Διαδρομιστής δικηγόρος

Ο πατέρας μου ήταν εργολάβος οικοδομών και συνεργαζόταν με γραφεία μηχανικών για κατασκευές πολυκατοικιών στο κέντρο της Αθήνας, δεκαετία του '50. Όταν έριχναν πλάκα, υπήρχε στην οικοδομή κυκλοφορία φορτηγών, το ένα με χαλίκι, το άλλο με άμμο, το άλλο με σίδερα, το άλλο με τσιμέντα (δεν υπήρχαν τότε οι σημερινές θηριώδεις κινούμενες μπετονιέρες), οπότε όλο και κάποια υλικά κατέληγαν στο οδόστρωμα. Πεταγόταν λοιπόν κάποιος αστυφύλακας που παραμόνευε και αγωνιούσε να συμπληρώσει τις απαραίτητες κλήσεις της ημέρας.

Την ημέρα της δίκης (δεν θυμάμαι αν ήταν αυτόφωρο το αδίκημα), πήγαινε ο πατέρας μου (απόφοιτος τεχνικής σχολής) στη Σανταρόζα που ήταν τα δικαστήρια και περίμενε τη σειρά του. Εκεί τον περίμεναν οι διαδρομιστές δικηγόροι, μερικούς τους ήξερε. Με τα πολλά έκλεινε με έναν απ' αυτούς, όχι ότι χρειαζόταν, αλλά ήταν πιεστικοί.

Μια φορά ήμουν κι εγώ εκεί, κάλεσε ο πρόεδρος τον κατηγορούμενο πατέρα μου, λέει αυτός: "Έπεσαν κ. πρόεδρε κάποια υλικά από το φορτηγό στο οδόστρωμα... Τα μαζέψαμε αμέσως, αλλά παραμόνευε το όργανο και μας έγραψε!"

"Καλά, καλά, πηγαίνετε!" λέει ο πρόεδρος, που ήθελε να τελειώσει με το ασήμαντο περιστατικό, πετάγεται ο διαδρομιστής δικηγόρος να αγορεύσει. "Κύριε πρόεδρε, υφιστάμεθα ως κατασκευαστές απηνή διωγμό...". Ούτε σε δικαστήριο του ΟΗΕ να ρητόρευε με τέτοιο στόμφο. Τον κοιτάει εμβρόντητος ο πρόεδρος, "Καλά, έληξε το θέμα, αθώος ο κατηγορούμενος, να προσέχετε άλλη φορά..."

Φεύγοντας, ζητάει ο διαδρομιστής την αμοιβή του. Λέει ο πατέρας μου, "Μα δεν πρόλαβες να πεις τίποτα! Πάρε τα μισά", δεν θυμάμαι το ποσόν τώρα. Πω πω φασαρία, ζητούσε ο δικηγόρος το πλήρες συμφωνημένο ποσό! Με το δίκιο του εξ άλλου, ήθελε να κάνει σεφτέ, αλλά και ο πατέρας μου ως επιχειρηματίας, έπρεπε να περιορίσει τα περιττά έξοδα. Επί 100-150 μέτρα στη Σταδίου έτρεχε από πίσω ο "συνήγορος" για να πάρει τα λεφτά του...

Κάτι τέτοια περιστατικά με απέτρεψαν να γίνω μηχανικός δημόσιων ή ιδιωτικών έργων, προτίμησα να γράφω εξισώσεις...

Νικολοβάρβαρα!

του Νίκου Δήμου, 4/12/2016

«'Έρχονται τα Νικολοβάρβαρα!» έλεγε η μητέρα αυτές τις μέρες και όλο το σπίτι ετοιμαζόταν για την γιορτή μου. Του μονάκριβου (μοναχικού) μοναχογιού.

Εκείνα τα χρόνια γενέθλια δεν γνωρίζαμε. Ακουστά είχα πως οι Άγγλοι τα γιορτάζουν και τα λένε «birthdays» (από τις πρώτες Αγγλικές λέξεις που άκουσα). Αλλά εμείς, μόνο τις ονομαστικές γιορτές.

Τα δώρα βέβαια μου άρεσαν (αν και μετά τα έξη μου χρόνια ήρθε η Κατοχή – και τι δώρα να πάρεις...). Αλλά μισούσα τις επισκέψεις. Με ντύνανε σαν μικρό κύριο με ρούχα άβολα και γραβάτα (μπλιάχ – από τότε τις μίσησα) και έπρεπε να δέχομαι φιλιά από χοντρές θείες και φιλικές φάπες από φίλους της οικογένειας. Το μόνο καλό με τις γιορτές ήταν τα παιχνίδια (έξαλλος γινόμουν όταν μου χάριζαν ρούχα) και τα γλυκά. Έκλεβα από εδώ και από κει και τα δάχτυλά μου κόλλαγαν από τα σιρόπια.

Τα παιδικά πάρτι ήταν άγνωστα. Σπάνια θυμάμαι παιδιά στην γιορτή μου – κι όταν υπήρχαν, φορούσαν κι αυτά τα «καλά» τους, που τα στένευαν και τα έσφιγγαν και κάθονταν φρόνιμα δίπλα στους γονείς τους. Περίπτωση να παίξουμε δεν υπήρχε – ούτε καν χώρος.

Φυσικά αμυνόμουν επιτυχώς σε όλες τις προκλήσεις να δώσω παράσταση.

«Ξέρει όλους τους μύθους του La Fontaine απέξω! Έλα Νίκο, πες μας «La cigale et la fourmi»! Απόλυτη μούγκα ο πεντάχρονος.

Κάθε φορά που ξημέρωνε η γιορτή μου, η μητέρα έβαζε στο κουρδιστό γραμμόφωνο ένα δίσκο. Ήταν ένα ελαφρό τραγούδι της εποχής που άρχιζε με τα λόγια: «Ξημερώνει η γιορτή σου...». Ουδείς έδινε σημασία στο ότι το δεύτερο μέρος του στίχου συνέχιζε: «...και μας βρίσκει χωρισμένους».

Μετά τον πρώτο χρόνο της Κατοχής, σταμάτησαν οι γιορτές και οι επισκέψεις και στο τέλος της ήρθαν, αντί για γιορτή, τα Δεκεμβριανά. Έ, τον επόμενο χρόνο «ήμουν πια μεγάλος» και έπαψαν «να με γιορτάζουν». Άλλωστε το σπίτι ήταν σκοτεινό, η οικογένεια διαλυμένη, οι γονείς σπάνια επικοινωνούσαν μεταξύ τους – για γιορτές ήμασταν πια;

Τώρα του Αγίου Νικολάου εξαφανίζομαι, ο τηλεφωνητής γεμίζει μηνύματα από ανθρώπους που με θυμούνται μία φορά τον χρόνο, έρχονται πολλά email, SMS, και (αν είναι δυνατόν!) τηλεγραφήματα. Ακόμα καμία τούρτα, καλάθια με ποτά (που δεν πίνω) και κανένα πανέρι με λουλούδια.

