του Ηλία Μαγκλίνη, Καθημερινή 15/5/2024
Θεωρητικά, οι φυσικοί δεν αποκλείουν ένα ταξίδι στον χρόνο. Ένας μηχανικός, βέβαια, θα έλεγε πως δεν έχουµε τα µέσα για να φτιάξουµε µια χρονοµηχανή. Αλλά ένας φυσικός θα απαντήσει «ότι κάτι είναι εφικτό εάν δεν γνωρίζει κάποιον νόµο της φυσικής που να το απαγορεύει».
Αλλά τι σηµαίνει ακριβώς «επιστρέφω στο παρελθόν»; Η φυσική θεωρεί ότι ο χρόνος είναι «αυτό που επιτρέπει στο σύµπαν να µεταβάλλεται. (...) Το παρελθόν ελέγχει τα είδη του µέλλοντος που µπορούν να προκύψουν. Πρόκειται για το περίφηµο “αίτιο και αποτέλεσµα”».
Αν υποθέσουµε ότι γυρίζουµε πίσω στον χρόνο και, π.χ., σπουδάζουµε κάτι άλλο από αυτό που σπουδάσαµε στα νιάτα µας, αφού επιστρέψουµε στο σήµερα, θα είµαστε επαγγελµατικά κάτι άλλο;
Όχι. Κάτι τέτοιο παραβιάζει τον νόµο της αιτίας και του αποτελέσµατος, άρα το σύµπαν παύει να είναι συνεπές µε τον εαυτό του. Και η άλλη επιλογή που κάναµε στο ταξίδι µας στον χρόνο; Ίσως σε ένα παράλληλο σύµπαν ο άλλος µας εαυτός να σπουδάζει κάτι διαφορετικό. Αλλά τα παράλληλα σύµπαντα, αν υπάρχουν, έχουν αυτό το πρόβληµα: είναι παράλληλα· δεν τέµνονται.
Μισό λεπτό, όµως. Το ότι δεν µπορούµε να αλλάξουµε το παρελθόν δεν σηµαίνει ότι είναι απαγορευτικό να πάµε σε αυτό. Από τον Αϊνστάιν γνωρίζουµε ότι χώρος και χρόνος ταυτίζονται (χωρόχρονος) και ότι ο χωρόχρονος καµπυλώνεται εκεί όπου υπάρχει µεγάλη συγκέντρωση µάζας (π.χ. αστέρες νετρονίου, µαύρες τρύπες).
Ξέρουµε ότι σε ορισµένα µέρη του σύµπαντος ο χωρόχρονος συµπεριφέρεται αλλόκοτα: όταν καµπυλώνεται ο χώρος, συµπιέζεται και ο χρόνος µαζί. Θεωρητικά πάντοτε ίσως να δηµιουργούνται φυσικές σήραγγες (οι λεγόµενες σκουληκότρυπες), οι οποίες όχι µόνο να ενώνουν µακρινά σηµεία του χώρου αλλά και διαφορετικά σηµεία του χρόνου. «Οσο δεν επιχειρείτε να αλλάξετε το παρελθόν, µπορείτε να κινηθείτε στον καµπυλωµένο χωρόχρονο και αυτός µπορεί κάλλιστα να σας µεταφέρει είτε στο παρελθόν είτε στο µέλλον».
Οι Τσαµ - Ουάιτσον προτείνουν ακόµα µία µηχανή αντιστροφής του χρόνου. «Είναι η ιδέα εξωφρενική; Ναι. Γνωρίζουµε πώς να κάνουµε τον χρόνο να κυλάει προς τα πίσω ή να µειώνουµε την εντροπία; Οχι. Θα µπορούσε κάτι τέτοιο να εφαρµοστεί στην πράξη; ∆εν έχουµε ιδέα. Είναι αδύνατον; Οχι, σύµφωνα µε τις σηµερινές µας γνώσεις στη φυσική!».
Ισως µια οριστική απάντηση να έδωσε κάποτε ο αστροφυσικός Στίβεν Χόκινγκ, προκειµένου να αποδείξει πως τα ταξίδια στον χρόνο είναι κάτι ανέφικτο: οργάνωσε ένα πάρτι µε προσκεκληµένους χρονοταξιδιώτες. ∆εν πάτησε ψυχή...
