Ψευδοεπιστήμη, μία σύγχρονη μάστιγα πνευματικής πενίας

του καθηγητή ΜΆΝΩΛΗ ΠΛΕΙΩΝΗ, Καθημερινή

29 Jan 2022 

Η κατανόηση της νομοτέλειας των φυσικών και κοινωνικών διεργασιών και η μεταλαμπάδευση αυτής της γνώσης στο ευρύ κοινό είναι θεμελιώδης και απαραίτητη διαδικασία αν θέλουμε η κοινωνία να μην υποκύπτει σε ψευδοεπιστημονικές και μεταφυσικές θεωρήσεις και τη διάχυτη συνωμοσιολογία που κατακλύζει το Διαδίκτυο και τα ΜΜΕ, με προεξέχουσα θέση αυτή της αστρολογίας, του ψεκασμού της ατμόσφαιρας με χημικά «χειραγώγησης», του «πληθυσμιακού ελέγχου» μέσω του εμβολιασμού για την COVID-19, της χρήσης μάσκας ως μέσο στέρησης της ατομικής μας ελευθερίας αλλά και της «επιστήμης» Νέας Εποχής (New Age) περί «κβαντικής» ιατρικής/ ψυχολογίας/ηθοποιίας, κ.ά.

Βέβαια, η διείσδυση εδώ και χρόνια της ψευδοεπιστήμης και της συνωμοσιολογίας στην κοινωνία, ακόμα και σε θεσμικούς φορείς εκπαίδευσης, κάτι για το οποίο θα έπρεπε η συγκροτημένη Πολιτεία να έχει πάρει τα μέτρα της, αλλά και η προβολή τους μέσω ΜΜΕ έχει προλειάνει το έδαφος, με σημαντικές επιπτώσεις στη διαμόρφωση της πνευματικής συγκρότησης της νέας γενιάς στην πιο κρίσιμη ηλικία, αυτή στην οποία διαμορφώνονται χαρακτήρες, αντιλήψεις και στάσεις ζωής. 

Δυστυχώς σε αυτό έχουν ευθύνη και τα πανεπιστήμια που έχουν όχι μόνο ανεχθεί στους κόλπους τους αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις και προωθήσει, για τους όποιους συγκυριακούς λόγους, ανθρώπους με ελλιπέστατη επιστημονική συγκρότηση, που είναι συνήθως αυτοί που χρησιμοποιώντας τις περγαμηνές του φορέα στον οποίο εργάζονται, προβάλλουν ανερυθρίαστα ως επίσημη και τεκμηριωμένη γνώση απόψεις και θεωρίες που είναι προϊόντα φαντασίας χωρίς φυσικά να έχουν περάσει από τη βάσανο της αυστηρής επιστημονικής μεθόδου τεκμηρίωσης, ενώ άλλες συγκαταλέγονται ανάμεσα στις πιο σκοταδιστικές και μεταφυσικές θεωρήσεις. 

Δύο βιβλία στα ελληνικά που καλύπτουν τα θέματα αυτού του άρθρου.

Οι προαγωγοί αυτοί ψευδοεπιστημονικών θεωριών διατείνονται ότι χρησιμοποιούν τις μεθόδους και τα ευρήματα της επιστήμης, αλλά στην πραγματικότητα βασίζονται σε ανεπαρκή στοιχεία, ατεκμηρίωτες απόψεις και αγνοούν μεθοδευμένα και συνειδητά όποια στοιχεία αντιτίθενται στην κατεύθυνση που επιθυμούν ενώ φυσικά δεν ακολουθούν την αυστηρή διαδικασία, όπως προείπα, της ενδελεχούς επιστημονικής τεκμηρίωσης.

Βάλλεται λοιπόν ο ίδιος ο ορθολογισμός και η αλληλουχία αιτίου και αιτιατού, η ίδια η βάση δηλαδή της λογικής με την οποία μπορούμε να πορευόμαστε ως κοινωνία μέσα από διάλογο για ένα συνεκτικό πολιτικό σχέδιο, δηλαδή βάλλεται εντέλει και σε βάθος η ίδια η Δημοκρατία. Αν θέλουμε συνειδητούς πολίτες, με γνώση των κατακτήσεων της επιστήμης, που δεν θα χειραγωγούνται εύκολα από opinion-makers και παράκεντρα εξουσίας, τότε θα πρέπει να διαφυλάξουμε ως κόρην οφθαλμού τον ορθό λόγο, την αιτιοκρατία και την αυστηρή επιστημονική μέθοδο που για να την αποκτήσει η ανθρωπότητα θυσίασε στην πυρά (μεταφορικά αλλά και πραγματικά) πολλούς λειτουργούς της.

H επιστήμη αγωνίζεται σήμερα να «επιβιώσει» ως κοινωνική αναφορά μέσα σε περιβάλλον σύγχυσης και συστηματικής αποδόμησης του ορθού λόγου, πολλές φορές ακόμα και στο υψηλότερο επίπεδο, όπως αυτό των κυβερνήσεων της Νοτίου Αφρικής επί Τάμπο Μπέκι και των ΗΠΑ επί Ντόναλντ Τραμπ.

Είναι φανερό ότι οι σοβαρότατες επιπτώσεις της απαξίωσης της επιστημονικής γνώσης και μεθόδου, έναντι ψευδοεπιστημονικών θεωριών, καθιστά τη Δημοκρατική Πολιτεία, τους επιστήμονες αλλά και την κοινωνία των πολιτών θεματοφύλακες του ορθού λόγου και της επιστημονικής μεθόδου. 

Μας καθιστά, όλους τους παραπάνω, υπεύθυνους να στηλιτεύουμε τα νοσηρά φαινόμενα διαστρέβλωσης της επιστημονικής αλήθειας, να προάγουμε την κοινωνικοποίηση της γνώσης, με απτό και εύληπτο τρόπο, αλλά και να προστατεύουμε θεσμικά την ενημέρωση της κοινωνίας από ανεξέλεγκτα ΜΜΕ, που στον βωμό της κερδοφορίας δεν διστάζουν να προβάλουν, με την επίφαση της ελεύθερης πληροφόρησης, και τις πιο ακραίες συνωμοσιολογικές/ψευδοεπιστημονικές απόψεις, δίνοντάς τους χώρο και χρόνο πολύ περισσότερο από ό,τι στην επιστήμη.

Στον αντίποδα, το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών (ΕΑΑ) εδώ και χρόνια κάνει μια πολύ σοβαρή προσπάθεια να παρέμβει στα θέματα έγκυρης επιστημονικής ενημέρωσης του κοινού με σωρεία εκδηλώσεων, ενημερωτικών δράσεων, διαδικτυακών ή διά ζώσης σχολείων για όλες τις ηλικίες, που απευθύνονται σε μαθητές, στο ευρύ κοινό αλλά και σε ειδικές κατηγορίες συμπολιτών μας όπως σε έγκλειστους καταστημάτων κράτησης, σε προσφυγόπουλα, σε συμπολίτες μας ειδικών αναγκών.

Επιπλέον, φέτος στο πλαίσιο της παρέμβασής μας στην εκτεταμένη συνωμοσιολογία που έχει πρόσφατα καθορίσει συμπεριφορές μεγάλου μέρους συμπολιτών μας, επιλέξαμε στο Ημερολόγιο του ΕΑΑ για το 2022 να παρουσιάσουμε τις 12 πιο διαδεδομένες ψευδοεπιστημονικές ή συνωμο-σιολογικές θεωρίες, μία για κάθε μήνα του έτους, και την επιστημονική αντίκρουσή τους. Σε αυτή την προσπάθεια συμμετείχαν επιστήμονες τόσο του ΕΑΑ όσο και του ερευνητικού κέντρου Παστέρ και του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών, αλλά και εξωτερικοί συνεργάτες. 

Επιπλέον, στις 2 Φεβρουαρίου θα γίνει σχετική διαδικτυακή εκδήλωση όπου θα παρουσιαστούν αυτές οι δώδεκα συνωμοσιολογικές/ψευδοεπιστημονικές απόψεις με την αντίκρουσή τους. Προσκαλώ λοιπόν, όποιον επιθυμεί, να παρακολουθήσει την εκδήλωση στο κανάλι Youtube του ΕΑΑ, στη διεύθυνση: https://m.youtube.com/channel/ Ucojhwygmrtii_l8llwhbo9a.

Η διείσδυσή τους στην κοινωνία έχει σημαντικές επιπτώσεις στη διαμόρφωση της πνευματικής συγκρότησης της νέας γενιάς. H επιστήμη αγωνίζεται να «επιβιώσει» ως κοινωνική αναφορά μέσα σε περιβάλλον σύγχυσης και συστηματικής αποδόμησης του ορθού λόγου.

Η δημοφιλία της Επικούρειας φιλοσοφίας στην Ιταλία

 του Παναγιώτη Γιαβή, Πολιτ.Μηχανικού, 
μέλους του Επικούρειου Κήπου Αθήνας

Επικούρειοι στην Ιταλία την περίοδο της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρωτότυπο: https://pgiavis.blogspot.com/2022/01/

1. Ο πρώτος Ρωμαίος Επικούρειος.
2. Το ιστορικό πλαίσιο της εποχής.
3. “Graecia capta ferum victorem cepit et artis intulit agresti Latio”.
4. Η πρώτη εμφάνιση της Επικούρειας φιλοσοφίας στη Ρώμη.
5. Επικούρειοι  στα γραπτά του Κικέρωνα.
6. Ο Επικουρισμός στην  Καμπανία  (Φιλόδημος – Σείρων).
7. Lucretius  &  άλλοι Επικούρειοι λόγιοι.
8. Επίλογος - Συμπεράσματα.

Παράρτημα.

 

1) Ο πρώτος Ρωμαίος Επικούρειος  

      Η φιλοσοφία του Επίκουρου μπολιάζοντας το δημοκρατικό κορμό της Ρώμης, γνώρισε υψηλή βλάστηση. Το πέρασμα της στη χερσόνησο των Απεννίνων καταγράφεται τον 2^ο, και η άνθηση της στον 1^ο π.Χ. αι. Στους δύο αυτούς αιώνες στην Ιταλία επικρατούσαν συνθήκες ανάλογες με αυτές που είχαν υπάρξει στην Ελλάδα στον 4^ο και 3^ο π.Χ. αι. (X. Θεοδωρίδη: «Επίκουρος – Η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου»).

      Η πρώτη συνάντηση της Επικούρειας φιλοσοφίας με τους Ρωμαίους….. (Αρχικά με την ανώτερη τάξη της Ρωμαϊκής κοινωνίας, που αυτή μόνη είχε τότε  πρόσβαση στη παιδεία, και την οποίαν -παραδοσιακά- συνιστούσε μια ελίτ πολιτών, οι λεγόμενοι “πατρίκιοι”)…..  καταγράφεται στα τέλη του 2^ου π.Χ. αι., δηλαδή, σχεδόν δύο αιώνες μετά την ίδρυση του “Κήπου των Αθηνών”. Και ο πρώτος αναφερόμενος γνήσια Επικούρειος Ρωμαίος στην Ιταλική χερσόνησο, είναι ο Τίτος Αλμπούκιος (Titus Albucius).

      Ο Τίτος Αλμπούκιος υπήρξε διάσημος ρήτορας στα χρόνια της ύστερης Ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Ως νέος, σπούδασε στην Αθήνα (τέλη του 2^ου αιώνα  π.Χ.). Τότε, η προσοχή της Ρώμης είχε αρχίσει να στρέφεται προς την Ελλάδα. Πολύ σύντομα και άλλοι νεαροί Ρωμαίοι αριστοκράτες θα καθιερωθεί να σπουδάζουν φιλοσοφία στην Αθήνα.

     Ο Τίτος Αλμπούκιος, εντάχθηκε στη σχολή των Επικουρείων, και σε άριστο βαθμό γνώρισε και την Ελληνική λογοτεχνία, μάλιστα σε σημείο που ο Κικέρων τον αναγνώριζε ως “φωτισμένο πνεύμα”. Ο Τίτος Αλμπούκιος σαν επέστρεψε στη Ρώμη, ασχολήθηκε με την πολιτική, και το 105 π.Χ. περίπου έλαβε το αξίωμα του πραίτορα. Όμως, η ατυχής θητεία του σαν κυβερνήτης - propraetor της Σαρδηνίας κατέληξε σε εξορία.

        Στη Ρωμαϊκή Δημοκρατία “propraetor” ονομαζόταν ο κυβερνήτης μιας επαρχίας, εάν αμέσως πριν την τοποθέτησή του είχε υπηρετήσει ως “praetor” (πραίτορας) στην πόλη της Ρώμης. Αρμόδιο όργανο για το διορισμό του ήταν η Σύγκλητος με τη σύμφωνη γνώμη των λαϊκών συνελεύσεων. Η θητεία του ήταν ενιαύσια αλλά μπορούσε να παραταθεί.

      Ο Τίτος Αλμπούκιος γύρισε ξανά στην Αθήνα και έκτοτε αφοσιώθηκε στην μελέτη της Επικούρειας φιλοσοφίας. Έγινε, σύμφωνα με το Κικέρωνα “σοφός” (dictus) και έφτασε να θεωρεί τον εαυτό του περισσότερο Έλληνα παρά Ρωμαίο. Φαίνεται, προσαρμόστηκε και σε μια ζωή αυστηράς υπαγωγής προς τα προστάγματα του Επικουρισμού. Ίσως, η διακοπή της πολιτικής του σταδιοδρομίας στη Ρώμη και η αναγκαστική του μετανάστευση στην Αθήνα, να εξηγεί τον κατοπινό ζήλο του προς  τις αυστηρές Επικούρειες αρχές.

2) Το ιστορικό πλαίσιο της εποχής.

      Η παράδοση θέλει την ίδρυση της Ρώμης να λαμβάνει χώρα την 21^η  Απριλίου 753 π.Χ. από τα δίδυμα αδέλφια - απογόνους του Τρώα πρίγκιπα Αινεία - Ρωμύλο και Ρέμο (ή Ρώμο), που ανατράφηκαν από μια λύκαινα. Ο Νουμάς Πομπίλιος υπήρξε ο δεύτερος βασιλιάς της Ρώμης, διάδοχος του Ρωμύλου και ακολουθούν πέντε ακόμα βασιλείς, ώσπου, περίπου το 509 π.Χ., εγκαθιδρύεται σύστημα, βάσει του οποίου κυβερνούν πλέον αιρετοί άρχοντες, που εκλέγονται κάθε χρόνο, καθώς και διάφορες μορφές συνελεύσεων. Έτσι συστήνεται καθεστώς Δημοκρατίας στη Ρώμη, η Res Publica Romana, η οποία θα διαρκέσει μέχρι το 27 π.Χ. Τότε, ο Οκταβιανός περιεβλήθη με εξουσίες μονάρχη, έλαβε και τον τίτλο του Αugustus (Σεβαστός), έτσι συστάθηκε η  Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (Imperium Romanum) (27 π.Χ.- 476 μ.Χ.)

       Περίοδοι της Ρωμαϊκής Ιστορίας:  

Roman Kingdom: 753–509 π.Χ., Roman Republic: 509–27 π.Χ., Roman Empire: 27 π.Χ.  – 395 μ.Χ, Principate: 27 π.Χ. – 284 μ.Χ., Dominate: 284 – 641, Western (Δυτ. Αυτ.): 395–476, Eastern (Ανατ. Αυτοκρ.):  395–1453.   Σημ: Principate / (Ηγεμονία: 27 π.Χ. –  284 μ.Χ.) Χαρακτηρίζεται από τη εξουσία ενός μόνο ηγεμόνα (princeps) και από μια προσπάθεια εκ μέρους των πρώτων αυτοκρατόρων, τουλάχιστον, να διατηρήσουν την ψευδαίσθηση της τυπικής συνέχειας, σε ορισμένες πτυχές, της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας.