Πάνε πολλά χρόνια που έπαψα να νιώθω ότι γιορτάζω...

AMAZING - Flash Mob - Started by one little girl - Ode to Joy

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2021

Περιμέναμε την εκπνοή της χρονιάς του 2021 πριν συντάξουμε την καθιερωμένη μας πια λίστα με τα καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία της χρονιάς. Ο λόγος είναι ότι τούτες τις Γιορτές, εντονότερα από άλλες χρονιές, έφταναν βιβλία στο γραφείο μας ακόμη και παραμονές Πρωτοχρονιάς. 

Ακόμη και σημαντικά μυθιστορήματα διεθνώς αναγνωρισμένων συγγραφέων, χωρίς τα οποία ο κατάλογός μας θα ήταν φτωχότερος. Όπως και να έχει, είναι ένας κατάλογος εν μέρει ενδεικτικός κι εν μέρει χαρακτηριστικός των προτιμήσεων της ομάδας που διευθύνει την Book Press και των πολύ στενών συνεργατών της. Είμαστε σίγουροι ότι ανάμεσα στα προτεινόμενα βιβλία θα βρείτε πολλά που θα σας προκαλέσουν να τα αναζητήσετε και να τα απολαύσετε. Καλές αναγνώσεις! 

Επιμέλεια: Book Press, 1922

Ως είθισται, τη μερίδα του λέοντος έχει η ξένη πεζογραφία, όπου και η παραγωγή είναι πολύ μεγάλη και με εξαιρετικούς τίτλους, και πλέον στην πλεινότητά τους σε πολύ καλές μεταφράσεις. Στον κατάλογο έχουμε εντάξει και μερικά βιβλία ποίησης, μεταφρασμένης και ελληνικής, ενδεικτικά μονάχα μιας τεράστιας και πολύ ενδιαφέρουσας παραγωγής, παρά τον εκδοτικό πληθωρισμό. Δεν συμπεριλάβαμε τίτλους από την ακμάζουσα τελευταία κατηγορία των γκράφικ νόβελ, για την οποία ετοιμάζουμε ένα ξεχωριστό αφιέρωμα.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

Μυθιστορήματα

Νέο μυθιστόρημα για τον Χρήστο Χωμενίδη με τόπο δράσης το αθηναϊκό κέντρο. Τίτλος: Ο Τζίμης στην Κυψέλη (εκδ. Πατάκη). Στη θάλασσα διαδραματίζεται, για μια ακόμη φορά, το φετινό μυθιστόρημα του πεζογράφου Φαίδωνα Ταμβακάκη, Το τελευταίο ποστάλι (εκδ. Εστία). Το πολυαναμενόμενο τρίτο μέρος της τριλογίας Με το παράξενο όνομα Ραμάνθυς Ερέβους της Ζυράννας Ζατέλη είναι εδώ και λίγο καιρό στις προθήκες. Τίτλος: Ορατή σαν αόρατη (εκδ. Καστανιώτη), ενώ με νέο ευσύνοπτο και «πειραγμένο» μυθιστόρημα επιστρέφει ο Μισέλ Φάις, Caput Mortuum (1392) - Φάρσα αφανισμού (εκδ. Πατάκη). Δυο πρωτοεμφανιζόμενες στην πεζογραφία έκαναν αίσθηση με το πρώτο τους μυθιστόρημα: Η Μαρίλη Μαργωμένου, με το μυθιστόρημα Το θηρίο βγήκε βόλτα (εκδ. Καστανιώτη) και η Καλή Δοξιάδη με το Σπίτι στα βράχια (εκδ. Μεταίχμιο). 

Ιστορικό μυθιστόρημα

Σε άλλους τόπους και άλλες εποχές μάς μεταφέρει και πάλι η Σώτη Τριανταφύλλου με το νέο της μυθιστόρημα Σικελικό ειδύλλιο (εκδ. Πατάκη). Από την Ιταλία της δεκαετίας του '50, στην ηπειρωτική Ελλάδα του 1821, το μυθιστόρημα του Κώστα Ακρίβου Πότε διάβολος, πότε άγγελος (εκδ. Μεταίχμιο) έχει στο κέντρο του τη μορφή του Γεωργίου Καραϊσκάκη. Οι εννέα αγωνιστές της ΕΟΚΑ που απαγχονίστηκαν από τους Βρετανούς στις Κεντρικές Φυλακές Λευκωσίας το 1957 είναι οι πρωταγωνιστές του μυθιστορήματος Εννέα (εκδ. Ίκαρος) του Κυριάκου Μαργαρίτη. Ένα μεγάλο άλμα στον χρόνο μέχρι και τις τελευταίες ώρες του Χριστού κάνει ο Στέφανος Δάνδολος με το μυθιστόρημά του Η δίκη που άλλαξε τον κόσμο (εκδ. Ψυχογιός). Mε διωγμούς, έρωτες και αγωνίες στην αυγή της δυναστείας των Κομνηνών στα τέλη του 11ου αιώνα ασχολείται ο Ισίδωρος Ζουργός στο μυθιστόρημα Περί της εαυτού ψυχής (εκδ. Πατάκη), ενώ, τέλος, με κομψότατο εξώφυλλο μας συστήνεται ξανά, από το Μεταίχμιο πλέον, το μυθιστόρημα Κουτσός Άγγελος του Αλέξη Πανσέληνου που διαδραματίζεται στα χρόνια της Κατοχής. 

Μαρτυρίες / αυτομυθοπλασία 

Με το μυστήριο της ανόδου και της πτώσης μιας αυτοκρατορίας καταγίνεται ο Χρήστος Αστερίου στο νέο του βιβλίο, με τίτλο Μικρές αυτοκρατορίες - Muratti / Ένας αποχαιρετισμός (εκδ. Πόλις), ενώ με την πρώτη του εμφάνιση ο ελληνοισραηλινός Μπένης Νατάν μας παραδίδει μια αφήγηση για την οικογενειακή του ιστορία, πρωτίστως του πατέρα του, που ήταν όμηρος στο Άουσβιτς, αλλά και του αντίκτυπου που είχε το Ολοκαύτωμα στις γενιές που ακολούθησαν. Τίτλος του βιβλίου: Το μέλλον του ήταν στο παρελθόν του (εκδ. Αλεξάνδρεια). Η προσωπική μαρτυρία καθορίζει και το ύφος του μυθιστορήματος Ελαττωματικό αγόρι, που υπογράφει ο συγγραφέας με το ψευδώνυμο Sam Albatros (εκδ. Εστία), ενώ η τετράδα συμπληρώνεται με την περίφημη Αυτοβιογραφία της Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου, της θεωρούμενης και ως «πρώτης ελληνίδας πεζογράφου» (εκδ. Μεταίχμιο). 