Υπάρχει κανείς εκεί έξω;
του Ηλία Μαγκλίνη, Καθημερινή 16/5/2024
«Γιατί δεν μας έχουν επισκεφτεί εξωγήινοι; Ή μήπως το έχουν ήδη κάνει;» τιτλοφορείται ένα από τα κεφάλαια των Τσαμ και Ουάιτσον στο προαναφερόμενο βιβλίο τους.
«Ο γαλαξίας μας έχει έναν απίστευτα μεγάλο αριθμό άστρων (περίπου 250 δισεκατομμύρια) και υπάρχουν τρισεκατομμύρια, αν όχι άπειροι, γαλαξίες. Επίσης, περίπου ένα στα πέντε άστρα διαθέτει έναν πλανήτη παρόμοιο με τη Γη, που σημαίνει ότι υπάρχουν πεντάκις εκατομμύρια (αν όχι άπειρες!) ευκαιρίες να αναπτυχθεί ζωή».
Τότε... πού είναι; (Παράδοξο του Fermi) Οι συγγραφείς προσπαθούν να απαντήσουν εξετάζοντας τέσσερα σενάρια. Το πρώτο: Μας άκουσαν και έρχονται να μας βρουν. Αλλά «το είδος μας άρχισε να εκπέμπει ραδιοφωνικά, τηλεοπτικά και άλλα σήματα πριν από περίπου έναν αιώνα. (...) Έτσι, ακόμη και σήματα που κινούνται με την ταχύτητα του φωτός χρειάζονται πολύ χρόνο για να φτάσουν στους εξωγήινους κόσμους που ενδεχομένως υπάρχουν». Ίσως, λοιπόν, να μην υπάρχουν νοήμονες εξωγήινοι πολιτισμοί σε κοντινή στη Γη απόσταση, εξ ου και η σιωπή.
Δεύτερο σενάριο: Θα μπορούσαν να «σκοντάψουν πάνω μας», έχοντας ξεκινήσει την εξερεύνησή τους πριν από χιλιάδες ή και εκατομμύρια χρόνια, εφόσον μιλάμε για έναν τεχνολογικά προηγμένο εξωγήινο πολιτισμό. Και πάλι, σιωπή (έως τώρα). Ισως διότι «εκεί έξω δεν υπάρχουν τέτοιου είδους πολιτισμοί».
Τρίτο σενάριο: Να είναι εξαιρετικά ευφυείς, τόσο που να έχουν κατασκευάσει «αυτοαναπαραγόμενες» διαστημοσυσκευές, τέτοιες που ενώ εξερευνούν τον γαλαξία φτιάχνουν επιτόπου περισσότερα σκάφη, μειώνοντας έτσι τον χρόνο και τις αποστάσεις των ταξιδιών. Τότε, πού είναι; Πιθανή απάντηση: Ίσως ήδη μας παρατηρούν. Ίσως αποφάσισαν να μας προσπεράσουν επειδή αυτό που είδαν δεν τους άρεσε...
Τέταρτο σενάριο: Μήπως είναι ήδη εδώ και δεν το έχουμε καταλάβει; «Αν ήρθαν να μας επισκεφτούν όταν εμείς, ως πολιτισμός, φορούσαμε ακόμα πάνες; (...) Μήπως ο λόγος που δεν αντιληφθήκαμε την επίσκεψή τους είναι γιατί πολύ απλά ΔΕΝ θέλουν να γνωρίζουμε ότι μας επισκέφτηκαν;».
Είναι γνωστές οι θεωρίες συνωμοσίας από τους απανταχού... ουφολόγους, αλλά τίποτα τεκμηριωμένο, πέρα από τις πρόσφατες αλλεπάλληλες θεάσεις (καταγεγραμμένες σε βίντεο) εξαιρετικά αλλόκοτων αγνώστων ιπτάμενων αντικειμένων από το αμερικανικό ναυτικό. Το Πεντάγωνο και το Κογκρέσο αποφάνθηκαν ότι «δεν ξέρουμε τι είναι αυτά τα σκάφη· το βέβαιο είναι πως δεν είναι δικά μας». Ίσως, δηλαδή, να είναι κινεζικά ή ρωσικά – όχι απαραιτήτως εξωγήινα.
Η αγαπημένη μου σχετική ρήση είναι του Άρθουρ Κλαρκ: «Δύο δυνατότητες υπάρχουν: είτε υπάρχουν είτε δεν υπάρχουν εξωγήινοι. Και οι δύο είναι τρομακτικές».