     Στη Ρωμαϊκή Δημοκρατία (509 - 27 π.Χ.) δύο Ύπατοι (Consules) ασκούν από κοινού την εκτελεστική εξουσία, απαραίτητα συνεργαζόμενοι με τη Σύγκλητο (Senatus), την οποία συγκροτούν οι ευγενείς,  οι γνωστοί ως “πατρίκιοι”.

       Ύπατος (Consul) το  ανώτατο αξίωμα στην Αρχαία Ρώμη. Κάθε χρόνο εκλέγονταν δύο ύπατοι, οι οποίοι αναλάμβαναν από κοινού - με δικαίωμα αρνησικυρίας του ενός στις αποφάσεις του άλλου - τη διακυβέρνηση της πόλης και της Ιταλικής χερσονήσου. Αλλά και οι εκτός Ιταλίας περιοχές, οι αποκαλούμενες επαρχίες, πολύ συχνά διοικούνταν από πρώην υπάτους. Κατά τη ρεπουμπλικανική περίοδο οι ύπατοι ήταν οι ανώτατοι άρχοντες του κράτους για το έτος της θητείας τους, το οποίο έπαιρνε τα ονόματά τους. Σε καιρό ειρήνης είχαν διευρυμένες αρμοδιότητες στους τομείς της διοίκησης, της νομοθεσίας και της δικαιοσύνης. Ασκούσαν επίσης συγκεκριμένα θρησκευτικά καθήκοντα που απαιτούσαν υψηλόβαθμο κρατικό στέλεχος. Στον πόλεμο ήταν οι αρχηγοί του στρατού και αυτοί που ερμήνευαν τους θεϊκούς οιωνούς πριν ξεκινήσει η μάχη. Κατά την αυτοκρατορική και βυζαντινή εποχή οι περισσότερες εξουσίες του θεσμού αφαιρέθηκαν (ιδιαίτερα όσες είχαν να κάνουν με το στρατό) και πέρασαν στην αρμοδιότητα του αυτοκράτορα. Το αξίωμα εξακολούθησε να υφίσταται με υψηλό ηθικό κύρος αλλά μειωμένη πολιτική - στρατιωτική ισχύ.

      Άλλα αξιώματα της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας είναι: Οι πραίτορες (praetor), οι αγορανόμοι (aedile), οι δήμαρχοι (tribunus), οι ταμίες  (quaestor). Τα αξιώματα αυτά αρχικά παρέχονταν κατά αποκλειστικότητα στους πατρικίους, αργότερα και μετά από σκληρούς – αιματηρούς ταξικούς αγώνες έγιναν προσιτά και στους ανθρώπους του λαού, τους γνωστούς με το όνομα “πληβείοι”.

      Οι Ρωμαίοι σταδιακά υπέταξαν και αφομοίωσαν τους πληθυσμούς της Ιταλικής χερσονήσου, ανάμεσα στους οποίους και τους Ετρούσκους. Κατενίκησαν τον βασιλιά της Ηπείρου Πύρρο, παρά τις “Πύρρειες νίκες” του, όταν αυτός εισέβαλλε (280 - 275 π.Χ.) στην Ιταλική χερσόνησο.

      Σε τρεις πολέμους, μεταξύ των ετών 264 - 146 π.Χ., κατέβαλαν την Καρχηδόνα, υπερδύναμη στην Δυτική Μεσόγειο μέχρι που πλήρως την κατέστρεψαν το 146 π.Χ., παρ’ όλο που το 216 π.Χ., ο στρατηγός των Καρχηδονίων Αννίβας, μετά τη συντριπτική νίκη του στη μάχη των Καννών, έφτασε προ των πυλών της Ρώμης (“Hannibal ante portas”).

      Υπό την αρχηγία του ύπατου Μάρκου Κλαυδίου Μαρκέλλου, πολιόρκησαν τις Συρακούσες και μετά από πολιορκία ενός έτους τις κατέλαβαν το 212 π.Χ. Κατά τη λεηλασία της πόλης, σκότωσαν και τον μεγάλο μαθηματικό και μηχανικό της αρχαιότητας Αρχιμήδη, ο οποίος κατασκευάζοντας ειδικές μηχανές είχε ενισχύσει την άμυνα των Συρακουσών. Από τότε οι Ρωμαίοι έγιναν κυρίαρχοι στο νησί.Στη διάρκεια του 2^ου αιώνα π.Χ. οι Ρωμαίοι επεκτείνονται και στην Ελλάδα και ακόμα ανατολικότερα......

- Το 197 π.Χ., με τον Τίτο Κόιντο Φλαμινίνο (Titus Quinctius Flamininus) νίκησαν το βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο Ε' στις Κυνός Κεφαλές, στον Δεύτερο Μακεδονικό Πόλεμο (200 – 197 π.Χ.).  Ο Πρώτος Μακεδονικός Πόλεμος (214-205 π.Χ) είχε διεξαχθεί ανάμεσα στους Ρωμαίους, οι οποίοι είχαν συμμαχήσει με την Αιτωλική Συμπολιτεία και τον Άτταλο Α΄ της Περγάμου, εναντίον του Φίλιππου Ε΄ της Μακεδονίας.

        Το 197 π.Χ., στα αφιερώματα που έστειλε στους Δελφούς, ο Φλαμινίνος κατέγραψε το εκπληκτικό (μεγαλόστομο) μήνυμα, κάτι σαν επίλογο….. στον Τρωικό Πόλεμο!  “Γιοι του Δία, που ευφραίνεστε με την ταχεία ιππική τέχνη, και Τυνδαρείδες, βασιλείς της Σπάρτης, ο Τίτος των Αινειάδων (δηλαδή, αυτός ως δήθεν απόγονος του Αινεία!) σας έφερε το πιο πολύτιμο από όλα τα δώρα. Για τους γιους των Ελλήνων, έχει διαμορφώσει τις συνθήκες για την Ειρήνη”. (Πλουτ. Φλαμινίνος 12.6.)…….. 22 αιώνες μετέπειτα, το 1940, Ιταλοί φασίστες θα θεωρήσουν την ιταμή Ιταλική επίθεση ενάντια στην Ελλάδα…. ως τη ρεβάνς του Τρωικού πολέμου!

         Επίσης, κατά τους αγώνες των Ισθμίων, ο Φλαμινίνος διακήρυξε την “Ελευθερία και Ανεξαρτησία των Ελλήνων”, προς τις γενικές επευφημίες και πανηγυρισμούς των παρευρισκόμενων……

- Το 190 π.Χ. στη μάχη της Μαγνησίας του Σιπύλου, στη Μικρά Ασία, ο Αντίοχος Γ' ηττάται οριστικά από τους Ρωμαίους και χάνει σημαντικό μέρος των εδαφών του.

- Το 168 π.Χ. ο στρατηγός τους Αιμίλιος Παύλος, νικητής του βασιλιά της Μακεδονίας Περσέα στη μάχη της Πύδνας, οριστικά υποτάσσει τη Μακεδονία. Τρίτος Μακεδονικός Πόλεμος (171 – 168 π.Χ.) μεταξύ των Μακεδονικού βασιλείου υπό τον Περσέα, και της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Η έκβαση του, με τους Ρωμαίους να είναι νικητές, αποτελεί και το τέλος του επίσημου Μακεδονικού Βασιλείου.

- Το 146 π.Χ., υπό το στρατηγό τους  Λεύκιο Μόμμιο νίκησαν το στρατό της Αχαϊκής Συμπολιτείας στη Λευκόπετρα της Κορίνθου και υπέταξαν τη Πελοπόννησο, τον ίδιο χρόνο που η Καρχηδόνα καταστράφηκε.

- Το 137 π.Χ. πεθαίνει ο ηγεμόνας του Ελληνιστικού βασιλείου της Περγάμου  Άτταλος Γ΄ και στη διαθήκη του κληροδοτεί την επικράτειά του στο Ρωμαϊκό κράτος. Ο Τιβέριος Γράκχος,  δήμαρχος της Ρώμης, χρησιμοποιεί το θησαυροφυλάκιο του Αττάλου για την αποπληρωμή των αγροτικών χρεών.

- Το 87 π.Χ. ο περιώνυμος Ρωμαίος στρατιωτικός και πολιτικός  Σύλλας (Λεύκιος Κορνήλιος Σύλλας, 138-78 π.X.), θα καταλάβει και θα καταστρέψει την πόλη της Αθήνας και του Πειραιά, στην διάρκεια εκστρατείας του ενάντια στον βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη.

      Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ Διόνυσος (132 - 63 π.Χ.), από τους πιο οναμαστούς και επιτυχημένους εχθρούς της Ρώμης.  Στους (τρεις) Μιθριδατικούς πολέμους (88 έως 63 π.Χ.) ενεπλάκησαν τρεις εξέχοντες στρατηγοί της ύστερης Ρωμαϊκής Δημοκρατίας: ο Λεύκιος  Κορνήλιος  Σύλλας, ο Λούκιος Λικίνιος Λούκουλλος και ο Γναίος Πομπήιος ο Μέγας.

         …. Λέγεται ότι, για να μην πέσουν στα χέρια των εχθρών του, των Ρωμαίων, όταν οριστικά είχε ηττηθεί, ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ έδωσε εντολή να αυτοκτονήσουν όλες οι γυναίκες και τα παιδιά του που τον συνόδευαν, και ύστερα αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει και ο ίδιος με δηλητήριο. Επειδή όμως ο οργανισμός του είχε συνηθίσει στα δηλητήρια (Βλ. όρος: “Μιθριδατισμός”), τον αποτελείωσε -ύστερα από εντολή του- ένας Γαλάτης μισθοφόρος……

       Ο Πλούταρχος περιγράφει την αγριότητα του Σύλλα κατά τη κατάληψη της πόλης της Παλλάδος με τ’ ακόλουθα λόγια…..

       «….. περὶ μέσας νύκτας εἰσήλαυνε, φρικώδης ὑπό τε σάλπιγξι καὶ κέρασι πολλοῖς, ἀλαλαγμῷ καὶ κραυγῇ τῆς δυνάμεως ἐφ’ ἁρπαγὴν καὶ φόνον ἀφειμένης ὑπ’ αὐτοῦ, καὶ φερομένης διὰ τῶν στενωπῶν ἐσπασμένοις τοῖς ξίφεσιν, ὥστε ἀριθμὸν μηδένα γενέσθαι τῶν ἀποσφαγέντων, ἀλλὰ τῷ τόπῳ τοῦ ῥυέντος αἵματος ἔτι νῦν μετρεῖσθαι τὸ πλῆθος ἄνευ γὰρ τῶν κατὰ τὴν ἄλλην πόλιν ἀναιρεθέντων ὁ περὶ τὴν ἀγορὰν φόνος ἐπέσχε πάντα τὸν ἐντὸς τοῦ Διπύλου Κεραμεικόν· πολλοῖς δὲ λέγεται καὶ διὰ πυλῶν κατακλύσαι τὸ προάστειον. ἀλλὰ τῶν οὕτως ἀποθανόντων, τοσούτων γενομένων, οὐκ ἐλάσσονες ἦσαν οἱ σφᾶς αὐτοὺς διαφθείροντες οἴκτῳ καὶ πόθῳ τῆς πατρίδος ὡς ἀναιρεθησομένης……..». Πλούταρχος (Βίοι Παράλληλοι / Σύλλας, 14).

      Όλοι κατακτητικοί πόλεμοι των Ρωμαίων διηξήχθησαν με αφάνταστη βιαιότητα και αρπακτικότητα από μέρους τους. Χιλιάδες οι νεκροί, σφαγιασμένοι (κάθε μάχη κι’ ένα «λουτρό αίματος), χιλιάδες οι αιχμάλωτοι που θα πουληθούν σκλάβοι, μεγάλες οι καταστροφές, βουνά τα λαφυρά, κλπ.

      Ενδεικτικά:  Στις Κυνός Κεφαλές (197 π.Χ.) οι Ρωμαίοι έσφαξαν 8.000 Μακεδόνες, αφού προηγούμενα είχαν σκοτώσει άλλες 2.000, ενώ 5.000 πούλησαν σκλάβους.  Στη Μαγνησία (190 π.Χ.) έσφαξαν και πούλησαν 50.000, στη Πύδνα (168 π.Χ.) έσφαξαν 20.000 και πούλησαν 11.000…….

…….. Οι Κίμβροι και οι Τεύτονες, στη περίφημη μάχη των Βερτσέλλλων (Vercellae), 101 π.Χ., υπέστησαν απίστευτο όλεθρο από τους, υπό την κοινή  διοίκηση του  ύπατου (consul) Gaius Marius και ανθύπατου (proconsul) Quintus Lutatius Catulus, Ρωμαίους. Περίπου 140.000 φονεύτηκαν και 60.000 αιχμαλωτίστηκαν, ενώ οι απώλειες των Ρωμαίων ήταν 1.000 μόνον άνδρες (Τίτος  Λίβιος: "Ιστορία της Ρώμης" / “Ab Urbe Condita”). O Πλούταρχος (Βίοι Παράλληλοι / Γάιος Μάριος, 21) αναφέρει ότι από τα κόκκαλα τους έφτιαχναν φράκτες στ’ αμπέλια, η δε γης τόσο λιπάνθηκε, ώστε η σοδιά της χρονιάς ξεπέρασε κάθε μέτρο…..

……. Όταν το 146 π.Χ. τελικά έπεσε η Καρχηδόνα “σβήστηκε και από το χάρτη”. Από ένα πληθυσμό που ξεπερνούσε τις 250.000, σύμφωνα με τον Στράβωνα, παρέμειναν κατά την τελική παράδοση της πόλης μόνο 50.000. Η πόλη κατεδαφίστηκε και καταδικάστηκε με επίσημους αναθεματισμούς να μείνει ακατοίκητη για πάντα. Μάλιστα, οι Ρωμαίοι σκόρπισαν αλάτι στα ερείπια της πόλης έτσι ώστε η γη να μην μπορεί να καλλιεργηθεί ξανά.

      Ο Μεσογειακός κόσμος αιματοκυλίστηκε και λεηλατήθηκε από τις Ρωμαϊκές λεγεώνες. Τεράστιος πλούτος αποσπάστηκε από τις κατακτημένες χώρες, μεταφέρθηκε στη πρωτεύουσα τους και οικειοποιήθηκε από λίγους Ρωμαίους ευγενείς.

      H Ρώμη κατ’ εκείνα τα χρόνια ήταν μια πολυάνθρωπη πόλη, έφτασε να έχει 1 εκατ. κατοίκους, διαιρεμένη κοινωνικά σε δυο αυστηρά χωρισμένες τάξεις:

-  Στην μειοψηφία των πλουσίων αριστοκρατών (optimates / βέλτιστοι), που ήσαν ιδιοκτήτες και ενός τεράστιου αριθμού δούλων, τη τάξη των “ιππέων” (αυτοί που είχαν δυνατότητα να έχουν ίππο), τους ισχυρούς γεοκτήμονες, τους μεγαλέμπορους, κ.ά., και

-  Στο μέγα πλήθος  της  αστικής μάζας (όχλου) αποτελούμενο από φτωχούς, άνεργους, ακτήμονες κλπ. (populares / λαός), των οποίων η διαβίωση ήταν κυριολεκτικά αξιοθρήνητη, η όλη κατάσταση τραγική.