Διηγήματα / νουβέλες

Έρωτες παλιοί, φαντάσματα κι ένας σοφός γάτος παρελαύνουν από το τελευταίο βιβλίο της Μαρίας Μήτσορα Η κυρία Τασία και ο Γουλιέλμος ΚαταΒάθος (εκδ. Πατάκη). Είκοσι τέσσερις παραλλαγές συγκροτούν το αφήγημα Έλγκαρ (εκδ. Πατάκη) του Αχιλλέα Κυριακίδη. Ένα από τα πιο γνωστά και αγαπητά βιβλία του Ηλία Παπαδημητρακόπουλου, η συλλογή διηγημάτων Οδοντόκρεμα με χλωροφύλλη επανακυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κίχλη, με σχέδια της Εύης Τσακνιά. Άλλη μια συλλογή διηγημάτων κυκλοφόρησε ο Γιώργος Σκαμπαρδώνης, με τίτλο παιγνιώδη Προσοχή: εποχιακή διέλευση βατράχων (εκδ. Πατάκη).

ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Επιστροφή στο 1984

Όχι μία, όχι δύο, ούτε τρεις αλλά πάνω από δέκα διαφορετικές μεταφράσεις του κλασικού μυθιστορήματος του Τζορτζ Όργουελ, 1984, κυκλοφόρησαν μέσα στο 2021 (κάπόιες παλιότερες, φρεσκαρισμένες ή όχι). Επιλέξαμε εννιά από αυτές, που τις θεωρούμε όλες αξιόπιστες, αν και όχι απαραίτητα το ίδιο καλές. Οι μεταφραστές που αναμετρήθηκαν με το κείμενο του Όργουελ σε αυτές τις εννιά εκδόσεις είναι οι εξής: Κατερίνα Σχινά (εκδ. Μεταίχμιο), Ανδρέας Παππάς (εκδ. Πατάκης), Αύγουστος Κορτώ (εκδ. Ψυχογιός), Αλεξάνδρα Σακελαροπούλου (εκδ. Λιβάνη), Αλέξης Καλοφωλιάς (εκδ. Μίνωας), Νίνα Μπάρτη (Κάκτος), Διονύσιος Ψιλόπουλος (εκδ. Άμμων), Γιώργος Καράμπελας (εκδ. Εστία),  Πάνος Τομαράς (εκδ. Οξύ). 

Παλιότεροι και σύγχρονοι κλασικοί

Ακολουθούν 19 βιβλία, όλα δοκιμασμένα στον χρόνο, κάποια σε φρέσκες μεταφράσεις ενώ ορισμένα μεταφράστηκαν για πρώτη φορά στα ελληνικά. Η ανθρώπινη δουλεία του W. Somerset Maugan είναι ένα σύγχρονο κλασικό μυθιστόρημα (μτφρ. Νίκος Α. Μάντης, εκδ. Μεταίχμιο), ενώ τι να πρωτοπεί κανείς για το opus magnum του William Faulkner κι ένα από τα μεγάλα (κυριολεκτικά και μεταφορικά) μυθιστορημάτα του μοντερνισμού, το Αβεσσαλώμ Αβεσσαλώμ! (μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, εκδ. Gutenberg). Το πρώτο βιβλίο της Αμερικανίδας Carson MacCullers έμεινε στην ιστορία ως το καλύτερό της, κι είναι ένα από τα πιο διαβασμένα της προπολεμικής (1940) αμερικανικής πεζογραφίας: Η καρδιά κυνηγάει μονάχη (μτφρ. ΜΙχάλης Μακρόπουλος, εκδ. Διόπτρα). Ενώ, Περί έρωτος και άλλων δαιμονίων, είναι ο τίτλος ενός από τα γνωστότερα ερωτικά μυθιστορήματα του 20ου αιώνα, του Γκάμπριελ Γκαρσία Μάρκες, σε νέα μετάφραση από την Μαρία Παλαιολόγου (εκδ. Ψυχογιός). 

Μια προσεκτική συλλογή με διηγήματα του Κάφκα, με τη φροντίδα των εκδόσεων Κίχλη (μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου), με ένα πό αυτά, το Γιοζεφίνε η αοιδός, να δίνει τον τίτλο στο βιβλίο, ενώ με την Ψεύτικη αυγή το νεότευκτο εκδοτικός Στιγμός (που λειτουργεί εντός των εκδόσεων Ευρασία) μας συστήνει την Αμερικανίδα συγγραφέα των αρχών του περασμένου αιώνα Edit Wharton. Ένα χορταστικό μυθιστόρημα του Alberto Moravia από τις εκδόσεις Κριτική, Η προσήλωση (μτφρ. Δημήτρης Παπαδημητρίου), κι ακόμη ένα του δημοφιλούς πλέον και στη χώρα μας Hans Fallada, Ο εφιάλτης, σε μετάφραση των Άγγελου Αγγελίδη / Μαρία Αγγελίδου (εκδ. Gutenberg). Ένα κλασικό των γαλλικών γραμμάτων, Μετέωροι, του Michel Tournier, σε μετάφραση-επίμετρο-χρονολόγιο της Λίζυς Τσιριμώκου (εκδ. Στερέωμα), κι ένα από τα καλύτερα μυθιστορήματα του Αμερικανού John Updike, Ο λαγός επιστρέφει (μτφρ. Πάνος Τομανάς, επίμ. Χρήστος Χωμενίδης). Δυο σημαντικές νουβέλες του Γερμανού ρομαντικού E.T.A. Hoffmann, Θραύσματα από τη ζωή τριών φίλων και Τα ορυχεία της Φαλούν, σε μια προσεγμένη έκδοση από τις εκδόσεις Angelus Novus (μτφρ. Νίκος Σκοπλάκης), ενώ με τα Πρόσωπα σε απόγνωση της Paula Fox γνωρίζουμε ένα εμβληματικό μυθιστόρημα της σύγχρονης αμερικανικής πεζογραφίας (μτφρ. Ρένα Χατχούτ, εκδ. Gutenberg). Πίσω στα χρόνια της Βαϊμάρης, με το Άνθρωποι στο περιθώριο του εξαιρετικού και πρόωρα χαμένου  Ulrich Alexander Boschwitz (μτφρ. Μαρία Αγγελίδου / Άγγελος Αγγελος Αγγελίδης, εκδ. Κλειδάριθμος), ενώ ο αριστουργηματικός Άρχοντας των μυγών του William Golding μας συστήνεται ξανά σε μετάφραση της Έφης Τσιρώνη από τις εκδόσεις Διόπτρα. 