Ζούμε μέσα σε ένα «Μάτριξ»;
του Ηλία Μαγκλίνη, Καθημερινή 17/5/2024
Θυμάστε τον πλατωνικό μύθο του σπηλαίου; Οι σκιές στα τοιχώματα είναι η μόνη αληθινή πραγματικότητα για τα πλάσματα που ζουν εκεί μέσα. Όμως ο κόσμος στην ολότητά του βρίσκεται έξω, απ’ όπου έρχεται το φως και δημιουργεί τις σκιές. «Μια ιδέα που κυκλοφορεί εδώ και χιλιάδες χρόνια», γράφουν οι Τσαμ και Ουάιτσον στο προαναφερόμενο βιβλίο τους, «είναι ότι το σύμπαν στο οποίο ζούμε, αυτό δηλαδή που βιώνουμε με όλες μας τις αισθήσεις, μπορεί τελικά να μην είναι πραγματικό. (...) Σίγουρα αισθανόμαστε ό,τι είναι πραγματικό. Αλλο όμως να το αισθανόμαστε ως πραγματικό και άλλο να είναι όντως πραγματικό» (όπως στο σπήλαιο του Πλάτωνα).
Η ιδέα αυτή γνώρισε μεγάλες δόξες στην εποχή μας με την ταινία «The Matrix» και εσχάτως με την αλματώδη πρόοδο στην τεχνητή νοημοσύνη. «Παραδόξως», λένε οι Τσαμ - Ουάιτσον, «το ερώτημα για το κατά πόσον είναι πραγματικό το σύμπαν μας έχει αρχίσει να απασχολεί σοβαρά τη σύγχρονη φυσική».
Είναι όμως δυνατόν; Και πώς θα το καταλαβαίναμε, αν ισχύει; Το βέβαιο είναι ότι το σύμπαν μας ακολουθεί κανόνες, θυμίζοντας πρόγραμμα ηλεκτρονικού υπολογιστή. «Οπως ακριβώς τα λογισμικά, το σύμπαν στο οποίο ζούμε φαίνεται να λειτουργεί εφαρμόζοντας στα τυφλά ένα σύνολο οδηγιών που έχουν οριστεί από κάποιον αόρατο κεντρικό προγραμματιστή».
Τι θα χρειαζόταν, ωστόσο, για να προσομοιωθεί στ’ αλήθεια ένα ολόκληρο σύμπαν; Οι δύο συγγραφείς δοκιμάζουν διάφορα σενάρια («εγκέφαλος σε δοχείο», «εξωγήινος εγκέφαλος σε δοχείο», «είμαστε ένα πρόγραμμα»), καταλήγοντας στον εξής κοινό παρονομαστή: «Για να είναι ρεαλιστικό ένα προσομοιωμένο σύμπαν πρέπει να φαίνεται πραγματικό μόνο στα όντα που βιώνουν την προσομοίωση», δηλαδή εμάς.
Υπάρχει τρόπος να καταλάβουμε τι ακριβώς συμβαίνει; Αυτό εξαρτάται από το πόσο καλά είναι προγραμματισμένος ο κοσμικός υπερυπολογιστής.
Το πιο κρίσιμο ερώτημα, πάντως, είναι άλλο: Γιατί να συμβαίνει κάτι τέτοιο; Είναι το σύμπαν μας ένα επιστημονικό πείραμα; Ή κάποιος μας κάνει πλάκα και είμαστε τα θύματα κοσμικών φαρσέρ;
Εχει εντέλει τόση σημασία; «Ισως η πραγματική ψευδαίσθηση», καταλήγουν οι συγγραφείς, «να είναι ότι υπάρχει διαφορά ανάμεσα σε ένα προσομοιωμένο και στο πραγματικό σύμπαν».
Ισως ζούμε μέσα σε ένα «Μάτριξ». «Οι σύγχρονες τεχνολογικές τάσεις αφήνουν ανοιχτό αυτό το ενδεχόμενο, η δε φιλοσοφία μάς λέει ότι ένα προσομοιωμένο σύμπαν θα ήταν εξίσου έγκυρο με ένα πραγματικό».
Και μόνο σαν ιδέα είναι αρκούντως συναρπαστική. Ένας μη επιστήμονας, ένας μεγάλος αφηγητής, ο Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ, το είχε θέσει εύστοχα: «Η μόνη λέξη που θα έπρεπε να μπαίνει πάντοτε μέσα σε εισαγωγικά είναι η "πραγματικότητα"».