      Από τις ανώτερες τάξεις εκλέγονταν οι συγκλητικοί και οι αξιωματούχοι του απέραντου κράτους, άπληστοι άρπαγες και διεφθαρμένοι κατά κανόνα. Στον αδύναμο λαό, αμαθή και δεισιδαίμονα, εξαθλιωμένο από τη πείνα και τις αρρώστιες, προσφέρονταν πότε-πότε, απ’ τους διοικούντες σαν παρηγοριά και για να μην εξεγείρεται, “άρτος και θεάματα” {“panem et circenses” ως έγραψε ο Γιουβενάλης.... Πενιχρά τροφή και αποτρόπαια θεάματα σε αρένες (μονομαχίες, θηριομαχίες)}.  Έτσι κατάφερναν να τον ελέγχουν,  χειραγωγούν, να  κατευνάζουν την οργή του,  να τον αποσπούν από τα μεγάλα προβλήματα της κοινωνίας.

      Αλλά και ουκ ολίγες εμφύλιες διαμάχες των Ρωμαίων, ως και οι στρατιωτικές εκστρατείες της επίσημης Ρώμης για τη κατάπνιξη εξεγέρσεων σκλάβων της, δεν συνεπάγονταν μικρότερες φρικαλεότητες, από αυτές των κατακτητικών τους πολέμων…..

       Περιώνυμοι υπήρξαν οι εμφύλιοι πόλεμοι του Μάριου με τον Σύλλα, του Πομπήιου με τον Καίσαρα, του Αντώνιου με τον Οκτάβιο, που περιελάμβαναν ομαδικές-μαζικές σφαγές και λίστες προγραμμένων χιλιάδων πολιτών, πολεμικές αναμετρήσεις σε πεδία μάχης με χιλιάδες νεκρούς Ρωμαίους στρατιώτες, αμέτρητες μεμονωμένες δολοφονίες, διώξεις, εμπρησμούς, κατασχέσεις περουσιών κ.ά. φρικτές πράξεις.  

…… Η επανάσταση του Σπάρτακου (73 – 71 π.Χ.), η μεγαλύτερη επανάσταση δούλων της Ρωμαϊκής Ιστορίας, κατεπνίγη στο αίμα. Οι αιχμάλωτοι δούλοι, από τον νικητή τους Κράσσο / Marcus Licinius Crassus (Υπήρξε ο πλουσιότερος άνθρωπος στη Ρωμαϊκή ιστορία, μέλος της α΄ Ρ. τριανδρίας, ενέτασσε τον εαυτό του στους μαθητές του Αριστοτέλη),  περίπου 6.000 τον αριθμό, σταυρώθηκαν κατά μήκος της Αππίας Οδού, ενώ εκτιμάται ότι οι νεκροί στο πεδίο της μάχης ήταν πολύ περισσότεροι. Οι σταυροί με τα αποσυντιθέμενα πτώματα «κοσμούσαν» επί χρόνια την Αππία Οδό, προς παραδειγματισμό…..

3) “Graecia capta ferum victorem cepit et artis intulit agresti Latio”

      Όσο οι Ρωμαίοι τον  2^ο  και 1^ο  αι. π.Χ.  κατακτούσαν στρατιωτικά, και λεηλατούσαν καταστρέφοντας, την Ελλάδα και την Ελληνιστική Ανατολή, οι Έλληνες εισχωρούσαν πνευματικά -με τα γράμματα και τις τέχνες τους- στη Ρώμη, αναπτύσσοντάς την πολιτιστικά.     Ο  Οράτιος το εξέφρασε παροιμιωδώς (με το πασίγνωστο ρητό): “Η κατακτημένη Ελλάδα κατέκτησε τον νικητή, και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροίκο Λάτιο”

 “Graecia capta ferum victorem cepit et artis intulit agresti Latio”. (Οράτιος, Επιστολές 2.1, 156-157)

      Η Ελληνική παιδεία -φιλολογία και φιλοσοφία- εισέδυσαν τότε και σε μεγάλο βαθμό στη Ρώμη. Ο Κάτων (ο πρεσβύτερος), θεματοφύλακας των πιο ακραίων συντηρητικών αξιών της Ρώμης, πρώτος,  νωρίς, διείδε κινδύνους σ’ αυτό…… και ο Πλούταρχος, παρά την εκτίμηση που επέδειξε κατά την σύνθεση του πορτραίτου του εμβληματικού Κάτωνα, κατακεραύνωσε αυτή του την θέση:

      “Ο Κάτων κήρυξε με το ύφος ενός προφήτη, ή ενός μάντη, ότι η Ρώμη θα έχανε την Αυτοκρατορία της εάν μολυνόταν από τα Ελληνικά γράμματα. Αλλά ο χρόνος με βεβαιότητα έχει αποδείξει την κενότητα αυτού του αρρωστημένου λόγου, διότι ενώ η πόλη βρίσκεται στο μεσουράνημα της αυτοκρατορίας της, μετατρέπει κάθε μορφή Ελληνικής μόρφωσης και πολιτισμού σε δική της”.  (Πλούταρχος, Κάτων ο πρεσβύτερος 23.2-3).

        Μάρκος Πόρκιος Κάτων (Marcus Porcius Cato, 234  – 149 π.Χ.) Ρωμαίος πολιτικός, ο επιλεγόμενος Πρεσβύτερος για να διακρίνεται από τον ομώνυμο δισέγγονό του, Κάτωνα τον Νεότερο. Προσηλωμένος στα αυστηρά ρωμαϊκά ήθη, ο Κάτων θεωρούσε τον ελληνικό τρόπο ζωής, που είχε επηρεάσει τους πατρίκιους της Ρώμης, ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Ως ύπατος (consul) το 195 π.X. αλλά κυρίως ως τιμητής (censor) το 184, αξίωμα με το οποίο συνδέθηκε ολόκληρη η πολιτεία του, ο Κάτων έβαλε σκοπό της ζωής του να αναμορφώσει τα “διεφθαρμένα από την ελληνική επιρροή” ήθη της ρωμαϊκής αριστοκρατίας….

        Μάρκος Πόρκιος Κάτων ο Ιτυκαίος (Marcus Porcius Cato Uticensis, 95  – 12  46 π.Χ.), κοινώς γνωστός ως Κάτων ο Νεότερος για να τον διακρίνουν από τον προπάππου του, τον Κάτωνα τον πρεσβύτερο, ήταν Ρωμαίος πολιτικός προς το τέλος της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας και υποστηρικτής της Στωικής φιλοσοφίας. Ήταν ένας διακεκριμένος ρήτορας, που έχει μείνει στην ιστορία για το πείσμα του και την επιμονή του (ειδικά στη μακρά διαμάχη του με τον Ιούλιο Καίσαρα) καθώς και την ηθική του ακεραιότητα και τη διάσημη αποστροφή του για την πανταχού παρούσα διαφθορά εκείνης της περιόδου.

      Πράγματι, ο πιο πάνω αρρωστημένος λόγος, ανησυχία και φοβία του Κάτωνα, διαλύθηκε εν πολλοίς. Σύντομα, η ευχέρεια που αποκτήθηκε στις πολιτικές συζητήσεις και αντιπαραθέσεις των Ρωμαίων, αύξησε τις διανοητικές αναζητήσεις τους, και οι πολυάριθμες ρητορικές και φιλοσοφικές σχολές, κέντρα Ελληνικής παιδείας, που ήδη ήταν διάσπαρτες και άκμαζαν στις ακτές της Ανατολικής Μεσογείου, και βεβαίως, πάνω απ’ όλες, οι μεγάλης φήμης σχολές των Αθηνών, άρχισαν ολοένα να γίνονται πυκνότερες και από εκ Ρώμης φοιτητές.

      Αν λάβουμε υπόψη τη κατεύθυνση σπουδών, που οι νέοι της  Ρωμαϊκής οικονομικής ελίτ διοχέτευσαν το ενδιαφέρον τους στη φιλοσοφία, θα τοποθετούσαμε μπροστά πρώτο το Στωικισμό, ιδιαίτερα αν βασίσουμε την κατάταξη μας, στην μεγαλύτερη επίδραση - επιρροή που άσκησαν αυτοί μεταγενέστερα και στους πιο προβεβλημένους Ρωμαίους της ιστορίας. Διότι ως Στωικοί πιστώθηκαν οι Κάτων ο Ιτυκαίος, Κικέρων, Σενέκας, Οκταβιανός Αύγουστος, Μάρκος Αυρήλιος, κ.ά.. Τον δε Επικουρισμό, θα ταξινομούσαμε στη δεύτερη θέση.

      Η απήχηση της Πλατωνικής και της Περιπατητικής (Αριστοτελικής) φιλοσοφίας δείχνει πιο αδύναμη, με τον Πλατωνισμό να ανακάμπτει, όμως δύο αιώνες μετέπειτα, με τον Λούκιο Απουλήιο, (Λούκιος Απουλήιος (123 - 170) ο επιλεγόμενος Πλατωνικός και Σοφιστής, υπήρξε φιλόσοφος, ποιητής και ρήτορας),  ακόμα αργότερα με τον «Νεοπλατωνισμό», και τα άλλα παρακλάδια του.     

      Γενικά, στη διάρκεια των τριών τελευταίων προ-χριστιανικών αιώνων, δηλαδή στη διάρκεια των “Ελληνιστικών χρόνων”, που αρχίζουν από τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου (323 π.Χ.) και τελειώνουν με την ήττα του Μάρκου Αντώνιου στη ναυμαχία στο Άκτιο (31 π.Χ.) τρία είναι τα φιλοσοφικά συστήματα που θα επικρατήσουν στον Ελληνορωμαϊκό κόσμο: Ο Στωικισμός, ο Επικουρισμός και ο Σκεπτικισμός, ενώ αξιόλογη πρόοδο θα καταγράφει στη φιλοσοφία, όπως και στις θρησκείες, στις τέχνες κ.ά., και ο λεγόμενος “Συγκρητισμός”.

      Ο “Συγκρητισμός” (στη σύγχρονη λατινική: syncretismus), συλλέγει επιλεκτικά, συγχωνεύει και αφομοιώνει, ό,τι καλλίτερο θεωρεί από κάθε φιλοσοφική σέχτα. Ο “Συγκρητισμός” την εποχή εκείνη ευνοήθηκε και  από την όλο και μεγαλύτερη εδαφική εξάπλωση του Ρωμαϊκού κράτους, μια γενικευμένη αποκέντρωση που συντελέστηκε, καθώς και από την ένταξη στο νέο κόσμο ποικίλων φυλών ανθρώπων με διαφορετικές παραδόσεις και συνήθειες.

4) Η πρώτη εμφάνιση της Επικούρειας φιλοσοφίας στη Ρώμη    

      Σε διάφορους λόγους αποδίδεται το γιατί ο προτιμώμενος φιλοσοφικός προσανατολισμός ενός Ρωμαίου πολίτη της αριστοκρατικής ελίτ, στα ύστερα χρόνια της Δημοκρατίας - Πρώιμη Αυτοκρατορία, εμφανίζεται να είναι ο Στωικισμός, με τον Επικουρισμό να έπεται. Ο κυριότερος λόγος δείχνει να είναι η φαινομενική αδυναμία των ορθολογικών, μετριοπαθών, ειρηνόφιλων Επικούρειων δογμάτων να συνταιριάσουν με τα αυστηρά Ρωμαϊκά ήθη, με τις συντηρητικές παραδόσεις, και με τις αγαπημένες, αριστοκρατικές, αντιλήψεις της άρχουσας τάξης των Ρωμαίων, που ήταν….

      …. Η συμμετοχή στην πολιτική, η διάκριση και ανέλιξη σε αξιώματα, η άσκηση εξουσίας, η απόκτηση ισχύος και πλούτου βεβαίως, και αυτά σε μια περίοδο ιστορίας της Ρώμης που χαρακτηρίζεται από μια πρωτοφανή -εκρηκτική κυριολεκτικά-  επέκταση σε χώρο, δύναμη και πλούτο, και βαρβαρότητα.   

      Ωστόσο, η δύναμη της αλήθειας των Επικούρειων ιδεών κατάφερε, κατά τη διάρκεια του 1^ου π.Χ. αι., να μετατρέψει αυτή τη “φαινομενικά” απρόσφορη κουλτούρα υποδοχής, σε ένα από τα πιο δεκτικά και πρόθυμα ακροατήρια στην ιστορία της σχολής του Επίκουρου, καθιερώνοντας την φιλοσοφία του Αθηναίου σοφού και διαφωτιστή Επίκουρου ως κορυφαία επιλογή σπουδών για τους Ρωμαίους δημοκράτες - φιλοπρόοδους νέους.

      Στην αρχή του άρθρου μας αναφερθήκαμε στον πρώτο δεδηλωμένο Ρωμαίο Επικούρειο, από την ανώτερη τάξη, για την δράση του οποίου διαθέτουμε ικανά στοιχεία, τον Τίτο Αλμπούκιο (Titus Albucius).  Ωστόσο, μια πρώτη εμφάνιση Επικουρισμού στην Ιταλία, καταγράφεται μισό αιώνα παλαιότερα, και προέρχεται από μερικές φευγαλέες αναφορές σε δύο Επικούρειους θεωρούμενους, τον Αλκέα (Alceus) και τον Φιλίσκο (Philiscus), οι οποίοι, για λόγους που δεν είναι απολύτως σαφείς, εκδιώχθηκαν από τη Ρώμη το 173, ή το 154 π.Χ.

       Ο Ρωμαίος συγγραφέας και δάσκαλος της Ρητορικής Κλαύδιος Αιλιανός (λατ. Claudius Aelianus) ο επιλεγόμενος «Σοφιστής»  (άκμασε επί Σεπτιμίου Σεβήρου), αναφέρει ότι εκδιώχθηκαν “επειδή είχαν εισαγάγει στη νέα γενιά πολλές αφύσικες απολαύσεις”.  Το ρωμαϊκό δίκαιο σε αυτή την περίοδο επέτρεπε την εκδίωξη (relegatio) οποιουδήποτε ανεπιθύμητου προσώπου από τη Ρώμη με αυταρχικό διάταγμα, το οποίο συχνά χρησιμοποιήθηκε για την απομάκρυνση ανεπιθύμητων αλλοδαπών. Το 161 π.Χ. ορισμένοι δάσκαλοι της ρητορικής και της φιλοσοφίας είχαν εκδιωχθεί από την πόλη.

       Το 155 π.Χ., η περίφημη πρεσβεία φιλοσόφων που είχε σταλεί από την Αθήνα στη Ρώμη, αποτελούμενη από τους Καρνεάδη ​​(Ακαδημεικό), Διογένη Σελεύκιο (Στωικό) και Κριτόλαο (Περιπατητικό), αναγκάστηκε να φύγει, διότι οι διδασκαλίες τους προκάλεσαν αίσθηση και αντιδράσεις.  Αν ο Αλκαίος και ο Φιλίσκος εκδιώκτηκαν από την πόλη το 154 π.Χ., τότε θα είχε περάσει μόλις ένας χρόνος από αυτό το γεγονός.