Ένα ακόμη θαυμάσιο βιβλίο του ιδιαίτερα αγαπητού στους Έλληνες αναγνώστες John Williams μας προτείνουν οι εκδόσεις Gutenberg: Το πέρασμα του μακελάρη έχει μεταφράσει η Αθηνά Δημητριάδου, ενώ με τη μετάφραση του Απόψεις ενός κλόουν του Heinrich Boll, μετά την Τζένη Μαστοράκη, καταπιάστηκε ο Δημήτρης Δημοκίδης (εκδ. Πόλις). Τις επιλογές μας συμπληρώνουν το υποβλητικό Το τούνελ του άγνωστου στη χώρα μας Γουίλιαμ Χ. Γκας (εκδ. Καστανιώτη), καθώς και ο μυστηριώδης Ο εικονογραφημένος άνθρωπος του Ray Bradberry (μτφρ.-επίμετρο: Βασίλης Δουβίτσας, εκδ. Άγρα). Τέλος, ένα βιβλίο του 18ου αιώνα που διαβάζεται σαν να γράφτηκε σήμερα, Οι επικίνδυνες σχέσεις του Πιερ Σοντερλό ντε Λακλό, από τη σειρά Τα κλασικά των εκδόσεων Ψυχογιός (μτφρ. Κώστας Β. Κατσουλάρης).

Σύγχρονα μυθιστορήματα

Τα σύγχρονα μυθιστορήματα είναι η κατηγορία με τα περισσότερα αξιοπρόσεκτα βιβλία, γεγονός που καθιστά την επιλογή εξαιρετικά δύσκολη. Έχουμε και λέμε: το πρώτο μυθιστόρημα (1971) του μάλλον σημαντικότερου εν ζωή Αμερικανού συγγραφέα Don Delillo, με τίτλο Americana, κυκλοφόρησε στην εκπνοή του χρόνου (μτφρ. Άννα Παπασταύρου, εκδ. Gutenberg). Με το Δυσφορεί η νύχτα γνωρίσαμε και στη χώρα μας τον/την/τους/τ@ Marieke Lucas Rijneveld (βραβείο Booker international), με την ιδιαίτερη γραφή και θεματολογία (μτφρ. Άγγελος Αγγελίδης, Μαρία Αγγελίδου, εκδ. Ίκαρος), ενώ με την υποβλητική Νοσταλγία γνωρίσαμε τον Ρουμάνο Μίρτσεα Καρταρέσκου (μτφρ. Βίκτωρ Ιβάνοβιτς, εκδ. Καστανιώτη). Η επανέκδοση, με νέο εξώφυλλο, ενός από τα καλύτερα μυθιστορήματα του Paul Auster δεν θα μπορούσε να μας περάσει απαρατήρητη: Το παλάτι του φεγγαριού, σε μετάφραση Σταυρούλας Αργυροπούλου (εκδ. Μεταίχμιο). Από τον ίδιο εκδοτικό (εκδ. Μεταίχμιο), το περσινό Booker, Σάγκι Μπέιν, του πρωτοεμφανιζόμενου Douglas Stuart, διαβάστηκε και συγκίνησε, διαθέτοντας έναν από τους πληρέστερους και πιο συγκινητικούς γυναικείους χαρακτήρες που έχουμε διαβάσει τελευταία. Επίσης πρωτοεμφανιζόμενος στην πεζογραφία, ο βιετναμέζος Ocean Wong έκανε μεγάλη αίσθηση με το μυθιστόρημα Στη γη είμαστε πρόσκαιρα υπέροχοι (μτφρ. Έφη Φρυδά, εκδ. Gutenberg), ενώ ένα από τα πιο δημοφιλή μυθιστορήματα για νέους των τελευταίων χρόνων, το Ήμασταν ψεύτες, της E. Lockhart, κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Διόπτρα (μτφρ. Πολυχρόνης Κουτσάκης). Με το πρώτο του μυθιστόρημα μετά τη βράβευσή του με το νόμπελ λογοτεχνίας, ο Καζούο Ισιγκούρο κράτησε τον πήχη εξαιρετικά ψηλά: Η Κλάρα και η Ήλιος είναι ένα ευφυές μελλοντολογικό μυθιστόρημα για ενήλικες που διαβάζεται κι από εφήβους και νέους (μτφρ. Αργυρώ Μαντόγλου, εκδ. Ψυχογιός). Ένα ακόμη πολύ ενδιαφέρον μυθιστόρημα από τον Βούλγαρο Georgi Gospontinov, το Χρονοκαταφύγιο (μτφρ. Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, εκδ. Ίκαρος), καθώς και το Χιόνι του πολύ αγαπητού John Banville (μτφρ. Τόνια Κοβαλένκο, εκδ. Καστανιώτη). Το σύντομα αλλά περιεκτικό Ο πόλεμος των φτωχών του Eric Vuillard (μτφρ. Γιώργος Φαράκλας, εκδ. Πόλις), 

Και συνεχίζουμε: Μυθιστόρημα-ποταμός σχεδόν 1000 σελίδων, Φάκελος απόδρασης από την Αμερικανίδα Julie Orringer, με θέμα την εκπληκτική διάσωση μιας πλειάδας Εβραίων που ήταν ή έμελε να γίνουν διάσημοι (μτρφ. Θεοδώρα Δαρβίρη, εκδ. Gutenberg). Κι επίσης: Σύντροφος Κόμπα, του Ρόμπερτ Λίτελ (μτφρ. Γιάννης Περδικογιάννης, εκδ. Μέδουσα), Κυριακή της μητέρας, του βραβευμένου με Booker Graham Swift (μτφρ. Κατερίνα Σχινά, εκδ. Μίνωας), καθώς και Utopia Avenue του David Mitchell (μτφρ. Μαρία Ξυλούρη, εκδ. Μεταίχμιο). Ο Ιρλανδός Kevin Barry με το Νυχτερινό πλοίο για Ταγγέρη (μτφρ. Ορφέας Απέργης, εκδ. Gutenberg), αλλά και η σπουδαία Elizabeth Strout με το Όλα γίνονται (μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, εκδ. Άγρα). Δυο βραβευμένα μυθιστορήματα για τη συνέχεια: το συναρπαστικό Ο γιος του αφέντη των ορφανών (Pullitzer 2013), του Adam Jonhson (μτφρ. Ιωάννα Ιλιάδη, εκδ. Παπαδόπουλος), ένα από τα λίγα μυθιστορήματα που διαδραματίζονται στην Βόρειο Κορέα, και το Άμνετ (Women prize's for fiction 2020), της Μάγκι Ο' Φάρελ (μτφρ. Αύγουστος Κορτώ, εκδ. Ψυχογιός), με κεντρική ηρωίδα τη γυναίκα του Σαίξπηρ. Ένα αντιπολεμικό έπος, Ο ήχος των πουλιών του Sebastian Faulks (μτφρ. Αντώνη Καλοκύρη, εκδ. Κλειδάριθμος), και Αυτό είναι ευτυχία του Niall Williams (μτφρ. Κίκα Κραμβουσάνου, εκδ. Δώμα). Το 10 λεπτά και 38 δευτερόλεπτα σε αυτόν τον παράξενο κόσμο (μτφρ. Άννα Παπασταύρου, εκδ. Ψυχογιός), της Ελίφ Σαφάκ ήταν υποψήφιο για Booker International το 2019. Επίσης: Χιλιανός ποιητής, του Alejandro Zambra (μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης, εκδ. Ίκαρος), κι ο Λιβανέζος Ελιάς Χούρι με το Η πύλη του ήλιου (μτφρ. Ελένη Καπετανάκη, εκδ. Καστανιώτη). Η Ανωμαλία του Ερβέ λε Τελιέ τιμήθηκε με το βραβείο Goncourt 2019 στη Γαλλία και μεταφράστηκε στη γλώσσα μας από τον Αχιλλέα Κυριακίδη (εκδ. Opera). Αίσθηση έχει κάνει το Λογοτεχνία εξπρές του Γεωργιανού Λάσα Μπουγάτσε (μτφρ. Βέρικο Μγκελάτζε, εκδ. Βακχικόν), ενώ το Ανθρώπινο σκοτάδι της Lydie Salvaire μας μεταφέρει στην σκοτεινή καρδιά της γαλλικής επαρχίας (μτφρ. Γιάννης Στρίγκος, εκδ. Utopia). Νέο μυθιστόρημα είχαμε μέσα στο 2021 του πολύ αγαπητού και στη χώρα μας Juan-Gabriel Vasquez, το εξαιρετικό Γυρίζοντας το βλέμμα πίσω (μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης, εκδ. Ίκαρος). Τέλος, από τη Βραζιλιάνα με σπουδές στη Γερμανία ηθοποιό και σκηνοθέτη Κάρλα Μπέσα είχαμε το σύντομο μυθιστόρημα με τον ευρηματικό τίτλο Κι έτσι τότε εγώ απόμεινα δίχως το παιδί εκείνο (μτφρ. Νίκος Πρατσίνης, εκδ. Σκαρίφημα).