Υπάρχει ζωή µετά τη ζωή;
του Ηλία Μαγκλίνη, Καθημερινή 18/5/2024
«Πρόκειται, ίσως, για το βαθύτερο και αρχαιότερο ερώτηµα: “Τι συµβαίνει µετά τον θάνατό µας;”» γράφουν οι Τσαµ και Ουάιτσον στο προαναφερόμενο βιβλίο τους.
Συνήθως, σχολιάζουν οι δύο συγγραφείς, αυτό το θέµα το αφήνουν οι επιστήµονες «για τους φιλόσοφους και τους µελετητές των θρησκειών».
Οι ίδιοι θέτουν το ερώτηµα στην εξής βάση: «Είναι πιθανή η ζωή µετά τον θάνατο µε βάση όσα γνωρίζουµε για τους νόµους αυτού του σύµπαντος; (...) Θα πρέπει αρχικά να εξετάσουµε ποιο µέρος µας είναι αυτό που υποτίθεται ότι επιβιώνει», παρατηρούν. Φυσικά, γράφουν ως αυτό που είναι, δηλαδή... φυσικοί.
Και στη Φυσική, αυτό που συνιστά την ύπαρξή µας είναι διάταξη των σωµατιδίων µας. «Αυτό σηµαίνει ότι δεν είµαστε παρά η πληροφορία για το πώς είναι διατεταγµένα αυτά τα σωµατίδια, πράγµα που σηµαίνει ότι µπορούµε να επιβιώσουµε ακόµη κι αν το σώµα µας πεθάνει. Το µόνο που έχουµε να κάνουµε είναι να αντιγράψουµε αυτή την πληροφορία και να τη βάλουµε να ζήσει κάπου αλλού».
Ωστόσο, πώς διαβάζονται ή αποσπώνται αυτές οι πληροφορίες; Αντιγράφονται όλες οι πληροφορίες ή µέρος τους; Ποια εκδοχή του εαυτού µας συνεχίζει να υπάρχει;
Η Φυσική θέτει πολύ σοβαρά εµπόδια στις διαδικασίες αυτές. Π.χ., «για να αποθηκεύσουµε σήµερα την πληροφορία που κρύβεται σε ένα νύχι του ποδιού µας, θα χρειαζόµασταν όλους τους υπολογιστές που υπάρχουν».
Πέραν αυτών, πού άραγε είναι το «κάπου αλλού;». Η αρχετυπική ιδέα είναι «στον ουρανό». Αλλά σήµερα ξέρουµε έναν άλλο ουρανό από εκείνο της εποχής του Χριστού ή του Μεσαίωνα. Ισως η «άλλη σφαίρα ύπαρξης» να είναι ένα παράλληλο σύµπαν; Αλλά πώς γίνεται η µετάβαση εκεί; Και σε τι συνθήκη θα βρεθούµε; «Θέλουµε τη ΖΩΗ µετά τον θάνατο», γράφουν, «όχι απλά να καθόµαστε αιωνίως παγωµένοι».
∆υστυχώς, «εξ όσων γνωρίζουµε, δεν υπάρχει καµία απόδειξη ότι µόλις πεθαίνουµε συµβαίνει κάτι άλλο εκτός από εντροπία» – δηλαδή φθορά.
Αρα, «άπαξ και πεθάναµε, αυτό που ήµασταν χάνεται για πάντα;». Οχι ακριβώς: η κβαντική πληροφορία δεν µπορεί να καταστραφεί στο σύµπαν. «Αυτό σηµαίνει πως όταν πεθαίνει το σώµα µας, ενώ τα σωµατίδια από τα οποία αποτελείται χωρίζονται και διασκορπίζονται, η κβαντική πληροφορία γι’ αυτά δεν χάνεται». Μένει ένα ίχνος το οποίο ίσως να µετασχηµατίζεται, πάντως δεν θα χαθεί ποτέ. «Θα παραµένει κωδικοποιηµένο στην κβαντική κατάσταση του σύµπαντος, σαν αποτύπωµα ή στοιχείο».
Η κατάληξη του κεφαλαίου ενέχει µια κάποια συγκίνηση: «Μια µέρα θα πεθάνετε και εσείς, και θα γίνετε µέρος του συµπαντικού αρχείου. Ενα παλαιό ρητό λέει ότι ζούµε στις καρδιές και στο µυαλό όσων µας γνώριζαν. Σύµφωνα µε την κβαντική µηχανική, αυτό δεν είναι απλά αληθές, αλλά µαθηµατικό γεγονός».
