της Χριστίνας Σανούδου, Καθημερινή, 18/1/2015
Πρωτοπόρος ερευνητής με δεκάδες δημοσιεύσεις, ο Τζιμ Αλ-Καλίλι θα μπορούσε να ζει κλεισμένος στο εργαστήριό του, να μοιράζεται τα αποτελέσματα της δουλειάς του με μία ελίτ «μυημένων» ή, έστω, να αρκείται στη διδασκαλία των φοιτητών, που καταφέρνουν να εξασφαλίσουν μία θέση στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου του Σάρεϊ. Αντίθετα, ο διακεκριμένος φυσικός έχει αφιερώσει τις τελευταίες δύο δεκαετίες στην επικοινωνία της επιστήμης, πεπεισμένος πως κάθε άνθρωπος έχει όχι μόνο δικαίωμα πρόσβασης στη γνώση, αλλά και την ικανότητα να συλλάβει ακόμη και τις πιο σύνθετες έννοιες της κβαντικής θεωρίας, όπως το πολυσύμπαν, η αντιύλη ή η «απρόβλεπτη» συμπεριφορά των υποατομικών σωματιδίων.
Συγγραφέας 10 εκλαϊκευμένων βιβλίων και πολυάριθμων άρθρων σε εφημερίδες, παρουσιαστής της ραδιοφωνικής εκπομπής «The life scientific» στο BBC, δημιουργός τηλεοπτικών ντοκιμαντέρ και επικεφαλής στον τομέα διάδοσης της επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Σάρεϊ, έχει βραβευθεί για το έργο του με το μετάλλιο Φάραντεϊ της Βασιλικής Εταιρείας, το Βραβείο Κέλβιν του Βρετανικού Ινστιτούτου Φυσικής κ.ά.
«Αρχισα να ασχολούμαι με την επικοινωνία της επιστήμης γιατί μου προσέφερε τεράστια ικανοποίηση – το να εξηγώ σύνθετες έννοιες με ευχαριστεί τόσο όσο και το να προχωρώ την έρευνά μου», λέει στην «Κ». «Στη Βρετανία σήμερα, ένας αυξανόμενος αριθμός επιστημόνων ασχολείται με τη διάδοση της επιστήμης σε ένα ευρύτερο ακροατήριο. Στο δικό μας τμήμα Φυσικής, για παράδειγμα, υπολογίζω ότι από το ένα τρίτο έως το 50% του διδακτικού προσωπικού έχει δώσει διαλέξεις σε παιδιά σχολικής ηλικίας, έχει δημοσιεύσει εκλαϊκευμένα άρθρα ή έχει μιλήσει με δημοσιογράφους», συνεχίζει, υπογραμμίζοντας ότι τα βρετανικά πανεπιστήμια στηρίζουν αυτού του είδους τις δράσεις. «Επιτέλους, τα πανεπιστήμια αρχίζουν να αντιλαμβάνονται ότι οι επιστήμονες δεν μπορούν απλώς να συζητούν μεταξύ τους μέσα στους γυάλινους πύργους τους. Οτι έχουν την ηθική ευθύνη να εξηγούν τη δουλειά τους στο ευρύ κοινό, είτε για να εμπνεύσουν την επόμενη γενιά, να ικανοποιήσουν τη δίψα του κόσμου για γνώση και να συμβάλουν στην επιστημονική εκπαίδευση του πληθυσμού, είτε απλούστατα διότι το κοινό χρηματοδοτεί την έρευνά μας μέσω της φορολογίας».
Γνώση για όλους
Χρησιμοποιώντας εύληπτες φράσεις και ολοζώντανες μεταφορές, ο καθηγητής Θεωρητικής Φυσικής καταφέρνει να διατηρεί αμείωτη την προσοχή των αναγνωστών, των ακροατών ή των τηλεθεατών, οδηγώντας τους αργά αλλά σταθερά προς την κατανόηση ζητημάτων που εκ πρώτης όψεως μοιάζουν απλησίαστα. Ο ίδιος, ωστόσο, δεν θεωρεί πως διαθέτει κάποιο ιδιαίτερο ταλέντο. «Φυσικά, δεν θέλουν όλοι οι επιστήμονες να μιλήσουν στα ΜΜΕ ή να γράψουν εκλαϊκευμένα βιβλία. Επομένως, η επικοινωνία της επιστήμης δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθένας, όμως δεν θεωρώ ότι οι απαιτούμενες ικανότητες είναι τόσο σπάνιες.