«Μαύρο» μυθιστόρημα

Η λογοτεχνία που γράφεται από μαύρους συγγραφείς, κυρίως Αμερικανούς και Βρετανούς, τυγχάνει ίσως τελευταία μεγαλύτερης προσοχής απ' ό,τι παλιότερα, και δικαίως: Είναι σπουδαία λογοτεχνία, και με δικά της χαρακτηριστικά, τόσο στη θεματολογία όσο και στο ύφος. Από αυτήν την άποψη, Ο χορευτής του νερού του Αμερικανού Ta-Nehisi Coates συνδυάζει πολλά από τα χαρακτηριστικά του είδους: η ιστορία της σκλαβιάς, η μαύρη κουλτούρα, το τραγούδι και ο ερωτισμός, σε συνδυασμό με μια γραφή σύγχρονη και σπαρταριστή. Η μετάφραση είναι της Βάσιας Τζανακάρη (εκδ. Ίκαρος). Σε άλλο «κλειδί», ο επίσης Αμερικανός Μπράντον Τέιλορ βάζει στο κέντρο του βιβλίου του τα στερεότυπα που θέλουν τους μαύρους μάτσο και σκληρούς, κάνοντας ως κεντρικό του ήρωα έναν μαύρο γκέι. Το Αληθινή ζωή ήταν υποψήφιο για Booker 2020 και ετοιμάζεται να γίνει ταινία. Τέλος, το Αόρατο μισό, της Brit Bennett (μτφρ. Κάλια Παπαδάκη, εκδ. Παπαδόπουλος) χαιρετίστηκε ως ένα από τα καλύτερα μυθιστορήματα των τελευταίων χρόνων στις ΗΠΑ, ασχέτως χρώματος της συγγραφέα του.  

Μαρτυρίες / αυτομυθοπλασία 

Με το υβριδικό μυθιστόρημα Τα χρόνια η Γαλλίδα συγγραφέας Annie Ernaux έφτασε στο απόγειο της δημιουργικότητάς της (μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη, εκδ. Μεταίχμιο). Το Μονοπάτι του αλατιού της Raynor Winn, από την άλλη πλευρά της Μάγχης, είναι περισσότερο μαρτυρία και λιγότερο λογοτεχνία, πλην όμως ένα εξαιρετικό βιβλίο, που συζητήθηκε όσο λίγα τους προηγούμενους μήνες (μτφρ. Γωγώ Αρβανίτη, εκδ. Κλειδάριθμος). Ο Emmanuel Carrere είναι από τους πιο πρωτότυπους και ανήσυχους Γάλλους συγγραφείς. Με το Γιόγκα καταθέτει ένα αυτοβιογραφικό χρονικό για το πώς αντιμετώπισε την κατάθλιψη (μτφρ. Γιώργος Καράμπελας, Εκδόσεις του 21ου). Η Μάνη του Πάτρικ Λη Φέρμορ δεν χρειάζεται συστάσεις: είναι ένα από τα καλύτερα ταξδιωτικά βιβλία που έχουν γραφτεί. Στη νέα μετάφραση, του Μιχάλη Μακρόπουλου, το βιβλίο ζει μια δεύτερη, πιο πλούσια ζωή (εκδ. Μεταίχμιο). Στο Αγώνες και μεταμορφώσεις μιας γυναίκας ο Εντουάρ Λουί μιλάει για τη μητέρα του. Το αποτέλεσμα συγκινητικό και ανατρεπτικό, όπως και τα άλλα του βιβλία (μτφρ. Στέλα Ζουμπουλάκη, εκδ. Αντίποδες). Τέλος, με το Στάλινγκραντ, ένα μυθιστορηματικό χρονικό της μεγαλύτερης και σκληρότερης μάχης του 2ου παγκοσμίου πολέμου, ο Βασίλι Γκρόσμαν, συγγραφέας του σπουδαίου Ζωή και Πεπρωμένο, πέρασε στο πάνθεον των μεγάλων δημιουργών (μτφρ. Γιώργος Μπλάνας, εκδ. Γκοβόστη).