       Το 155 π.Χ. επισκέφτηκαν τη Ρώμη ως πρεσβευτές της Αθήνας ο Ακαδημεικός Καρνεάδης, ο Κριτόλαος ο Περιπατητικός και ο Στωικός σχολάρχης Διογένης ο Σελεύκιος (ή Διογένης ο Βαβυλώνιος). Η σχολή του «Κήπου» δεν έστειλε αντιπρόσωπο της, πιθανόν λόγω αποφυγής ενασχόλησης των Επικουρείων σε πολιτικά ζητήματα.   Καθήκον των πρεβευτών ήταν να επιτύχουν (με διαπραγμάτευση) την κατάργηση ή τουλάχιστον τη μείωση ενός προστίμου 500 ταλάντων, το οποίο είχε επιβληθεί στην πόλη των Αθηνών για την καταστροφή και λεηλασία της πόλης του Ωρωπού.

       Εκεί, με διαλέξεις, εισήγαγαν τις φιλοσοφικές τους ιδέες στην καρδιά της Ιταλίας. Ο Καρνεάδης στη Ρώμη έδωσε δύο διαλέξεις με θέμα τη δικαιοσύνη. Στην πρώτη την εγκωμίαζε, ενώ στη δεύτερη την κατέκρινε. Αυτή η ευμετάβλητη διαλεκτική συλλογιστική του απέσπασε το θαυμασμό της ρωμαϊκής νεολαίας. Αποτέλεσμα ήταν η μείωση του προστίμου σε 100 τάλαντα. Ο Καρνεάδης έδωσε και άλλες δημόσιες διαλέξεις στην πόλη. Οι εμφανίσεις του προσήλκυσαν πολλούς ακροατές και  εντυπωσίασαν.  Όμως, η Ρωμαϊκή Σύγκλητος, με εκπρόσωπό της τον Κάτωνα (Πρεσβύτερο), πίεσε για την απομάκρυνσή του από τη Ρώμη, για να μη διαφθείρει τη νεολαία.

      Εκτός από την πιο πάνω σύντομη αναφορά  στους  Αλκέα (Alceus) και Φιλίσκο (Philiscus), οι πηγές που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν για την ιστορία του Επικουρισμού σ’ αυτή τη περίοδο είναι μηδαμινές. Όμως, δύο - τρεις γενιές αργότερα, εποχή της ύστερης Δημοκρατίας, εντοπίζουμε τον Επικουρισμό να βρίσκεται σε μια εντυπωσιακά διαφορετική κατάσταση, να ακμάζει, κι’ αυτό διότι είχαν δημιουργηθεί κατάλληλες συνθήκες και προϋποθέσεις, ώστε να προσληφθεί και αφομοιωθεί από τη Ρωμαϊκή κοινωνία και τον αξιοσέβαστο φιλοσοφικό διάλογο.

5)  Επικούρειοι στα γραπτά του Κικέρωνα

      Ο διασημότατος ρήτορας, πολιτικός και συγγραφέας της Ρώμης  Κικέρων  (Marcus Tullius Cicero, 106 - 43 π.Χ.)  μιλά για ύπαρξη  ενός μεγάλου αριθμού φίλων της Επικούρειας φιλοσοφίας, συμπολιτών του  “…. cum tam multi sint Epicurei….” (De Finibus I 7,25).  Μάλιστα, απ’ αυτόν τον ίδιο, τα συγγράμματα και τις επιστολές του, γνωρίζουμε τα ονόματα των περισσοτέρων Επικουρείων της Ιταλίας. Και γι’ αυτούς, παρατηρεί, ο Κικέρων:

     “….. Σε μένα το υψηλότερο καλό φαίνεται να βρίσκεται στην ψυχή, σ’ αυτούς στο σώμα. Σε μένα στην αρετή, σ’ αυτούς στην ηδονή. Αλλά αυτοί παλεύουν γι' αυτά που πιστεύουν, και επικαλούνται την αφοσίωση των διπλανών τους. Πράγματι, υπάρχουν πολλοί που προσέρχονται πρόθυμα, συντασσόμενοι στο πλευρό τους. Εγώ είμαι κάποιος που εξηγεί πως δεν αναλαμβάνω δεσμεύσεις. Εγώ θα πάρω δεδομένο αυτό που έχει γίνει.…”.

      Ο Κικέρων υπήρξε σφοδρός αντίπαλος της φιλοσοφίας του Επίκουρου, και στα γραπτά του μπορούμε να δούμε τις αγωνιώδεις προσπάθειες που κατέβαλε για να υπηρετήσει αυτό το σκοπό. Η εμμονική ιδεοληψία του, για τους - τάχα - φοβερούς κινδύνους που διέτρεχε η Ρωμαϊκή κοινωνία από την διείσδυση των Επικούρειων ιδεών σ’ αυτήν,  τον οδήγησε να δηλώσει ανάγκη να τον πολεμήσει “με «άλογο και πόδι” (εννοεί με ιππικό και στρατό), δηλ. με όλες του τις δυνάμεις.

       …… Στη πραγματικότητα, από τον Επικούρειο διαφωτισμό, κίνδυνο διέτρεχαν οι αυταρχικές - αντιδημοκρατικές ιδέες, οι αριστοκρατικές αντιλήψεις, οι φοβίες - δεισιδαιμονίες των ανθρώπων, η εξαπάτηση του λαού, τα συμφέροντα της Ρωμ. ολιγαρχίας και ο Ρωμ. μιλιταρισμός και ιμπεριαλισμός.......

      Ωστόσο, περιώνυμοι φίλοι του Κικέρωνα, μερικοί από τους πιο στενούς συνεργάτες και έμπιστους του ονομαστοί Ρωμαίοι, υπήρξαν φλογεροί Επικούρειοι, τους οποίους, όπως είπαμε αναφέρει στα κείμενα του. Αναγνωρίζει αυτή την ασυνήθιστη συλλογικότητα φίλων του, παρά τη γνωστή ενάντια στον Επικουρισμό στάση του, μέσω του εκπροσώπου του, του Λουκίλιου με τα εξής λόγια: 

      “Παραμένω σταθερός κατά των Επικούρειων, αν και γνωρίζω τόσους από αυτούς. Και είναι τόσο καλοί άνθρωποι, και τόσο καλοί φίλοι μεταξύ τους”.

      Παρέλκει να μπούμε στο κόπο να συγκεντρώσουμε εμείς ένα κατάλογο Ρωμαίων Επικουρείων.  Θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε τη σημαντική παρουσία τους μέσα σ’ αυτή τη γενιά, και μόνο ερευνώντας τις προσπάθειες που κατέβαλε ο επικριτής τους Κικέρων για να τους αντιμετωπίσει. Βέβαια, δεν θα συμπεράνουμε την ευδοκίμηση του Επικουρισμού στη Ρώμη βασιζόμενοι μόνο στα γραφόμενα του Κικέρωνα για τη δημοτικότητά του.

      Όμως, μέσα από μια προσεκτική ανάγνωση και αντιπαραβολή των αναφορών του πάνω σ’ αυτό το θέμα, μπορούμε να δείξουμε, αξιόπιστα, τη μεγάλη εισφορά της Επικούρειας φιλοσοφίας στη πνευματική ζωή της Ρώμης, με δεδομένο και ότι ο Κικέρων αποτελεί την μεγαλύτερη, αν όχι την αποκλειστική, ίσως, πηγή πληροφοριών για το θέμα που εξετάζουμε.

      Ξεκινάμε την απαρίθμηση Ρωμαίων  - Επικούρειων θιασωτών που μας παρέχει ο Κικέρων…. από την Ρωμαϊκή ελίτ προέρχονται όλοι, αφεύκτως, με  τον ευγενή Λεύκιο Σαουφέιο (Lucius Saufeius), τον συγκλητικό Γάιο Βέλληιο (Gaius Velleius), τον ύπατο Γάιο Βίβιο Πάνσα Καιτρονιανό (Gaius Vibius Pansa Caetronianus) και τον Λεύκιο Καλπούρνιο Πείσωνα Καισόνινο (Lucius Calpurnius Piso Caesoninus). Στον τελευταίο (Πείσωνα), που τυγχάνει και ο πιο αξιόλογος ανταγωνιστής του, θ’ αναφερθούμε και πιο κάτω εκτενώς.

      Οι επιστολές του Κικέρωνα αποκαλύπτουν επίσης συζητήσεις που είχε με διαφόρους φίλους του, σχετικά με τις Επικούρειες τάσεις τους, όπως για παράδειγμα….. πειράγματα του Γάιου Τρεμπάτιου Τέστα  (Gaio Trebazio Testa) για να γίνει κάποιος Επικούρειος κατά την παραμονή του στο στρατόπεδο του Καίσαρα, και έρευνα των Επικούρειων πεποιθήσεων του Γάιου Κάσσιου Λογγίνου (Gaius Cassius Longinus).

          Ο Gaio Trebazio Testa / Γάιος Τρεμπάτιος Τέστα ( 1ος αι. π.Χ.,) ήταν νομικός και πολιτικός της αρχαίας Ρώμης. Διατηρούσε στενές σχέσεις φιλίας και εμπιστοσύνης με τον Καίσαρα, τον Αύγουστο, τον Οράτιο, τον Μαικήνα καθώς και με τον Κικέρωνα, με τον οποίο είχε εκτενή αλληλογραφία και που του αφιέρωσε το ρητορικό έργο “Topica”, αφήγηση του ομώνυμου έργου του Αριστοτέλη.

         Ο Gaius Cassius Longinus / Γάιος Κάσσιος Λογγίνος ( 87 ή 86  – 3 Οκτωβρίου 42 π.Χ.) ήταν Ρωμαίος συγκλητικός και ηγετικός υποκινητής της συνωμοσίας για τη δολοφονία του Ιουλίου Καίσαρα. Ήταν διοικητής των στρατευμάτων με τον Μάρκο Ιούνιο Βρούτο (Marcus Iunius Brutus) κατά τη διάρκεια της μάχης των Φιλίππων εναντίον των συμμαχικών δυνάμεων του Μάρκου Αντώνιου και του Οκταβιανού, πρώην υποστηρικτών του Καίσαρα, και αυτοκτόνησε μετά την ήττα του από τον Μάρκο Αντώνιο.

     Μια άλλη ένδειξη της διάδοσης και της ικμάδας του Επικούρειου λόγου στις τάξεις της μορφωμένης Ρωμαϊκής ελίτ της εποχής, παρέχεται, όταν ο Κικέρων, στον ονομαστό  φιλοσοφικό του διάλογο: “De Natura Deorum” (Σχετικά με τη φύση των θεών), γράφτηκε το 45 π.Χ., περιγράφει έρευνα και συζήτηση για το θέμα των “αθάνατων θεών”.

      Η συζήτηση γίνεται  στο σπίτι του φίλου του Γάιου Αουρέλιου Κόττα (Gaius Aurelius Cotta, 124–73 π.Χ., Ρωμαίος πολιτικός, ρήτορας, Pontifex Maximus. Ακαδημεικός σκεπτικιστής. Θείος του Ιουλίου Καίσαρα), ο οποίος στον διάλογο εκπροσωπεί τον, “αποχρώσεως” του Κικέρωνα, “Ακαδημεικό Σκεπτικισμό”. Ο Κουίντος Λουκίλιος Βάλβος (Quintus Lucilius Balbus, Στωικός φιλόσοφος, μαθητής του Παναιτίου) υποστηρίζει τις απόψεις των Στωικών και ο (προαναφερθείς) Γάιος Βέλληιος (Gaius Velleius) αυτές των Επικουρείων.

      Γράφει, λοιπόν, ο Κικέρων στο “De Natura Deorum”  ότι “…… Τον βρήκα (τον οικοδεσπότη φιλόσοφο Cotta) να κάθεται σε μια κόγχη, να συζητά με τον Gaius Velleius, ένα μέλος της Συγκλήτου, τον οποίον οι Επικούρειοι θεωρούσαν ως τον κορυφαίο Ρωμαίο υποστηρικτή τους, εκείνη την εποχή”.

     Καλύτερα πάντως, η θυελλώδης σχέση του Κικέρωνα με τον  Επικουρισμό δείχνεται επισημαίνοντας ότι ο επιστήθιος φίλος και μυστικοσύμβουλος του, ο φημισμένος Ρωμαίος λόγιος Τίτος Πομπόνιος, ο επονομασθείς Αττικός (Titus Pomponius Atticus, 110 – 32 π.Χ.), λόγω της  βαθιάς Ελληνικής παιδείας του και της υπερ-εικοσαετούς διαμονής του εις την πόλη της Παλλάδος, ήταν χωρίς αμφιβολία ένας από τους μεγαλύτερους θιασώτες του Επικούρου. Εκτός, από συμμαθητές και στενοί φίλοι αυτοί οι δύο: Titus Pomponius Atticus και Marcus Tullius Cicero,  γνώριζαν πολύ καλά τα Ελληνικά γράμματα και την Ελληνική φιλοσοφία, έχοντας κάνει λαμπρές σπουδές και στην Αθήνα……

Titus Pomponius Atticus (110 – 32 π.Χ.)

       Ο Titus Pomponius Atticus (110 – 32 π.Χ.) - αργότερα ονομάστηκε Quintus Caecilius Pomponianus Atticus – ήταν Ρωμαίος εκδότης βιβλίων, τραπεζίτης, μεγαλο-ιδιοκτήτης γαιών, επιχειρηματίας, αλλά και μεγάλος προστάτης των γραμμάτων. Γνωστός για την αλληλογραφία και τη στενή του φιλία με τον Κικέρωνα. Ο Αττικός καταγόταν από πλούσια ρωμαϊκή οικογένεια της τάξης των ιππέων (κατώτερη αριστοκρατική, μη άρχουσα τάξη) και από το γένος Pomponia, που ανάγεται μέχρι το βασιλιά της αρχαιότατης Ρώμης Νουμά Πομπίλιο. Έτυχε λαμπράς Ελληνικής παιδείας. Σύμφωνος με τις Επικούρειες επιλογές του, έμεινε μακριά από την πολιτική, τηρώντας αυστηρή πολιτική ουδετερότητα, μάλιστα σε πολύ ταραχώδεις εποχές. Ο Αττικός κληρονόμησε από στενό συγγενή του κολοσσιαία περιουσία την οποίαν διαχειρίστηκε με σύνεση και επαύξησε…..

       Υποστήριξε τα γράμματα. Παθιασμένος συλλέκτης αρχαίων συγγραμμάτων, είχε εκπαιδεύσει γραφείς να γράφουν σε παπύρους αντίγραφα προς εμπορίαν. Απέκτησε φήμη λόγιου αρχαιογνώστη, θεωρείται ο μεγαλύτερος και παλαιότερος βιβλιο-εκδότης της αρχαιότητας. Οι εκδόσεις Ελλήνων συγγραφέων του Αττικού, όπως  Πλάτωνας,  Δημοσθένης,  Αισχίνης, βραβεύτηκαν για την ακρίβειά τους στον αρχαίο κόσμο. Στο πλήθος των έργων που δημοσίευσε, και αυτά του φίλου του Κικέρωνα. Σε 14 βιβλία διασώζεται η συλλογή 454 επιστολών του Κικέρωνα προς τον Αττικό, από ένα σύνολο 813 επιστολών του ρήτορα που μας έχουν διασωθεί, ενώ αυτές του Αττικού προς τον Κικέρωνα έχουν εξαφανιστεί.  Επίσης, δυστυχώς, όλα τα βιβλία που ο Αττικός συνέγραψε -πολλά και σημαντικά- χάθηκαν…..