Βασική προϋπόθεση είναι να αντιμετωπίζεται ως μία αξιοσέβαστη δραστηριότητα, με την οποία μπορούν να ασχοληθούν οι σοβαροί ερευνητές». Αντίστοιχα, υποστηρίζει ότι η ενασχόληση με την επιστήμη δεν απαιτεί υψηλή ευφυΐα ούτε κάποια έμφυτη κλίση, παρά μόνον σκληρή δουλειά.
«Θα ήθελα να τονίσω ότι οι φυσικοί δεν είναι πιο έξυπνοι από την υπόλοιπη ανθρωπότητα, όσο κολακευτικό και αν είναι να μας αντιμετωπίζουν ως κατά κάποιον τρόπο ξεχωριστούς και ανώτερους από όλους τους άλλους», αναφέρει. «Ενας φυσικός απλούστατα έχει το προσόν της πολυετούς εξάσκησης με ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης. Πιστεύω ότι κάθε άνθρωπος, αν ενδιαφέρεται, έχει την ικανότητα να καταλάβει, αλλά συχνά παίρνει χρόνο - χρόνια, σε ορισμένες περιπτώσεις. Εφόσον έχω αφιερώσει πολλά χρόνια μελέτης προσπαθώντας να κατανοήσω την κβαντομηχανική, να εξοικειωθώ με τα απαραίτητα μαθηματικά εργαλεία και να συλλάβω αυτές τις παράξενες έννοιες, πώς γίνεται ένας μη επιστήμονας να συλλάβει τα πάντα παρακολουθώντας ένα ντοκιμαντέρ ή διαβάζοντας ένα εκλαϊκευμένο επιστημονικό βιβλίο;».
Προφανώς, καμία στρατηγική για τη διάχυση της γνώσης δεν μπορεί να έχει επιτυχία αν το κοινό δεν ενδιαφέρεται, κατ’ αρχάς, να μάθει περισσότερα. Επομένως, οτιδήποτε κεντρίζει το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης για επιστημονικά ζητήματα είναι ευπρόσδεκτο, ακόμη κι αν πρόκειται για μία ταινία μυθοπλασίας, υπογραμμίζει ο καθηγητής. «Πιστεύω ότι η επιστημονική φαντασία έχει ένα ρόλο να παίξει», επισημαίνει και παραδέχεται ότι λάτρεψε το Ιnterstellar. «Το θέμα είναι πως πρόκειται για επιστημονική φαντασία, όχι για ντοκιμαντέρ. Δεν φιλοδοξεί να είναι επιστημονικά έγκυρο. Και γιατί θα έπρεπε; Είναι μία ψυχαγωγική ταινία.
Φυσικά, είναι εντυπωσιακό όταν η επιστημονική φαντασία δίνει σημασία στις λεπτομέρειες και προσπαθεί να είναι επιστημονικά έγκυρη. Ομως δεν ανήκω στην κατηγορία των φυσικών που εξαγριώνονται αν μία ταινία περιέχει επιστημονικές ανακρίβειες. Δεν θεωρώ ότι μας παραπληροφορούν, γιατί η δουλειά τους δεν είναι να μας εκπαιδεύσουν. Και αν μεταδίδουν τη συγκίνηση και το θαύμα της επιστήμης, ώστε να εμπνεύσουν ένα νέο άτομο να ακολουθήσει επιστημονική καριέρα, αυτό είναι υπέροχο».