Αστυνομικά / θρίλερ / μυστήριο

Τρία βιβλία του «βασιλιά» κυκλοφόρησαν φέτος στη χώρα μας από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος, που έχουν δώσει στον διασημότερο συγγραφέα του κόσμου νέα πνοή και στη χώρα μας. Από φετινά βιβλία του Stephen King, επιλέγουμε το Μίζερι, για την πρωτοτυπία του και την σπουδαία ταινία που υπηρέτησε (μτφρ. Παλμύρα Ισμυρίδου). Το πρώτο από τα οκτώ συνολικά βιβλία του Γερμανού Volker Kutscher με πρωταγωνιστή τον Γκέρεον Ρατ που διαδραματίζονται στα χρόνια της πολύπαθης Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, στο προπολεμικό Βερολίνο. Το Βρεγμένο Ψάρι έδωσε το πρώτο υλικό και για την εξαιρετική τηλεοπτική σειρά Babylon Berlin, κι είναι αναμφίβολα το βιβλίο με το οποίο μπαίνει κανείς στον κόσμο του Ρατ. Μέσα στην ίδια χρονιά, έχουν κυκλοφορήσει ακόμη το 2ο και το 3ο της σειράς, καθώς κι ένα γκράφικ νόβελ βασισμένο στο Βρώμικο ψάρι. Όλα (πλην του τελευταίου) σε μετάφραση του Τάσου Ψηλογιαννόπουλου, από τις εκδόσεις Διόπτρα. Επίσης ευπώλητο, κυρίως στη Γαλλία, το Μυστική ζωή των συγγραφέων του Guillaume Musso είναι ένα στιβαρό ψυχολογικό θρίλερ (μτφρ. Εύη Γεροκώστα, εκδ. Διόπτρα). Τέλος, οι Μακάβριες ιστορίες του Edgar Allan-Poe, όπως τις είδε ο Σαρλ Μποντλέρ, με ατού την εικονογράφηση του Benajamin Lacombe, σε μια πολύ προσεγμένη έκδοση. 

Διηγήματα

Η Lucia Berlin υπήρξε η μεγαλύτερη ανακάλυψη των τελευταίων χρόνων στις ΗΠΑ, μια και όσο ζούσε δεν είχε εκδόσει κανένα βιβλίο, ενώ τα δύο που έχουν βγει στο μεταξύ την έχουν πλέον καταξιώσει ως μια σπουδαία διηγηματογράφο. Τούτο, Βράδυ στον Παράδεισο, είναι το δεύτερο βιβλίο με διηγήματά της, μετά το Οδηγίες για οικιακές βοηθούς, που κυκλοφόρησε πριν από λίγα χρόνια από τις εκδόσεις Στερέωμα και πάλι. Και τα δύο, σε πολύ καλές μεταφράσεις της Κατερίνας Σχινά. Αρκετά νεότερη, η Αργεντίνα Σαμάντα Σβέμπλιν έχει ήδη κερδίσει πολλές βραβεύσεις με τα πεζά της. Στη χώρα μας μας τη σύστησαν οι εκδόσεις Πατάκη πριν από δύο χρόνια, και μας τη γνωρίζουν τώρα καλύτερα με τη συλλογή Επτά άδεια σπίτια (μτφρ. Έφη Γιαννοπούλου, και τα δύο). Επίσης: το Η παρηγοριά των στρογγυλών πραγμάτων, του Γερμανού Clemens J. Setz (μτφρ. Χρήστος Αστερίου, εκδ. Gutenberg), καθώς και η θαυμάσια συλλογή του Bernhard Schlink Χρώματα του αποχαιρετισμού (μτφρ. Απόστολος Στραγαλινός, εκδ. Κριτική) συμπληρώνουν μια τετράδα θαυμάσιων βιβλίων. 

Λογοτεχνία του φανταστικού / επιστημονική φαντασία

Τρία κορυφαία βιβλία στο είδος τους, κυκλοφόρησαν φέτος, το Dune του Frank Herbert για πολλοστή φορά (μτφρ. Ορέστης Μανούσος, εκδ. Anubis), χάρη στη νέα ορμή που του χάρισε η περσινή μεταφορά στον κινηματογράφο. Ολόφρεσκο μυθιστόρημα, ο Κόκκινος συναγερμός της Martha Wells σαρώνει τα βραβεία, ενώ Οι δώδεκα κατευθύνσεις του ανέμου της κορυφαίας της επισημονικής φαντασίας Ούρσουλα Κ. Λε Γκεν (μτφρ. Γιώργος Μπαρουξής, εκδ. Αίολος),  όπως και τα εκτενή διηγήματα του Ted Chiang στην Εκπνοή (μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, εκδ. Ίκαρος) διδάσκουν πώς μπορεί κανείς να υπηρετήσει το είδος στη μικρή φόρμα χωρίς να χάνεται τίποτε από τη μαγεία του. 

ΠΟΙΗΣΗ

Παλιότεροι και σύγχρονοι κλασικοί

Αυτό είναι το γράμμα μου στην Οικουμένη τιτλοφορείται η επιλογή και μετάφραση 160 ποιημάτων της Έμιλυ Ντίκινσον από τον Χάρη Βλαβιανό, για τις εκδόσεις Πατάκη. Πολύ όμορφη δίγλωσση έκδοση, με πολλές πληροφορίες και φωτογραφικό υλικό, μάλλον ό,τι πληρέστερο διαθέτουμε πλέον στα ελληνικά για την Αμερικανίδα ποιήτρια. Νέα μετάφραση του εμβληματικού έργου του Σαρλ Μποντλαίρ Τα άνθη του κακού, από τον Ερρίκο Σοφρά. Πολύ προσεγμένη έκδοση από το Μεταίχμιο. Η Πέμπτη Δεκάδα των Κάντο, του Έζρα Πάουντ, με εισαγωγή, σημειώσεις και μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα, σε μια περιποιημένη δίγλωσση έκδοση. Τέλος, μια state of the art έκδοση, επίσης δίγλωσση, με Τα ονειρικά τραγουδια του John Berryman, σε επιμέλεια-εκλογή-μετάφραση του Αντώνη Ζέρβα (εκδ. Περισπωμένη). 

Σύγχρονη μεταφρασμένη ποίηση

Η ζωή εδώ και τώρα, της Βισουάβα Σιμπόρσκα (μτφρ. Μπεάτα Ζούλκιεβιτς, εκδ. Καστανιώτη). Επιλογή από την μεταφράστρια ορισμένων από τα καλύτερα ποιήματα της Πολωνής νομπελίστριας. Επίσης νομπελίστρια, την Αμερικανίδα Luise Gluck τη γνωρίσαμε στην αρχή της χρονιάς με τη συλλογή Πιστή και ενάρετη νύχτα (μτφρ. Δήμητρα Κωτούλα, Χάρης Βλαβιανός) και την γνωρίσαμε πρόσφατα ακόμη καλύτερα με τη συλλογή Η Άγρια Ίρις (μτφρ. Χάρης Βλαβιανός), παλιότερο έργο της, που της χάρισε ένα βραβείο Pulitzer. Σπουδαία ποιήτρια, μια προσφορά στους Έλληνες αναγνώστες από τις εκδόσεις Στερέωμα. Από τις εκδόσις Βακχικόν μας δόθηκε φέτος η ευκαιρία να γνωρίσουμε την σπουδαία αμερικανίδα ποιήτρια και ακτιβίστρια Πατ Πάρκερ, με τον τόμο Αγάπη δικαιοσύνη ελευθερία (επιλογή ποιημάτων, μετάφραση: Νίκη Κωνσταντοπούλου). Πρώτη μας γνωριμία, επίσης, με τον Κινέζο ποιητή Μπέι Ντάο από τις εκδόσεις Καστανιώτη, με τη συλλογή Το ρόδο του χρόνου (μτφρ. Αναστάσης Βιστωνίτης). Τελευταίο αφήσαμε το ποιήμα της νεότατης μαύρης Αμερικανίδας Amanda Gorman, ότι τόσο για την αξία του έργου καθαυτού, όσο για όσα σηματοδότησε η ανάγνωσή του κατά την τελετή ορκωμοσίας του νέου Αμερικανού προέδρου. Το ποίημα Ο Λόφος που Ανεβαίνουμε μετάφρασαν στα ελληνικά η ποιήτρια Μυρσίνη Γκανά και ο μουσικός και περφόρμε Mc Yinka, για τις εκδόσεις Ψυχογιός. 