      Ο Titus Pomponius Atticus,  όπως μαθαίνουμε από τον φίλο του Κορνήλιο Νέπωτα (Cornelius Nepos, 100 - 24 π.Χ. Ρωμαίος βιογράφος και ιστορικός. Είχε αφιερώσει στον Αττικό το βιβλίο του: “Περί επιφανών ανδρών”), έκρινε -κάποτε- πως η κοινωνική αναταραχή στην Ρώμη ήταν τέτοια που ένας άνδρας της δικής του θέσης δεν θα μπορούσε να ζήσει με τον τρόπο που του υπαγόρευε η αξιοπρέπειά του (dignitas) χωρίς να αδικήσει το ένα μέρος ή το άλλο. Και θεώρησε την εποχή κατάλληλη να ασχοληθεί με πολιτιστικές αναζητήσεις…….

       “Στην Αθήνα (…… όπου ο Αττικός έμεινε περισσότερα από 20 χρόνια, στη Ρώμη επέστρεψε το 65 π.Χ.) απέκτησε μεγάλο κύρος.……  Εκεί ζούσε με τέτοιον τρόπο που δικαίως ήταν αγαπητός σε όλους τους Αθηναίους, επειδή συχνά βοηθούσε τις δημόσιες ανάγκες με τον πλούτο του. Για παράδειγμα, όταν η πόλη χρειαζόταν να διαπραγματευτεί ένα δάνειο και δεν μπορούσε να το κάνει με δίκαιους όρους, πάντα έσπευδε στη διάσωσή του...... Προσέθεσε στις υπηρεσίες του και ακόμα μία πράξη γενναιοδωρίας, καθώς οργάνωσε μία διανομή σίτου σε όλο τον λαό της Αθήνας…… Το αποτέλεσμα ήταν πως το κράτος ανταπέδωσε [στον Αττικό] όλες τις πιθανές τιμές και ήθελε να τον κάνει πολίτη της Αθήνας…...Όσο αυτός ήταν στην Αθήνα, αντιτάχθηκε στην ανέγερση οποιουδήποτε αγάλματος προς τιμή του, αλλά δεν μπορούσε να το αποτρέψει αφότου έφυγε. Και έτσι οι Αθηναίοι έστησαν μερικά προς τιμήν του στα πιο ιερά τους μέρη, επειδή τον θεώρησαν σύμβουλο και βοηθό τους στην όλη διοίκηση του κράτους τους”. (Νέπως, Αττικός 2.3).

        Οικογενειακά του Titus Pomponius Atticus:  Ο πατέρας του Αττικού πέθανε όταν αυτός ήταν πολύ μικρός. Η αδερφή του Πομπονία παντρεύτηκε τον Quintus Tullius Cicero (νεότερο αδερφό του ρήτορα και φίλου του Κικέρωνα). Ο Αττικός το 58/56 π.Χ., όταν ήταν ήδη 53/54 ετών, παντρεύτηκε μια συγγενή του, την Πηλία (εγγονή του Κράσσου). Η Πηλία, που πέθανε μετά από 12 χρόνια γάμου (στα 29 της χρόνια) του γέννησε έναν γιο με το ίδιο όνομα, τον Τίτο Πομπόνιο Αττικό (για τον οποίο λίγα είναι γνωστά), καθώς και μια κόρη, την Αττική (Pomponia Caecilia Attica), η οποία έγινε η πρώτη σύζυγος του Μάρκου Βιψάνιου Αγρίππα (του στενού φίλου-υπαρχηγού του Οκταβιανού Αυγούστου)…...

       {…..  Η κόρη της Αττικής και του Αγρίππα, η Βιψάνια Αγριππίνα, γεννήθηκε το 36 π.Χ., αρραβωνιάστηκε σε ηλικία μόλις ενός έτους με τον μελλοντικό αυτοκράτορα Τιβέριο. Παντρεύτηκαν γύρω στο 19 π.Χ. Ο γιος τους Δρούσος Ιούλιος Καίσαρας (γεννήθηκε το 14 π.Χ.), πιθανότατα θα ήταν διάδοχος του πατέρα του Τιβέριου, αν δεν πέθαινε δηλητηριασμένος από τον Σεγιανό, τον ισχυρό Πραιτοριανό έπαρχο της Ρώμης….}  

     Ο Αττικός έζησε το υπόλοιπο της ζωής του στη Ρώμη. Αμέσως μετά τα 77α γενέθλιά του αρρώστησε και στην αρχή η ασθένειά του φαινόταν μικρή. Αλλά μετά από τρεις μήνες η υγεία του επιδεινώθηκε. Αποφασίζοντας να επιταχύνει το αναπόφευκτο, απείχε από την κατάποση οποιασδήποτε τροφής, λιμοκτονούσε μέχρι θανάτου και πέθανε την πέμπτη ημέρα τέτοιας νηστείας, το έτος 32 π.Χ.  Ετάφη στον οικογενειακό τάφο που βρίσκεται στο Πέμπτο Μίλι της Αππίας Οδού…...

      Η σχέση των δύο ανδρών (Κικέρωνα και Αττικού) κράτησε, χωρίς διακοπή και χωρίς σύννεφα, μέχρι τον θάνατό τους. Σε κάθε απουσία τους έγραφαν ο ένας στον άλλον και περισσότερες από μία φορές την ημέρα. Δείγμα της στενής φιλίας τους, πέραν των εκατοντάδων επιστολών που αντάλλαξαν, είναι και το ότι ο Κικέρων αφιέρωσε στον Αττικό, δύο πραγματείες του: “Περί φιλίας” και “Περί γήρατος”, και ο Αττικός, σε μια περίοδο κινδύνου του Κικέρωνα, όταν ο Κικέρων αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα το 49 π.Χ., του έκανε δώρο 250.000 σεστερτίες.   Sestertius (plural sestertii), or sesterce (plural sesterces), was an ancient Roman coin. During the Roman Republic it was a small, silver coin issued only on rare occasions. During the Roman Empire it was a large brass coin.

      Εντούτοις, ο μεν Titus Pomponius Atticus αγάπησε, και δια βίου συνετάχθη με τον Επικουρισμό, ο δε Marcus Tullius Cicero σύντομα στράφηκε προς τον Πλατωνισμό, που τότε διάνυε την Ακαδημεική – Πέμπτη περίοδο του, με σχολάρχη στην Αθήνα τον Αντίοχο Ασκαλωνίτη. Το χειρότερο, ο Κικέρων εξελίχθηκε σε σφοδρό πολέμιο του Επικουρισμού, παρ’ όλο που και για τους τρείς σχολάρχες του “Κήπου Αθηνών” που γνώρισε, προσωπικά στη ζωή του, κατά σειράν: Ζήνωνα τον Σιδώνιο, Φαίδρο και Πάτρωνα, εκφράζεται με κολακευτικά λόγια.  

- Τον Ζήνωνα το Σιδώνιο (στο “De Natura Deorum”, i. 21), που γνώρισε - άκουσε κατά τα χρόνια παραμονής (σπουδών)  του στην Αθήνα, χαρακτηρίζει «Kορυφαίο Eπικούρειο» (coryphaeus epicureorum).

- Τον Φαίδρο, που εκτιμούσε ιδιαίτερα, αποκαλώντας τον “επιφανή φιλόσοφο, άνδρα μεγάλης αξίας και πνευματικό σημείο αναφοράς” και στο διάσημο (προαναφερθέν)  έργο του “De Natura Deorum” (Περί της φύσεως των Θεών)  χρησιμοποίησε ως πρότυπο, το αντίστοιχο σύγγραμμα του «Περί Θεών».

- Τον Πάτρωνα (Patro), που πέρασε κι’ αυτός κάποιο χρόνο στη Ρώμη όπου είχε συναντήσεις και συζητήσεις με ελλόγιμους Ρωμαίους, και που σε γραπτά του Κικέρωνα εντοπίζουμε:

      «Έχω κάθε είδους δεσμούς με τον Πάτρωνα τον Επικούρειο, εκτός από το ότι στη φιλοσοφία διαφωνώ κάθετα μαζί του. Όμως, κατά  τις πρώτες ημέρες του στη Ρώμη, ήμουν ένας από αυτούς που ιδιαίτερα επεδίωκε επαφές».

Φαίδρος – Πάτρων - Γάιος Μέμμιος 

       Φαίδρος (138 – 70/69 π.Χ.):  Έλληνας Επικούρειος φιλόσοφος. Μαθητής του Απολλόδωρου και του Ζήνωνα του Σιδώνιου. Eπιφανής άνδρας του δημοσίου βίου της Αθήνας, ιδιαίτερα γνωστός και πολύ ευπρόσδεκτος όμως και στη Ρώμη, όπου έζησε για κάποιο διάστημα. Για τα μέλη της Ρωμαϊκή ελίτ ήταν “philosophus nobilis” / ευγενής φιλόσοφος.  Σχολάρχης  της Επικούρειας σχολής στην Αθήνα μετά το θάνατο του Ζήνωνα του Σιδώνιου (γύρω στο 75 π.Χ.) και μέχρι τον θάνατό του το 70 ή 69 π.Χ. Τον Φαίδρο διαδέχθηκε ο Πάτρων.

        Πάτρων,  Επικούρειος φιλόσοφος. Έζησε για κάποιο διάστημα στη Ρώμη , όπου γνώρισε, μεταξύ άλλων, τον Κικέρωνα και την οικογένεια του Γάιου Μέμμιου. Απέκτησε και τη φιλία του Αττικού. Από τη Ρώμη είτε απομακρύνθηκε είτε επέστρεψε στην Αθήνα και εκεί διαδέχθηκε τον Φαίδρο ως επικεφαλής της Επικούρειας σχολής, γύρω στο 70/69 π.Χ.

       Γάιος Μέμμιος: (πέθανε περίπου το 49 π.Χ.) Ρωμαίος ρήτορας και ποιητής. Ήταν δήμαρχος (Tribune of the Plebs, 66 π.Χ.), πιθανώς προστάτης του Λουκρήτιου και γνώριμος του Κάτουλλου και του Χέλβιου Σίννα. Ενώ στην αρχή ήταν ισχυρός υποστηρικτής του Πομπήιου, αργότερα μάλωσαν και πήγε  με το μέρος του Καίσαρα. Σύμφωνα με τον Οβίδιο, ο Μέμμιος ήταν συγγραφέας ερωτικών ποιημάτων. Διέθετε σημαντικές ρητορικές ικανότητες, αλλά η περιφρόνηση του για τα Λατινικά γράμματα και η προτίμηση στα Ελληνικά  μείωσαν την αποτελεσματικότητά του ως συνήγορου. Ο Μέμμιος ήταν παντρεμένος με τη Φαύστα Κορνηλία, κόρη του Λεύκιου Κορνήλιου Σύλλα. Είχαν τουλάχιστον έναν γιο, τον Γάιο Μέμμιο, ύπατο το 34 π.Χ. Καταδικάστηκε για παράνομες πρακτικές σε εκλογές, αποχώρησε στην Αθήνα και στη συνέχεια στη Μυτιλήνη. Πέθανε περίπου το έτος 49……. Στον Μέμμιο ο Λουκρήτιος απηύθυνε το “De rerum natura” ….. και γι’ αυτό ο Μέμμιος κέρδισε μια θέση στην ιστορία μας!

        …….. Από τον Κικέρωνα φαίνεται ότι ο Μέμμιος απέκτησε ένα κτήμα στην Αθήνα, μέσα στο οποίο βρίσκονταν ερείπια του σπιτιού  του Επίκουρου (Η “σχολή του Κήπου”;), και ότι είχε αποφασίσει να χτίσει στην τοποθεσία αυτή ένα σπίτι για τον ίδιο. Έτσι ο  Μέμμιος, είχε πάρει άδεια από τον Άρειο Πάγο - δικαστήριο να γκρεμίσει έναν παλιό τοίχο που ανήκε σ’ αυτή, την πρώην ιδιοκτησία του Επίκουρου.  Αυτό θεωρήθηκε από τον Πάτρωνα ως ένα είδος βεβήλωσης, και ως εκ τούτου απευθύνθηκε στον Αττικό και τον Κικέρωνα, να τους παρακινήσει να χρησιμοποιήσουν την επιρροή τους στον Άρειο Πάγο για να ακυρωθεί το διάταγμα. Ο Αττικός επίσης έγραψε στον Κικέρωνα για το θέμα αυτό. Ο Κικέρων έφτασε στην Αθήνα την επομένη της αναχώρησης του Μέμμιου για τη Μυτιλήνη. Διαπιστώνοντας ότι ο Μέμμιος είχε εγκαταλείψει το σχέδιό του για την ανέγερση του οικοδομήματος στο οποίο θα είχε παρέμβει ο εν λόγω τοίχος, συμφώνησε να βοηθήσει. Νομίζοντας όμως ότι ο Άρειος Πάγος δεν θα ανακαλούσε το διάταγμα χωρίς τη συγκατάθεση του Μέμμιου, έγραψε στον τελευταίο, προτρέποντας το αίτημά του, σε μια κομψή επιστολή, που υπάρχει ακόμη.

      Οι έπαινοι του Κικέρωνα για τον χαρακτήρα των γνωστών σ’ αυτόν Επικούρειων δεν σταματούν στους Επικούρειους δασκάλους Ζήνωνα τον Σιδώνιο, Φαίδρο και Πάτρωνα. Στο έργο του “De Finibus” επαινεί τον απ’ αυτόν επιλεγμένο συνομιλητή του, εκπρόσωπο και υποστηρικτή των Επικούρειων θέσεων, Lucius Manlius Torquatus, ως ένα “…… άνθρωπο βαθιά μορφωμένο”.  Lucius Manlius Torquatus, πολιτικός και στρατιωτικός, ύπατος το 65 π.Χ. Κορυφαίος Επικούρειος, διακρίθηκε από τον Κικέρωνα για τις γνώσεις του στην Ελληνική λογοτεχνία και το εύρος της μόρφωσής του.

“De finibus bonorum et malorum”

       To “De finibus bonorum et malorum”, γράφτηκε μέσα σε λίγους μήνες, ολοκληρώθηκε τον Ιούνιο του 45 π.Χ., όταν ο Κικέρων ήταν 61 ετών. Αφιερωμένο στον Marcus Junius Brutus (….που επρόκειτο σύντομα να γίνει ένας από τους δολοφόνους του Ιουλίου Καίσαρα). Αποτελείται από πέντε βιβλία, στα οποία ο Κικέρων εξηγεί τις φιλοσοφικές απόψεις του Επικουρισμού, του Στωικισμού και του Πλατωνισμού.  Θέμα του αποτελεί μια εκδοχή του Σωκρατικού ζητήματος: «Πώς πρέπει να ζούμε». Κεντρικό είναι το ερώτημα: Ποιο θεωρείται το μεγαλύτερο αγαθό (finis bonorum, summum bonum) που θα πρέπει να επιδιώκουμε και ποιο το μεγαλύτερο κακό που θα πρέπει να αποφεύγουμε (finis malorum, summum malum).  Οι απαντήσεις δίνονται σε τρεις διαλόγους ενωμένους μεταξύ τους, στους οποίους παρουσιάζονται -κριτικά- οι ηθικές θεωρίες του Επίκουρου (βιβλία I-II), των Στωικών (III-IV) και του Πλατωνικού (Νεότερη περίοδος) Αντίοχου Ασκαλωνίτη (V)…….