Γεννημένος στη Βαγδάτη το 1962 από Ιρακινό πατέρα και Αγγλίδα μητέρα, ο Τζιμ Αλ-Καλίλι εγκαταστάθηκε μόνιμα στη Μεγάλη Βρετανία σε ηλικία 15 ετών. Παρά την πρώιμη εξοικείωσή του με δύο μεγάλες θρησκείες –ή ίσως εξαιτίας της–, δηλώνει άθεος και από το 2013 είναι πρόεδρος της Βρετανικής Ενωσης Ουμανιστών. Αναγνωρίζει, ωστόσο, ότι πολλοί άνθρωποι αναζητούν στη θρησκεία τις απαντήσεις που μέχρι στιγμής δεν έχει κατορθώσει να προσφέρει η επιστήμη. «Οι άνθρωποι έχουν ανάγκη από ένα μεγάλο σκοπό, ένα σχέδιο για τα πάντα, επειδή δεν αντέχουν στη σκέψη πως όλα όσα συμβαίνουν είναι τυχαία και υπόκεινται μόνο στους νόμους της Φυσικής. Αλλά κάτι τέτοιο προϋποθέτει ότι υπάρχει μία εξήγηση και ένας σκοπός για όλα. Η επιστημονική μου εκπαίδευση με διδάσκει ότι δεν βρίσκομαι στη Γη για κάποιο σκοπό ούτε το Σύμπαν υπάρχει για κάποιο σκοπό. Απλά υπάρχει. Και εγώ υπάρχω εξαιτίας ενός ευτυχούς ατυχήματος», υποστηρίζει.
Κβαντική βιολογία
Επί του παρόντος, το ερευνητικό ενδιαφέρον του Τζιμ Αλ-Καλίλι είναι εστιασμένο σε ένα ανεξερεύνητο, αν και πολλά υποσχόμενο πεδίο: την κβαντική βιολογία, δηλαδή την αξιοποίηση της κβαντικής θεωρίας για την κατανόηση φαινομένων που συντελούνται μέσα στα κύτταρα. «Είναι ένα συναρπαστικό πεδίο, γεμάτο υποσχέσεις και δυνατότητες», αναφέρει, τονίζοντας ότι είναι πολύ νωρίς για συμπεράσματα. «Είναι σαν ένα βρέφος, που κάνει τα πρώτα του διερευνητικά βήματα. Θα ήταν αφελές εκ μέρους μου να υποστηρίξω ότι θα μεταμορφώσει τις αντιλήψεις μας για τη ζωή και θα ανοίξει νέες ευκαιρίες στον χώρο της ιατρικής. Φυσικά, μπορεί να το κάνει. Για παράδειγμα, αν κατανοούσαμε πώς τα ένζυμα αξιοποιούν τα τρικ της κβαντομηχανικής, θα μπορούσαμε να αναπτύξουμε πιο αποτελεσματικές μεθόδους χορήγησης φαρμάκων, λαμβάνοντας υπ’ όψιν τον τρόπο με τον οποίο οι χημικές ουσίες απορροφούνται από τα ζωντανά κύτταρα.
Αντίστοιχα, αν ανακαλύπταμε ότι οι γενετικές μεταλλάξεις έχουν κβαντική καταγωγή, θα μπορούσαμε να συλλάβουμε τα βαθύτερα αίτια που ωθούν ένα κύτταρο να γίνει καρκινικό. Αλλά θα ήταν ανόητο το να ισχυριστούμε ότι η κβαντο-βιολογία είναι ο δρόμος προς τη θεραπεία του καρκίνου. Είναι πραγματικά πολύ νωρίς για να διακρίνουμε πού μας οδηγεί. Οταν το βρέφος ακόμη μαθαίνει να περπατά, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν όταν μεγαλώσει θα γίνει αθλητής των Ολυμπιακών Αγώνων».
Το τελευταίο βιβλίο του Τζιμ Αλ-Καλίλι, «Οι δαίμονες της Φυσικής» κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Τραυλός. Τα βιβλία του «Σκουληκότρυπες, μαύρες τρύπες και χρονομηχανές» και «Quantικά παράδοξα» κυκλοφορούν επίσης από τον ίδιο εκδοτικό οίκο.