Ελληνική ποίηση

Τελειώνουμε, με δυο ελληνικές ποιητικές συλλογές που βγήκαν μέσα στο 2021, και μια συλλογή με τραγούδια που κυκλοφόρησε πολύ πρόσφατα. Δόκιμη ποιήτρια, η  Δήμητρα Χ. Χριστοδούλου, καταθέτει μια ακόμη ώριμη δουλειά της, με τίτλο Ευγενής ναυσιπλοΐα (εκδ. Μελάνι). Τα Άσπρα μήλα είναι η τελευταία συλλογή του πρόωρα χαμένου ποιητή Δημήτρη Ελευθεράκη, που δεν πρόλαβε ο ίδιος να τη δει να εκδίδεται, μα που φανερώνει, όπως ήδη γνωρίζαμε, το σημαντικό ποιητικό δυναμικό ενός ποιητή ακόμη στην αρχή της πορείας του. Τέλος, το ιδιαίτερα προσεγμένο έγχρωμο βιβλίο Χειμερινοί κολυμβητές περιλαμβάνει όλους τους στίχους της αγαπημένης μπάντας, γραμμένους δια χειρός ενός εκ των μελών της μπάντας, του Κώστα Σιδέρη, συνοδευμένα με σκίτσα του ιδίου. Την έκδοση προλογίζει ο Αργύρης Μπακιρτζής. Από τις εκδόσεις Petites Maisons. 

Τα «δικά μας»

Τέλος, αρκετοί συνεργάτες μας εδώ στην Book Press έδωσαν και φέτος το εκδοτικό παρόν με αξιόλογα λογοτεχνικά βιβλία που όλα τους θα άξιζαν μια θέση στα καλύτερα της χρονιάς. Ο Παναγιώτης Γούτας με την συλλογή διηγημάτων Η εγγύτητα των πραγμάτων (εκδ. Νησίδες). Η Διώνη Δημητριάδου με την ποιητική συλλογή Παλίμψηστη του λύκου μου μορφή (εκδ. ΑΩ).  Ο Μάνος Κοντολέων με το μυθιστόρημα Οι σκιές της Κλυταιμνήστρας (εκδ. Πατάκη). Ο Μιχάλης Μακρόπουλος, μαζί με την Ελένη Κοφτερού, με τη νουβέλα Άρης (εκδ. Κίχλη). Ο Διονύσης Μαρίνος με το μυθιστόρημα Μπλε ήλιος. Η Χίλντα Παπαδημητρίου με το αστυνομικό Ένοχος μέχρι αποδείξεως του εναντίου (εκδ. Μεταίχμιο). Η Έλενα Χουζούρη με το κοινωνικό μυθιστόρημα Η σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού (εκδ. Πατάκη). Καλοτάξιδα να είναι όλα!

«Διαφωτισμός» του Τζον Ρόμπερτσον

Μύθοι και αλήθειες για τα Φώτα (κριτική)

Για τη μελέτη του Τζον Ρόμπερτσον [John Robertson] «Διαφωτισμός – Μια συνοπτική εισαγωγή» (μτφρ. Θεοχάρης Αναγνωστόπουλος, πρόλογος Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, εκδ. Επίκεντρο). Στην κεντρική εικόνα, το έργο του Jean-Louis-Ernest Meissonier, Η διάλεξη στο σπίτι του Ντιντερό (La lecture chez Diderot), 1859.

του Μύρωνα Ζαχαράκη, bookpress.gr, 17 Οκτωβρίου 2022

Το ρεύμα του Διαφωτισμού υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα στη Δύση και είχε ανυπολόγιστες συνέπειες για την πορεία της ανθρωπότητας συνολικά. Παρόλα αυτά, δεν παύει να είναι συνδεδεμένο με ορισμένες παρανοήσεις που συχνά παρεμποδίζουν την ορθή κατανόησή του. Ο Τζον Ρόμπερτσον, καθηγητής ιστορίας του πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ, εμπλουτίζει τη γνωστή αξιόλογη σειρά σύντομων «εισαγωγών», με τη μονογραφία του για τον Διαφωτισμό. Το παρόν βιβλίο είναι αρχικά μια παρουσίαση του πώς ο Διαφωτισμός προσελήφθη και αντιμετωπίστηκε από την εποχή του μέχρι και τις μέρες μας.

Η αρχική πρόσληψη

Αρχικά, μας εξηγεί πως είναι παραπλανητική η εντύπωση πολλών ότι οι Διαφωτιστές πολέμησαν γενικά τη «θρησκεία». Πιο σωστό θα ήταν να πούμε ότι αυτό έπραξε μια συγκεκριμένη μερίδα τους, γνωστή ευρύτερα ως «ριζοσπαστικός Διαφωτισμός». Σε γενικές γραμμές, η προσέγγιση των περισσοτέρων Διαφωτιστών του 18ου αιώνα στο ζήτημα της θρησκείας συνδέεται με την αναζήτηση της «φυσικής θρησκείας», κατά τον 17ο αιώνα, με τη θεμελιακή διάκριση ανάμεσα σε φύση και αποκάλυψη να αποτελεί τον βασικό κοινό τους πυρήνα. Σε αυτό το πλαίσιο, η φυσική θρησκεία θεωρήθηκε ως η πρωταρχική και οικουμενική μορφή θρησκευτικότητας των ανθρώπινων όντων, προγενέστερη και σημαντικότερη από τις επιμέρους «αποκεκαλυμμένες» θρησκείες, οι οποίες συνήθως αξιολογούνταν από τους Διαφωτιστές υπό το κριτήριο της συμβατότητας ή της ασυμβατότητας με εκείνη.