…….. Στο πρώτο βιβλίο, παρουσιάζεται η Επικούρεια θεωρία του ηδονισμού, η οποία υποστηρίζει ότι η ηδονή με τη μορφή απονίας (απουσία πόνου) αποτελεί το ύψιστο αγαθό. Στο δεύτερο βιβλίο, ο Κικέρων επικρίνει αυτή την άποψη, επιτίθεται στον Επικούρειο ορισμό της ηδονής και υποστηρίζει ότι είναι ασυνεπές να θεωρούμε την ηδονή - απουσία πόνου ως το τελικό αγαθό, αφού αυτά δεν είναι ένα και το αυτό αγαθό, αλλά μάλλον δύο ξεχωριστά αγαθά. Ο Torquatus υπερασπίζεται τις Επικούρειες θέσεις…...

        Στο τρίτο και τέταρτο βιβλίο συζητείται η ηθική των Στωικών, με συνομιλητή του Κικέρωνα τον Marcus Porcius Cato Uticensis (τον Νεώτερο Κάτωνα), στο δε πέμπτο-τελευταίο βιβλίο ο Κικέρων παρουσιάζει με τη μορφή διαλόγου μεταξύ του ίδιου και πολλών φίλων τη θεωρία της ευδαιμονίας που διδάσκει ο Αντίοχος ο Ασκαλωνίτης.

       Αντίοχος ο Ασκαλωνίτης. Σχολάρχης της (Σκεπτιστικής) Ακαδημίας στην Αθήνα (88–86 π.Χ.). Αντιμετώπιζε τον Αριστοτελισμό ως υποομάδα του Πλατωνισμού, επεδίωξε να δείξει ότι οι τρεις σχολές, Ακαδημεική, Περιπατητική και Στωική διαφέρουν περισσότερο στη διατύπωση παρά στην ουσία, έτσι άνοιξε το δρόμο για τον “Εκλεκτικισμό”. Είχε ως μαθητή τον Κικέρωνα, ο οποίος στα έργα του αναφέρεται συχνά στον Αντίοχο Ασκαλωνίτη}.

       Συνεκτικό στοιχείο του έργου “De Finibus” είναι η σκεπτικιστική μέθοδος του Κικέρωνα, ο οποίος δηλώνει ότι εμπνέεται από τον Σωκράτη και την Σκεπτικιστική Ακαδημία (του Αρκεσίλαου και του Καρνεάδη). Έτσι, το “De finibus” υποδέχεται εκτός από τις εξεταζόμενες ηθικές θεωρίες και αυτή της Σκεπτικής Ακαδημίας, όπως την αντιλαμβανόταν ο Κικέρων. Η συγκεκριμένη θέση αποτυπώνεται στη διαλογική μορφή του έργου, στην εξέταση της πειστικότητας των ηθικών θεωριών (έλεγχος) και στον απορητικό (= ο προς το “απορείν / αμφιβάλλειν”) επίλογο του.  

       Το “De finibus” συγκαταλέγεται στα πολυτιμότερα κείμενα της αρχαίας ηθικής φιλοσοφίας, όχι μόνο ως βασική πηγή των ελληνιστικών ηθικών θεωριών, αλλά και για την ενδελεχή διερεύνηση των ηθικών ερωτημάτων και των δυνατών απαντήσεων, η οποία εμπλέκει τον αναγνώστη με τρόπο ανάλογο των σωκρατικών διαλόγων.

      Και σε μια συζήτηση με τον Λεύκιο Παπίριο Παέτο  (Lucius Papirius Paetus), ο Κικέρων σημειώνει για τον Επικούρειο  γνώριμό τους Φάβιο Γάλλο  (M. Fabius Gallus) ότι  “…Πραγματικά αγαπώ αυτόν τον άνθρωπο, όχι μόνο λόγω του πολύ υψηλού βαθμού ειλικρίνειας και την ασυνήθιστη ευπρέπεια του, αλλά και επειδή συνηθίζω να χρησιμοποιώ την εξαιρετική δουλειά του στις διαφωνίες που έχω με πότες Επικούρειους”.

       Ότι όλες αυτές οι φιλοφρονήσεις για τη πολυμάθεια και τον χαρακτήρα προσώπων που του είναι γνωστά, και συγχρόνως φίλα προσκείμενοι στον Επικουρισμό, καθώς και παρόμοιες επαινετικές δηλώσεις για τους Φιλόδημο και  Λουκρήτιο, στους οποίους  θ’ αναφερθούμε ευθύς στη συνέχεια, ειπώθηκαν από έναν τόσο καυστικό επικριτή της Επικούρειας φιλοσοφίας, - επαναλαμβάνουμε - καταδεικνύει την επιτυχία της Επικούρειας φιλοσοφίας στο να προσελκύει μια αξιοθαύμαστη κατηγορία πιστών οπαδών, ταυτόχρονα ιδιαίτερα δραστήριων – ηγετικών στελεχών του Ρωμαϊκού κράτους.

 6) Ο Επικουρισμός στην Καμπανία  (Φιλόδημος – Σείρων)

      Μια ιδιαίτερα αξιοσημείωτη συγκέντρωση αναφορών παραπέμπουν στην παρουσία σημαντικού Επικουρισμού και στην περιοχή της Καμπανίας, της εγγύς της Ρώμης περιφέρειας της νοτιοδυτικής Ιταλίας, όπου οι πιο πάνω αναφερθέντες επιφανείς Ρωμαίοι Επικούρειοι Fabius και Cassius, και άλλοι πλούσιοι Ρωμαίοι, είχαν αγροκτήματα ή βίλες. 

      Στη Νεάπολη αναφέρεται ένας τάφος, χρονολογούμενος του 1^ο π.Χ. αι., που αποκαλύπτει την ποτε  παρουσία του Γάιου Στάλλιου Αουράνου  (Gaius Stallius Hauranus), ενός Επικούρειου, στην περιοχή. Ο Stallius ήταν γνωστός λόγω των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων και των αγαθοεργιών του, τώρα αναγνωρίζεται και ως Επικούρειος.  Γράφει η επιτύμβια του επιγραφή: “Stallius Gaius has sedes Hauranus tuetur, ex Epicureio gaudivigente choro”

    “Gaius Stallius Hauranus,  κύριος αυτής  της περιοχής, μέρους Επικούρειας κοινότητας, που ανθίζει από χαρά”

      Ο Επικουρισμός στην Καμπανία, όμως, διακρίνεται όχι μόνο μέσω συνδέσμων των οπαδών του, που φαίνεται να είχαν ερείσματα στην περιοχή, αλλά και μέσω ενός εξαιρετικά μεγάλου επιστημονικού έργου που συντελείτο εκεί, αναφορικά με την Επικούρεια φιλοσοφία. Και ο πιο αξιόλογος  Επικούρειος διανοούμενος στην Καμπανία ήταν, βέβαια, ο  Φιλόδημος. Τα γραπτά του αντιπροσωπεύουν την πιο εμπεριστατωμένη ερμηνεία και διασαφήνιση της Επικούρειας φιλοσοφίας, που μας έχει κληροδοτήσει η κλασική αρχαιότητα.

Φιλόδημος ο Γαδαρινός  (περ. 100-40/35 π.Χ.)

       Φιλόδημος ο Γαδαρινός (περ. 100-40/35 π.Χ.). Από την πόλη Γάδαρα της Παλαιστίνης κειμένης πλησίον της λίμνης Τιβεριάδος (θάλασσα της Γαλιλαίας). Υπήξε μαθητής του Ζήνωνα του Σιδώνιου στον «Κήπο των Αθηνών». Ο Φιλόδημος, με τη διδασκαλία του, επηρέασε τους Ρωμαίους ποιητές Βιργίλιο, Βάρο και Οράτιο.

        Έγραψε τα εξής βιβλία (αρκετά αποσπάσματα σώζονται από τους παπύρους του Ερκολάνο): Περί Αισθήσεως, Περί Θεών, Περί Ευσεβείας,  Περί των Στωικών,  Περί Πλούτου,  Περί Οργής,  Περί Ποιητικής,  Περί Ρητορικής, Περί Φιλαργυρίας,  Επικούρειες Δόξες,  Περί Ομιλίας,  Περί Αρετών και Κακιών,  Περί Υπερηφάνειας,  Περί σύνταξις των Φιλοσόφων,  Περί Θανάτου,  Περί Σημείων και Σημειώσεων,  Περί Ηθικής,  Περί Χάριτος,  Περί Οικονομίας,  Περί Παρρησίας,  Περί Μουσικής,  Περί του καθ΄ Όμηρον αγαθού βασιλέως,  Περί Κολακείας,  Περί Επιχαιρεκακίας.

       Στη  Συρία – Παλαιστίνη κατά την Ελληνιστική περίοδο ανθούσε ο Επικουρισμός. Και άλλοι σημαίνοντες Επικούρειοι φιλόσοφοι κατάγονταν από την Συρία, όπως: Ζήνων ο Σιδώνιος, Βασιλείδης από τη Τύρο, Φιλονίδης ο Λαοδίκειος (200 - 130 π.Χ.) (Ο Φιλονίδης προσπάθησε να προσηλυτίσει τον Αντίοχο Δ´ Επιφανή στον Επικουρισμό, κατόπιν υπήρξε καθηγητής φιλοσοφίας του Δημήτριου Α´, του ανιψιού του Αντίοχου),  Διογένης ὁ Ταρσεύς, Διογένης από τη Σελεύκεια, κ.ά.

     Μέχρι τα τέλη του 18^ου αιώνα, γνωρίζαμε για τον Φιλόδημο περιλήψεις 38 επιγραμμάτων του, τα περισσότερα με ερωτική θεματολογία, σε διάφορες ανθολογίες. “Παλατινή”, “Πλανούδεια”, “Ελληνική Ανθολογία του Μελέαγρου” / Ο Μελέαγρος ήταν κυνικός φιλόσοφος, ποιητής και επιγραμματοποιός. Γεννήθηκε κι’ αυτός, όπως και ο Φιλόδημος, στα Γάδαρα της Κοίλης Συρίας. Έζησε στην Τύρο και πέθανε το 60 π.Χ. στην Κω).

      Τα 39 φιλοσοφικά συγγράμματα του Φιλόδημου, ευρείας θεματολογίας, θεωρούνταν χαμένα στους μεταγενέστερους.  Ωστόσο, από τη μεγάλη ηφαιστειακή έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μ.Χ., που έθαψε σε στάχτες εκτός από την Πομπηία και την πόλη Herculaneum (Ηράκλειον), μπόρεσαν -κατά καλή τύχη- μέσα σε κρύπτη μιας επιβλητικής βίλας στο Herculaneum, που ονομάστηκε “βίλα των παπύρων”, ή “βίλα του Πείσωνα”, (βλ. πιο κάτω για τον L. Calpurnius Piso) να διατηρηθούν αρκετά από τα έργα του Φιλόδημου, όμως σε απανθρακωμένους κυλίνδρους παπύρου. Πιθανόν αυτή η “βίλα των παπύρων” να συνέπιπτε και με την Επικούρεια σχολή του Φιλόδημου, και οι πάπυροι να συνιστούσαν την βιβλιοθήκη του, που είναι και η μόνη διασωθείσα βιβλιοθήκη της αρχαιότητας (Στην “βίλα του Πείσωνα” διασώθηκε και  μια εκτενής συλλογή από ογδόντα γλυπτά εξαιρετικής ποιότητας).

      Το έργο της αναζήτησης, ανασκαφής και της αποκρυπτογράφησης αυτών των κυλίνδρων είναι ιδιαίτερα δύσκολο και οι εργασίες συνεχίζονται μέχρι σήμερα, δυόμισι σχεδόν αιώνες μετά την εύρεση των πρώτων γραπτών του Φιλοδήμου.

      Πέραν της αξίας που έχουν για την Επικούρεια φιλοσοφία και τη διαχρονική της εξέλιξη, τα έργα του Φιλόδημου που ανευρέθηκαν στο Herculaneum, προφανής είναι η σπουδαιότητα της αρχαιολογικής αυτής ανακάλυψης και ως προς την αποκάλυψη - ανάδειξη της ισχυρής παρουσίας και επιρροής του Επικουρισμού στους κύκλους της μορφωμένης Ρωμαϊκής κοινωνίας εκείνης της εποχής (1^ος αι. π.Χ.).

      Στο έργο του Κικέρωνα “In Pisonem” (Κατά του Πείσωνα, βλ. πιο κάτω για τον L. Calpurnius Piso) ο Κικέρων εξυμνεί τις αρετές του Φιλοδήμου, λέγοντας:

      “…. Τώρα ο Έλληνας για τον οποίο μιλάω είναι ακτινοβόλος όχι μόνο στη φιλοσοφία αλλά και σε άλλα επιτεύγματα, που λέγεται ότι οι Επικούρειοι συνήθως παραμελούν. Επιπλέον, συνθέτει ποίηση τόσο πνευματώδη, εύθετη και κομψή, που καμία άλλη δεν θα μπορούσε να είναι πιο ιδιοφυής…”.

         “…… Est autem hic de quo loquor non philosophia solum, sed etiam ceteris studiis quae fere ceteros Epicureos neglegere dicunt perpolitus; poema porro facit ita festivum, ita concinnum, ita elegans, nihil ut fieri possit argutius”.

      Η φιλική σχέση μεταξύ Κικέρωνα και Φιλοδήμου υποδηλώνεται και σε μια αναφορά του Κικέρωνα, σε συνάντηση του με τον Φιλόδημο, όπου αποκαλύπτει και ο εύθυμος χαρακτήρας του τελευταίου.  

      Ωστόσο, ο πιο αξιοσημείωτος συνεργάτης του Φιλόδημου φαίνεται να ήταν ο πιο πάνω αναφερθείς Πείσων (Λεύκιος Καλπούρνιος Πείσων Καισόνινος), Ρωμαίος συγκλητικός.

        Ο Πείσων (Lucius Calpurnius Piso Caesoninus, 101 – περ. 43 π.Χ.) ήταν Ρωμαίος συγκλητικός. Απόκτησε υψηλά αξιώματα, εξελέγη ύπατος της Ρώμης το 58 π.Χ. και ανθυπάτος (κυβερνήτης) της Μακεδονίας το 57-55 π.Χ. Υπήρξε και πεθερός, ο τέταρτος και τελευταίος πεθερός,  του Ιουλίου Καίσαρα, μέσω της κόρης του, της Calpurnia…..

       …….. Η  Καλπουρνία ήταν η σύζυγος (59 - 44 π.Χ. ) του Ι. Καίσαρα την εποχή της δολοφονίας του. Πιστή και ενάρετη, φαίνεται ανεχόταν τις αμέτρητες ερωτοδουλειές του Καίσαρα. Ο Καίσαρας νυμφεύτηκε την Καλπουρνία, όταν διαζεύχτηκε την Πομπηία, εγγονή του Σύλλα, με το αιτιολογικό ότι…. η σύζυγος του Pontifex Maximus (Αρχιερέα), είχε τότε αυτό το αξίωμα ο Κ.,  έπρεπε να είναι όχι απλά τίμια, αλλά και υπεράνω κάθε υποψίας!

       Η Καλπουρνία παντρεύτηκε τον Ιούλιο Καίσαρα στα τέλη του 59 π.Χ., κατά τη διάρκεια της υπατείας του. Ήταν περίπου δεκαεπτά ετών και πιθανότατα νεότερη από τη προγονή της (την κόρη του Ι. Καίσαρα από τη 2η σύζυγό του Κορνηλία), την Ιουλία. Περίπου τότε και η Ιουλία παντρεύτηκε τον Γναίο Πομπήιο, τον Μέγα, τον πρώην προστατευόμενο του Σύλλα ο οποίος ήταν ύπατος το 70 π.Χ. και πρόσφατα είχε γίνει ένας από τους στενότερους πολιτικούς συμμάχους του Καίσαρα  (Οι: Γναίος Πομπήιος Magnus, Μάρκος Λικίνιος Κράσσος, και Γάιος Ιούλιος Καίσαρας, θα αποτελέσουν την “Πρώτη Τριανδρία” της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Και οι τρεις θα έχουν αξιοθρήνητο τέλος…).

