανείες και εσπερινούς στο Σ., τίποτα στη Βιέννη, 17 εκκλησιαστικές σονάτες στο Σ., καμία στη Βιέννη κτλ. Ένας διορισμός στον «ευρύτερο δημόσιο τομέα» της Βιέννης λοιπόν και η έκρηξη παραγωγής έργων του πολυγραφότατου Mozart θα ανέτρεπαν τη θεωρία του Θ.Μ. ή θα τον απέτρεπαν να χρησιμοποιήσει τον Mozart στο συζητούμενο βιβλίο ως αντιπροσωπευτικό παράδειγμα.
Να σημειωθεί ακόμα ότι ο Haydn έγραψε το ορατόριο «Η δημιουργία», ένα από τα σημαντικότερα έργα του, το 1798, ως συνταξιούχος μουσικός σε ηλικία 66 ετών. Στον ώριμο Liszt οφείλουμε δε τη λεγόμενη συμφωνική ποίηση. Δεν είναι άδικο να υποθέσουμε ότι ειδικά ο Mozart, με τόσες ιδέες και τόσα σχέδια στο μυαλό του, που έγραψε λίγους μήνες πριν πεθάνει το κοντσέρτο για κλαρινέτο (μπασέτ κόρνο), ένα από τα πιο όμορφα κοντσέρτα του, ο οποίος ακόμα και στο κρεβάτι της ασθένειας που έμελλε να γίνει νεκρικό, αγωνιζόταν να ολοκληρώσει μια σύνθεση για επιμνημόσυνη λειτουργία (Requiem), ότι ειδικά αυτός ο δημιουργός δεν θα είχε κάτι ενδιαφέρον να προσθέσει στα επόμενα 10 ή 20 χρόνια ζωής του - αν βέβαια ζούσε;
Ο Θ.Μ. αναφέρει (σελ. 74) ότι συζήτησε με μουσικούς, οι οποίοι δεν «σοκάρονται από την ιδέα ότι ο Mozart μπορεί να είχε εξαντλήσει το δημιουργικό του δυναμικό...» Δεν αναφέρονται βέβαια ονόματα συγκεκριμένων μουσικών και είναι δύσκολο να εξακριβωθεί, τι ακριβώς πιστεύουν αυτοί. Πάντως, οι γνωστοί μουσικολόγοι, μελετητές του Mozart και συγγραφείς, αναφέρουμε εδώ μόνο τους Alfred Einstein (διάσημος μουσικολόγος, εξάδελφος του Φυσικού), B. Paumgartner και V. Braunbehrens, σε κανένα σημείο του έργου τους δεν συμφωνούν με την άποψη των μουσικών που επικαλείται ο Θ.Μ. - κάθε άλλο μάλιστα (*). Καταλήγουμε λοιπόν ότι ούτε η λογική των γεγονότων, ούτε οι έγκυρες εκτιμήσεις επιβεβαιώνουν τα συμπεράσματα του συγγραφέα.
Όσον αφορά, τέλος, την άποψη του Θ.Μ. στο βιβλίο και στην προαναφερόμενη συνέντευξη στον Τάκη Μίχα, ότι και η αυτοκτονία αποτελεί μία φυσιολογική διαδικασία στην εξέλιξη της ζωής ενός ανθρώπου (Hemingway) ή ότι η αποτυχία μίας αυτοκτονίας (Schumann) οφείλεται στο ότι ο δημιουργός δεν έχει ολοκληρώσει ακόμα το έργο του, μάλλον σαν μακάβρια υπερβολή από την απουσία επιχειρημάτων, αν όχι σαν κακόγουστο αστείο, ακούγεται.
(Stelios Frangopoulos, Στέλιος Φραγκόπουλος)
(*) Αναφέρουμε εδώ μόνο ένα έργο καθενός από τους τρεις μελετητές:
- Alfred Einstein: Mozart, Sein Charakter-Sein Werk, Fischer, Frankfurt 1978
- Volkmar Braunbehrens: Mozart in Wien, Piper-Schott, Muenchen 1988
- Bernhard Paumgartner: Mozart, Leben und Werk, Piper-Schott, Muenchen 1991