       Σύμφωνα με τις πληροφορίες, ο Πείσων ήταν οπαδός Επικούρειας σχολής - με τροποποιήσεις για να ταιριάζει σε πολιτικούς, αφού το αυθεντικό δόγμα του Επικούρου συνιστούσε απομάκρυνση από την πολιτική. Σύμφωνα με τον Ronald Syme, ο Piso “Συνένωσε την αφοσίωση στα Ρωμαϊκά πρότυπα συμπεριφοράς και το ζωηρό ενδιαφέρον για τα Ελληνικά  γράμματα και τη φιλοσοφία”. Ο Piso πιστεύεται ότι ήταν χορηγός του Φιλόδημου και ο ιδιοκτήτης της βίλας των παπύρων στο Herculaneum.

     Η με τον Πείσωνα σχέση θα ήταν, όλα δείχνουν, ιδιαίτερης σημασίας για τον Φιλόδημο, γιατί δεν συναναστρεφόταν απλά με κάποιο συγκλητικό, αλλά με έναν από τους πιο μεγάλους πολιτικούς της ύστερης Δημοκρατίας. Η στενή φιλία των δύο ανδρών, εκτός από αυτά που γράφει ο Κικέρων, προκύπτει και εκ του ότι ένα από τα επιγράμματα του Φιλοδήμου ήταν αφιερωμένο στον Πείσωνα και, όπως αποκαλύφθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1990, ότι το έργο του Φιλόδημου: «Περί του καλού βασιλιά κατά τον Όμηρο»,  («Περί του καθ΄ Όμηρον αγαθού βασιλέως»),  προφανώς απευθύνονταν σ’ αυτόν.

      Οι πάπυροι του Herculaneum αποκαλύπτουν επίσης σχέσεις του Φιλοδήμου, ως φίλου και δάσκαλου, και με άλλους διακεκριμένους και ταλαντούχους Ρωμαίους, και ίσως η πιο σημαντική από αυτές να είναι αυτή με τον Γάιο Βίβιο Πάνσα Καιτρονιανό  (Gaius Vibius Pansa Caetronianus, ο οποίος στη Ρωμαϊκή Δημοκρατία έλαβε τα αξιώματα tribune (δημάρχου) το 51 π.Χ. και ύπατου το 43 π.Χ., για τον Επικούρειο προσανατολισμό του οποίου έχουμε ήδη σημειώσει σχόλια του Κικέρωνα.

     Η σύνδεση του Gaius Vibius Pansa Caetronianus με τον Φιλόδημο αποκαλύφθηκε  κατά τη δεκαετία του 1990, όταν ο Tiziano Dorandi διαπίστωσε ότι στον Pansa Caetronianus ήταν αφιερωμένο το Ρητορικό Βιβλίο IV του Φιλοδήμου.

      Είναι φανερό, ότι η ικανότητα του Φιλόδημου να δημιουργεί φιλίες με υψηλόβαθμους πολιτικούς της Ρεπουμπλικανικής Δημοκρατίας, (Κικέρωνα, Piso, Pansa κ.ά. Ρωμαίους ευγενείς, όπως οι Quintilius και  Lucius Varius Rufus),  το ταλέντο του στο σχηματισμό σχέσεων με αξιόλογα μέλη της κοινωνίας,  επισημαίνει και τον ζήλο, και  τον αγώνα του, να διαδώσει την Επικούρεια φιλοσοφία, ευρύτερα από ένα στενό κύκλο.

       - Για τον Κουιντίλιο (Quintilius) λίγα είναι γνωστά, εκτός από το ότι κατείχε “ιππικό βαθμό”.

       - Ο Βάριος (Lucius Varius Rufus, περίπου 70-15 π.Χ.) φαίνεται είχε μια ιδιαίτερα γόνιμη και εγκωμιαστική λογοτεχνική σταδιοδρομία. Ήταν συγγραφέας ενός διδακτικού ποιήματος, που δεν υπήρχε πια, με τίτλο “De Moret” («Περί θανάτου»), το οποίο προφανώς συνδέετε με την Επικούρεια διδασκαλία. Υποστηρίζεται ότι ο ίδιος, μαζί με τον Πλώτιο Τούκα (Plotius Tucca), βοήθησαν στην επεξεργασία της “Αινειάδας” μετά τον θάνατο του Βεργίλιου. Όμως φαίνεται ότι έτυχε μεγάλης φήμης κατά τη διάρκεια της ζωής του μέσω του διάσημου έργου του: “Θυέστης”  (κι’ αυτό δεν υπάρχει πλέον), μια τραγωδία για την οποία κέρδισε έπαινο και χρηματικό βραβείο από τον αυτοκράτορα Αύγουστο καθώς και την αναγνώριση από τον  Κουιντιλιανό (Marcus Fabius Quintilianus, 35 - 100 μ.Χ.).

      Ο Φιλόδημος ωστόσο δεν υπήρξε ο μόνος μεγάλος Επικούρειος σοφός και δάσκαλος στην Καμπανία, εκείνα τα χρόνια.  Ένας άλλος, μεγάλος Επικούρειος λόγιος, ήταν και ο Σείρων (Siro).

Σείρων  (Siro)

      Ο Κικέρων στο έργο του: “De Finibus” (2.119), στη ανίχνευση και κριτική που κάνει των Επικούρειων θέσεων, αναφέρει τους Φιλόδημο και Σείρωνα …… “ως τις σύγχρονες αυθεντίες της Επικούρειας φιλοσοφίας”,  και ισχυρίζεται ότι: “…..είναι εξαιρετικοί και λόγιοι φίλοι” του!

      Και όταν αποκρυπτογραφήθηκε ένα θραύσμα παπύρου από το Herculaneum, όπου ο Φιλόδημος αναφέρεται απευθείας στον Σείρωνα και τη σύνδεσή του με τη Νάπολη, η συσχέτιση των δύο ανδρών επιβεβαιώθηκε. Αναφορικά με τον Σείρωνα, στο “Catalepton”, τη συλλογή διαφόρων ποιημάτων και επιγραμμάτων της αρχαιότητας, υπάρχει και το πιο κάτω επίγραμμα, αμφισβητούμενης αλλά πιθανής συγγραφής από τον Βιργίλιο:

Aπλώνουμε τα πανιά μας για τ' αραξοβόλια της ευδαιμονίας,

γυρεύοντας ένα φορτίο με τα σοφά λόγια του Σείρωνα,

που θ’ απαλλάξει τη ζωή μας από κάθε της έγνοια.

Μικρό σπίτι, του Σείρωνα κάποτε, κι εσύ, ω μικρό χωραφάκι,

οι αληθινοί και τέλειοι θησαυροί ενός τέτοιου δάσκαλου.

“…. nos ad beatos vela mittimus portus magni petentes docta dicta Sironis, vitamque ab omni vindicabimus cura. Villula, quae Sironis eras, et pauper agelle, verum illi domino tu quoque divitiae…..”.

“….we spread our sails for the ports of happiness, Seeking a cargo of Siro's learned sayings, And shall free our life from every care. Little villa, once Siro's, and you, o tiny field, The true and perfect riches of such a master…..”.

      Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο Σείρων αξίζει μια θέση δίπλα στον Φιλόδημο, που πολύ κοπίασαν για την διείσδυση, προώθηση και διάδοση του Επικουρισμού, σε όλη τη Ρωμαϊκή Ιταλία.

Βιργίλιος

      Μια κλασική παράδοση διατεινόταν ότι κάποια απ’ τα νιάτα του Βιργίλιου είχαν περάσει κάτω από την επιρροή του Σείρωνα, υπήρχαν όμως ελάχιστα στοιχεία που να επιβεβαιώνουν αυτή την πρόταση. Ωστόσο, οι Ιταλοί μελετητές Marcello Gigante και Mario Capasso, σαν απέκτησαν πρόσβαση σε μερικούς παπύρους - απ’ αυτούς που είχαν σταλεί στο Παρίσι το 1802 ως δώρο για τον αυτοκράτορα Ναπολέοντα - μπόρεσαν να αποκρυπτογραφήσουν σχέσεις του Φιλόδημου με τους Πλώτιο (Plotius Tucca), Βάριο (Lucius Varius Rufus), Βιργίλιο και Κουιντίλιο (Quintilius), επιβεβαιώνοντας πως ο Βιργίλιος υπήρξε φίλοςσυνεργάτης του Φιλόδημου….. και, όπως συλλογίστηκε αργότερα ο Gigante: “……. αυτό που μέχρι πριν από λίγα χρόνια ήταν μόνο μια έξυπνη εικασία έχει γίνει μια υπέροχη πραγματικότητα”.

Marcus Pompilius Andronicus

      Στοιχεία για έναν άλλο Επικούρειο λόγιο που εγκαταστάθηκε στην περιοχή της Καμπανίας, συγκεκριμένα στην πόλη Κύμη (Cumae), προκύπτουν από γραπτά του Σουετώνιου.

       Gaius Suetonius Tranquillus, 1^ος -2^ος αι. μ.Χ. Το σημαντικότερο έργο του που μας διασώζεται είναι το “De Vita Caesarum” (Περί του βίου των Καισάρων), αποτελούμενο από δώδεκα βιογραφίες διαδοχικών αυτοκρατόρων από τον Ιούλιο Καίσαρα ως τον Δομιτιανό.

      Ο Σουετώνιος περιγράφει κάποιον Μάρκο Πομπήλιο Ανδρόνικο (Marcus Pompilius Andronicus,  καταγόμενον (κι’ αυτόν) από τη Συρία). Αυτός, λόγω της προσήλωσής του σε Επικούρεια στάση ζωής θεωρήθηκε νωθρός για την εργασία  γραμματικού που έκανε, ακόμα ακατάλληλος να διευθύνει μια σχολή. Συνειδητοποιώντας ότι στη Ρώμη μικράς αποδοχής έχαιρε, μετακόμισε στη Κύμη (Cumae) της Καμπανίας.

      Η  Κύμη της Καμπανίας, υπήρξε  η πρώτη Ελληνική αποικία στην ηπειρωτική χώρα της Ιταλίας, που ιδρύθηκε από αποίκους από την Εύβοια στο 8ο αιώνα π.Χ.. Σύντομα έγινε μια από τις ισχυρότερες αποικίες, αργότερα έγινε μια πλούσια Ρωμαϊκή πόλη.

     Ο Marcus Pompilius Andronicus στην Cumae έζησε πολύ φτωχική ζωή, αλλά με πολύ ελεύθερο χρόνο για να γράφει βιβλία.  Όντας άπορος αναγκάστηκε να πουλήσει τα αξιοθαύμαστα έργα του, όπως το: “Κριτική στα Χρονικά του Έννιου / Annalium Ennii Elenchorum”.

        Quintus Ennius (περ. 239 – περ. 169 π.Χ.) συγγραφέας και ποιητής. Συχνά θεωρείται ο πατέρας της ρωμαϊκής ποίησης. Η επιρροή του στη λατινική λογοτεχνία ήταν σημαντική, ιδιαίτερα στη χρήση ελληνικών λογοτεχνικών προτύπων. Το πιο διάσημο έργο του, ένα ιστορικό έπος σε εξάμετρα, ονομάζεται “Annales”. Πρόκειται για ένα επικό ποίημα σε δεκαπέντε βιβλία, που αργότερα επεκτάθηκε σε δεκαοκτώ, καλύπτοντας τη Ρωμαϊκή ιστορία από την πτώση της Τροίας το 1184 π.Χ. μέχρι τον Κάτωνα τον Πρεσβύτερο το 184 π.Χ. Ήταν το πρώτο λατινικό ποίημα που υιοθέτησε τον δακτυλικό εξάμετρο που χρησιμοποιήθηκε στην ελληνική επική και διδακτική ποίηση. Τα Annals έγιναν σχολικό κείμενο για τους Ρωμαίους μαθητές, μέχρι που αντικαταστάθηκε από την Αινειάδα του Βιργίλιου. Σώζονται περίπου 600 γραμμές. Ένα αντίγραφο του έργου βρίσκεται ανάμεσα στα λατινικά ρολά της βιβλιοθήκης Herculaneum .

7) Lucretius  &  άλλοι Επικούρειοι λόγιοι

      Αναφέραμε ήδη έναν αξιοσημείωτο κατάλογο Επικούρειων λόγιων που έδρασαν στην Ιταλική χερσόνησο, όμως - βέβαια - θα ήταν ατελής, αν δεν αναφερόμαστε και στον σπουδαιότερο! Και ασφαλώς, ο μακράν πιο σημαντικός απ’ όλους τους Λατίνους Επικούρειους, κάθε εποχής, είναι ο φημισμένος:  Titus Lucretius Carus (c. 99 – c. 55 π.Χ.).  

      Το ανυπέρβλητο έργο του: “De Rerum Natura” (“Περί της φύσεως των πραγμάτων”), είναι ένα  φιλοσοφικό και διδακτικό ποίημα σε 7.400 λατινικούς στίχους, λογοτεχνικό αριστούργημα της Ρωμαϊκής αρχαιότητας. Επηρέασε την επόμενη γενιά των Ρωμαίων ποιητών (ιδιαίτερα τον Βιργίλιο), όμως το πολύ σημαντικό είναι ότι περιγράφει - με άφταστο ποιητικό λόγο - όλες τις Επικούρειες διδασκαλίες και συνιστά τη σημαντικότερη πηγή κατανόησης της δογματικής σύνθεσης του κλασικού Επικουρισμού. Και η αξία του έργου: “De Rerum Natura” αυξάνει, όταν αναλογιστούμε, ότι είναι το μόνο μεγάλο Επικούρειο σύγγραμμα που σώθηκε ακέραιο, όταν από το μεγάλο συγγραφικό έργο του ίδιου του Επίκουρου, διασώθηκαν μόνον τρεις σύντομες επιστολές και μερικές δεκάδες αποφθέγματα, οι “Κύριες Δόξες” του.

      Ο Κικέρων, σύγχρονος του Λουκρήτιου, θα σχολιάσει ότι το ποίημα “De Rerum Natura” περιέχει “λάμψεις ιδιοφυΐας”, αλλά ο Οβίδιος ήταν αυτός που εξέφρασε τον πιο γενναιόδωρο έπαινο για τον μόχθο του Λουκρήτιου, όταν έλεγε ότι: “οι υψηλοί στίχοι του Λουκρήτιου δεν θα χαθούν έως ότου η γη παραδώσει την τελευταία μέρα στην καταστροφή”.

Για τον Λουκρήτιο, όπως και για τον Φιλόδημο, έχουν γίνει, γίνονται και θα γίνονται -πάντα- ιδιαίτερες και μεγάλες αναφορές από Επικούρειους φίλους.

     Μαζί με τον Λουκρήτιο, οφείλουμε να μνημονεύσουμε και μερικούς άλλους Ρωμαίους λόγιους που εργάστηκαν για τη διάδοση των Επικούρειων διδασκαλιών μέσω του λατινικού λόγου τους.  Ο Κικέρων αναφέρει τον Επικούρειο φιλόσοφο Κάτιο τον  Ίνσουβρο (Catius Insuber…… Insubri  (Ίνσουβροι) Γαλατική φυλή που κατοικούσε στη σημερινή Λομβαρδία. Γύρω στο 400 π.Χ. ίδρυσαν την πόλη των Μεδιολάνων (Μιλάνο), η οποία κατακτήθηκε το 222 π.Χ. από τους Ρωμαίους) και τον πεζογράφο Γάιο Αμαφίνιο  (Gaius Amafinius), ως  συγγραφείς προσιτών κειμένων που έδωσαν την Επικούρεια φιλοσοφία στους πληβείους και σε απλούς ανθρώπους.  Πράγματι, οι Επικούρειες συγγραφές των Κάτιου και Αμαφίνιου (Catius, Amafinius) και ενός ακόμα, του Ραμπίριου (Rabirius) ήταν οι πρώτες φιλοσοφικές πραγματείες που γράφτηκαν στη λατινική γλώσσα.

Catius,  Amafinius  και  Rabirius

      - Ο Catius Insuber (π. 45 π.Χ.), συνέθεσε μια πραγματεία για την Επικούρεια φιλοσοφία, σε τέσσερα βιβλία, με τον τίτλο: «Για τον φυσικό κόσμο και για το ύψιστο αγαθό» (De rerum natura et de summo bono).  Τα γραπτά του δεν διασώζονται, όμως αναφέρονται από τον Κικέρωνα, μάλιστα ως έργα με τα οποία ο Catius αναμένει από τον φίλο του Cassius Longinus, τον από τους μελλοντικούς δολοφόνους του Ιούλιου Καίσαρα και πρόσφατα προσήλυτο στον Επικουρισμό, καθώς και από τον κύκλο των Επικούρειων συνεργατών του, να είναι εξοικειωμένοι.

      - Ο Gaius Amafinius/Amafanius πιθανώς έζησε στα τέλη του 2ου και στις αρχές του 1ου αιώνα π.Χ. Συνέγραψε αρκετά έργα. Τα σπουδαιότερα έργα του Αμαφίνιου έχουν ως θέμα τους τη φιλοσοφία του Επικούρου και ιδιαίτερα το κεφάλαιο περί φυσικής. Τα έργα του Amafinius γρήγορα «κατέκτησαν την Ιταλία» (“Italiam totam occupaverunt”) έγραψε o Κικέρων, αν και τα κατέκρινε  για έλλειψη κομψότητας και μεθόδου, όπερ μπορεί να οφείλεται στο ότι ο Κικέρων αντιτίθετο στη διδασκαλία του Επίκουρου.

      - Ο Gaius Rabirius ήταν συγκλητικός του 1^ου αι. π.Χ. που είχε κατηγορηθεί ως συμμέτοχος σε δολοφονία πολιτικού το 100 π.Χ.  Οδηγήθηκε σε μια δίκη σκοπιμότητας 37 χρόνια αργότερα, το 63 π.Χ. Τον υπερασπίσθηκε ο Κικέρων, Ύπατος στη Ρώμη εκείνη τη χρονιά.

      Ο φημισμένος Ρωμαίος λόγιος Κοϊντιλιανός (Quintilianus), ένα και πλέον αιώνα αργότερα, κάνει αναφορά στα έργα του Catius Insuber, επαινεί τα κείμενά του ως μια επωφελή έκθεση των Επικούρειων διδασκαλιών, πάντως σημειώνει ότι το έργο του στερείται βάρους, δηλαδή εμφανίζει αδυναμίες στο περιεχόμενο, ίσως σε σχέση με την μετάφραση στα λατινικά φιλοσοφικών εννοιών και αντιγνωμιών από τον Catius.

       Marcus Fabius Quintilianus (35 - 100 μ.Χ.) Ρωμαίος ρήτορας και παιδαγωγός με καταγωγή από την Ιβηρική χερσόνησο. Από τους σημαντικότερους ρήτορες της αρχαιότητας, ενώ το παιδαγωγικό του έργο είχε σημαντική επίδραση στον μετέπειτα ευρωπαϊκό αναγεννησιακό ουμανισμό. Το έργο για το οποίο είναι περισσότερο γνωστός είναι η 12τομη Ρητορική αγωγή (Institutio Oratoria) το οποίο αποτελεί λεπτομερή ανάλυση και διδασκαλία της ρητορικής καλύπτοντας όλα τα στάδια εκμάθησης και τύπους ρητορείας.

      Ο Κοϊντιλιανός καινοτόμησε σε σχέση με τα ήθη και αντιλήψεις της εποχής του υποστηρίζοντας πως η σωματική τιμωρία των μαθητών έκανε κακό, ταπείνωνε τον μαθητή και θα έπρεπε να μην ασκείται, με την έμφαση να δίνεται στην δημιουργία αμοιβαίου σεβασμού μεταξύ καθηγητή και μαθητευόμενου. Κατά τις περιόδους της Ευρωπαϊκής Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, το έργο του γνώρισε ιδιαίτερα μεγάλη δημοφιλία μεταξύ των ανθρωπιστών της εποχής. Σημαντικές προσωπικότητες όπως ο Έρασμος, ο Λούθηρος και ο Ρουσσώ έκαναν πολυάριθμες αναφορές στις θεωρίες του Κοϊντιλιανού, ως προς την παιδαγωγική και την πρόοδο που αυτές επέφεραν.

     Μια ακόμα προσθήκη στη συλλογή Λατίνων εκφραστών του Επικούρου είναι ο Ιγνάτιος ο  Ίνσουβρος (Egnatius Insuber). Η δραστηριότητα του τοποθετείται κάπου - πριν το 46 π.Χ. Από τα έργα του διασώθηκαν μόνον δύο αποσπάσματα, που μοιράζονται τον ίδιο στόχο με αυτόν του έργου του Λουκρήτιου: Να εξηγήσει τα Επικούρεια δόγματα μέσω της λατινικής γλώσσας. Μάλιστα και τα έργα του Ιγνάτιου μοιράζονται τον ίδιο τίτλο με αυτόν του Λουκρήτιου, και ονομάζονται: “De Rerum Natura”.

      Τέλος, από έναν κατάλογο Επικούρειων της Ρώμης στα ύστερα χρόνια της Ρωμ.  Δημοκρατίας, δεν πρέπει να παραληφθεί ο πρωτοπόρος στην Ιατρική Ασκληπιάδης (129/124 - 40 π.Χ.), που αναφέρεται από τον ονομαστό γιατρό του 2^ου μ.Χ. αι. Κλαύδιο Γαληνό. Ο Ασκληπιάδης, γιατρός, από την Προύσα της Βιθυνίας, εισήγαγε μια μορφή ιατρικής στη Ρώμη του 1^ου π.Χ. αι., βασισμένη στη φυσική (τον ατομισμό) και τον υλισμό του Επίκουρου.

8) Επίλογος – Συμπεράσματα

      Ο Επικουρισμός στα ύστερα χρόνια της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας είχε αποκτήσει εκφρασμένη  υποστήριξη από μια ισχυρή ελίτ Ρωμαίων οπαδών του. Και αυτός ο ισχυρισμός μας ενισχύεται αν αναλογισθούμε ότι για καμιά άλλη φιλοσοφική σχολή δεν μπορεί να συνταχθεί ένας μεγάλος κατάλογος υποστηρικτών, ως αυτός που παραθέσαμε πιο πάνω για τους Επικούρειους.  

     Σημειώνει, χαρακτηριστικά, ο  Άγγλος πολιτικός, διπλωμάτης και δοκιμιογράφος  Sir William Temple (1628 – 1699, Βλ. το άρθρο: “Sir William Temple” στο μπλογκ μου), απ’ τους πρώτους φίλους της Επικούρειας φιλοσοφίας στη Βρετανία, στο δοκίμιο του: “Upon the Gardens of Epicurus“, 1685:      

     «…… Όμως ο Επίκουρος, έχει βρει τόσο μεγάλους υποστηρικτές της αρετής του, όπως και των γνώσεων και επινοήσεων του, ώστε δεν χρειάζεται κάτι παραπάνω. Και μόνο οι καταγραφές του Διογένη Λαέρτιου φαίνονται πολύ ειλικρινείς και αντικειμενικές για ν’ αμφισβητηθούν ή να χρειάζονται τη βοήθεια σύγχρονων συγγραφέων. Εν τούτοις, ακόμα κι’ αν όλα αποτύγχαναν, ο Επίκουρος θα βρισκόταν πολύ καλά προστατευμένος, ως από την ανωτερότητα πολλών μελών της ανά τους αιώνες ομάδας υποστηρικτών του, και ιδιαίτερα εκείνων που βρέθηκαν κοντά στα σπουδαιότερα της ιστορίας πρόσωπα και γεγονότα.  Δεν χρειάζεται να ονομάσω περισσότερους από τον Καίσαρα, τον Αττικό, τον Μαικήνα, τον Λουκρήτιο, τον Βιργίλιο, τον Οράτιο.  Όλοι, άντρες αξιοθαύμαστοι στα δικά τους διαφορετικά πεδία και ενδεχομένως απαράμιλλοι στην ιστορία…».

      Υπάρχει πάντως η απορία, πως; ο Επικουρισμός, η πλέον ειρηνική και α-πολιτική φιλοσοφία, υπήρξε επιτυχής στο να διεισδύσει και προσελκύσει ως μέλη του, άνδρες που συγκεντρώθηκαν από μια από τις πιο φιλόδοξες και αρχομανείς ομάδες της  αρχαιότητας, όπως ήταν η τάξη των Ρωμαίων αριστοκρατών στα ταραχώδη και βάναυσα χρόνια της Res Publica Romana;

      Ασφαλώς, πολλοί Ρωμαίοι έλκονταν προς τον Επίκουρο λόγω και της α-πολιτικής του στάσης, Σημειώνουμε ότι ο Αττικός και ο Paetus δεν διέτρεξαν πολιτικές σταδιοδρομίες.  Όμως αυτό δεν αποτελούσε το κυρίαρχο χαρακτηριστικό των Ρωμαίων θιασωτών του, διότι παρατηρείται, οι περισσότεροι από τους Ρωμαίους Επικούρειους που γνωρίζουμε, και από την ύπαρξη των οποίων μπορούμε να κρίνουμε την επιτυχία της φιλοσοφίας αυτής, να είναι ενεργοί πολιτικοί, στρατιωτικοί, ή επιχειρηματίες. Επίσης, πολλά από τα αποδεικτικά στοιχεία, από τα γραπτά του Κικέρωνα, προέρχονται, ή είναι αναφορές, από Επικούρειους που συζητούσαν για τον φιλοσοφικό τους προσανατολισμό, ενώ βρίσκονταν σε στρατόπεδα πολεμώντας σε αποφασιστικούς πολέμους της Ρώμης.

      Αντιλαμβανόμαστε, ότι πολλά μέλη της ελίτ της Ρωμαϊκής κοινωνίας από αυτά που δήλωναν Επικούρειοι, ήσαν ιδιαίτερα χαλαροί ως προς τη συμμόρφωσή τους με τα δόγματα της Επικούρειας φιλοσοφίας που αφορούν τη συμμετοχή των Επικουρείων στην πολιτική ζωή και στις διαμάχες που μια τέτοια ενασχόληση αναπόφευκτα  συνεπάγεται.

     Για την επιτυχία του Ρωμαϊκού Επικουρισμού στα χρόνια της ύστερης Ρ. Δημοκρατίας, ορισμένοι εξηγούν ότι…. Οι ανελέητοι πόλεμοι, οι σκληρές κοινωνικές αντιπαραθέσεις, γενικά τα τρομερά γεγονότα που σημάδεψαν τις δύο τελευταίες γενιές της Ρωμ. Δημοκρατίας, οι εμπειρίες που κατέλειπαν όλα αυτά, επέτρεψαν - τελικά - στο δόγμα του Επίκουρου να συνηχήσει με με τη γενική ατμόσφαιρα, τα ήθη, και την κοινωνικο-πολιτιστική κατεύθυνση, τη διάθεση - κύριο ρεύμα της εποχής, (mainstream ή trend), το Zeitgeist της εποχής.

         Zeitgeist Τσάιτγκαϊστ (γερμανικά ετυμ.: zeit: χρόνος, geist:πνεύμα) είναι το γενικό πολιτιστικό, πνευματικό, ηθικό και / ή πολιτικό κλίμα μέσα σε ένα έθνος ή ακόμη και σε συγκεκριμένες ομάδες, παράλληλα με τη γενική ατμόσφαιρα, τα ήθη, και κοινωνικοπολιτιστική κατεύθυνση ή διάθεση μιας εποχής (παρόμοια με την αγγλική λέξη mainstream ή trend).

     Και αυτή η ερμηνεία,  φαίνεται,  επαρκώς να εξηγεί την επιτυχία του Ρωμαϊκού Επικουρισμού, καθώς δείχνει να ερμηνεύει και τη χρονολογική του διακύμανση, αποκαλύπτοντας γιατί η ελκυστικότητα της Επικούρειας φιλοσοφίας μειώθηκε, όταν η Ρωμαϊκή Δημοκρατία (Roman Republic: 509–27 π.Χ.)  περιέπεσε στο καθεστώς της Ηγεμονίας (Principate 27 π.Χ. – 284 μ.Χ.) – Αυτοκρατορίας (Roman Empire 27 π.Χ. – 395 μ.Χ).

      Πάντως, μετά την παρουσίαση και συνεκτίμηση όλων των πιο πάνω στοιχείων, “κατανοείται” η απογοήτευση του Κικέρωνα, ο οποίος θρηνολογεί τη δημοφιλία της Επικούρειας φιλοσοφίας σε σχέση με την Στωική:

      “Άλλοι (εννοεί τους Επικούρειους) έχουν τη γνώμη ότι, η ζωή της τιμής πρέπει να συνδυαστεί με τη ζωή της ευχαρίστησης, συνδυάζοντας σιγά - σιγά ένα ζεύγος που σίγουρα θα εκτρέψει το ‘να -  τ’ άλλο απ’ τη πορεία. Πάντως, αυτών που λένε (εννοεί τους Στωικούς):  “Όχι, ο δρόμος προς τη δόξα οδηγεί κατευθείαν στη γη του μόχθου και της αυτοθυσίας”,  ακούω τα λόγια ν’ αντηχούν σε σχεδόν άδειες αίθουσες διαλέξεων”.

      Και συνοψίζοντας το συμπέρασμα μας…. Η ικανότητα της Επικούρειας θεωρίας να συμπυκνώνει τις βασικές… ανθρώπινες, φιλελεύθερες και πρωτοποριακές δοξασίες της, σε χρήσιμες και χρηστικές, απλά κωδικοποιημένες καταληπτές  αρχές, όπως φ.ε. η περίφημη “Tετραφάρμακος του Φιλόδημου”, βρήκε, αδιαμφισβήτητα, απήχηση στους Ρωμαίους των ύστερων χρόνων της Δημοκρατίας, και έτσι αυτοί ανταποκρίθηκαν θετικά στη μόνη φιλοσοφία Διαφωτισμού, την Επικούρεια, που τους προσέγγισε με φιλία, για να τους διδάξει πως θα φθάσουμε με βεβαιότητα στην επιστημονική γνώση, ποια τα κριτήρια της αλήθειας, ποια η αδιάψευστη φύση των πραγμάτων, ποια η σπουδαιότητα του λογισμού και της φρόνησης, ποιο το μεγαλύτερο αγαθό, ποιος ο σκοπός της ζωής, πώς θα ζήσομε ευδαίμονες……