Παράλληλα (και ίσως σε άμεση σχέση με αυτό), οι Διαφωτιστές διατύπωσαν τους συλλογισμούς τους περί θρησκευτικής ανεκτικότητας, ένα ζήτημα μεγάλης σημασίας μετά την έκρηξη βίας που είχε προκληθεί ύστερα από την προτεσταντική Μεταρρύθμιση και την άρση του Διατάγματος της Νάντης. Είναι βέβαια γεγονός πως οι Διαφωτιστές επιτέθηκαν στον δογματισμό, τη μισαλλοδοξία και την έλλειψη ανεκτικότητας του συγκαιρινού τους κλήρου, ωστόσο το ενδιαφέρον τους δεν ήταν αποκλειστικά για πολεμικούς σκοπούς. Αντίθετα, συνεισέφεραν καίρια στην κατανόηση των θρησκευτικών δογμάτων καθώς και στην αναζήτηση τρόπων που να επιτρέπουν τη διατήρησή τους δίχως την απειλή των ατομικών ελευθεριών και της κοινωνικής ειρήνης.

Ο τρίτος πυλώνας της πραγμάτευσης της θρησκείας από τους Διαφωτιστές, μαζί με τη φυσική θρησκεία και την ανεκτικότητα, ήταν το κάλεσμα για καλυτέρευση της επίγειας ζωής μας. Κύρια ιδιότητα του Διαφωτισμού ήταν η επιδίωξή του να επικεντρωθεί όχι στον άλλο κόσμο αλλά σε αυτόν εδώ, αφοσιωμένος στην έμπρακτη βελτίωση της ανθρώπινης κατάστασης, ανεξάρτητα από το όποιο επέκεινα:

«Αυτή, θεωρώ, ήταν η ουσία της συνεισφοράς του Διαφωτισμού στη δυτική σκέψη: η πολιτική οικονομία ως η προοπτική για την ανθρώπινη βελτίωση, σε αυτόν τον κόσμο και όχι στον επόμενο, στο παρόν και όχι στο παρελθόν. Η βελτίωση αυτή γινόταν αντιληπτή μέσα σε μια ιστορική προοπτική, την προοπτική “της προόδου της κοινωνίας”. Ήταν μια προοπτική που είχε επίγνωση των ορίων της: καμία εκδοχή της πολιτικής οικονομίας του Διαφωτισμού δεν υποσχόταν ατελείωτη ανάπτυξη, ούτε εγγυόταν την ισότητα στην πρόσβαση στον πλούτο και το κύρος. Το ουτοπικό τεχνολογικό όραμα του Μαρξ (Karl Marx) με όλους τους ανθρώπους να απολαμβάνουν ακριβώς τις ίδιες ανέσεις, ουδεμία σχέση είχε με τις θεωρίες των ιστορικών ή πολιτικών οικονομολόγων του Διαφωτισμού». (σελ. 126-127).

Το κίνημα, σημειώνει, επωφελήθηκε εν τη γενέσει του από ορισμένες νέες μορφές κοινωνικότητας: τέτοια παραδείγματα αποτελούν το καφενείο, η μασονική στοά και το κοσμικό σαλόνι. Η σημασία τους όμως συχνά παρατονίζεται, διαπιστώνει ο Ρόμπερτσον. Καθοριστικότερος υπήρξε ο εκδοτικός οργασμός της τυπογραφίας κατά τον 18ο αιώνα, με πλήθος βιβλίων, όλο και συχνότερα μη θρησκευτικής θεματολογίας, να τυπώνονται και να φέρουν στους συγγραφείς τους αναγνώριση. Η αύξηση του εγγράμματου κοινού υπήρξε επίσης καθοριστικής σημασίας παράγοντας για τη διάδοση των νέων ιδεών. Κύριο μέλημα των Διαφωτιστών, παρατηρεί ο Ρόμπερτσον, ήταν η συγκρότηση μιας καλλιεργημένης κοινής γνώμης με διάθεση κριτικής αξιολόγησης της εκάστοτε κρατικής εξουσίας.

Παρουσιάζοντας τις σύγχρονες έρευνες που θέλουν έναν Διαφωτισμό που να φθάνει ως την Ινδία και την Κίνα, διασταυρωνόμενος με τους εκεί παραδοσιακούς πολιτισμούς, ο Ρόμπερτσον επιμένει πως ο Διαφωτισμός ήταν ένα ευρωπαϊκό φαινόμενο. Μέσα στο βιβλίο εξετάζεται και το σημαντικότερο ερώτημα των ιστορικών: πώς τελικά σχετίζεται ο Διαφωτισμός με τη Γαλλική Επανάσταση του 1789; Όπως εξηγεί ο Ρόμπερτσον, δεν μπορεί να αμφιβάλλει κανείς ότι υπάρχει σύνδεση ανάμεσά τους. Αυτό συμβαίνει τόσο σε επίπεδο προσώπων, αφού διάσημοι φιλόσοφοι όπως ο Κοντορσέ, ο Παγκάνο, η Γουόλστονκραφτ, η Πιμέντελ, συμμετείχαν προσωπικά στην επανάσταση, αλλά και σε επίπεδο ιδεών, μιας και το σημαντικότερο έργο υπέρ του εν λόγω κινήματος, το Τι είναι η Τρίτη τάξη του αβά Σιεγές, ήταν γραμμένο ως διάλογος ανάμεσα στους φιλοσόφους Ρουσώ και Μοντεσκιέ, απηχώντας δικές τους ιδέες. Ωστόσο, και εδώ βρίσκεται το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, ο Ρόμπερτσον αρνείται την ευρέως διαδεδομενη άποψη σύμφωνα με την οποία η επανάσταση υπήρξε καρπός των ιδεών του Διαφωτισμού. Όπως εξηγεί ο ίδιος:

«Ενώ οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού στρέφονταν προς μια ενημερωμένη κοινή γνώμη για να ασκήσουν έμμεση, περιοριστική πίεση στην κυβέρνηση, οι επαναστάτες προσανατολίζονταν στην ανατροπή του παλιού καθεστώτος μέσα από την άμεση δράση. Η επανάσταση, με άλλα λόγια, ήταν η εκδίκηση των πολιτικών διεργασιών επί της απρόσωπης, βαθμιαίας διαδικασίας της αλλαγής που οραματιζόταν η θεωρία του Διαφωτισμού περί “προόδου της κοινωνίας”» (σελ. 175-176).

Άλλωστε, ελάχιστοι από τους (συνήθως νεαρούς) ηγέτες της επανάστασης είχαν προλάβει να διακριθούν πολιτικά και πνευματικά πριν το έτος 1789. Ναι, είναι αλήθεια ότι οι πραγματείες των φιλοσόφων συνέβαλαν κάπως στον επαναστατικό ξεσηκωμό των μαζών, είναι όμως εξίσου αλήθεια ότι επίσης καίρια υπήρξε και η συμβολή διαφόρων ημιπορνογραφικών νουβελών και των εξαγριωμένων δημοσιογραφικών άρθρων που εξέθεταν τα παρακμιακά ήθη της γαλλικής αριστοκρατίας. Πάντως, οι σύγχρονοι εκείνων των γεγονότων συχνά ταύτιζαν τον Διαφωτισμό με την επανάσταση, ιδιαίτερα όταν ήθελαν να τα καταδικάσουν, θεωρώντας τη δεύτερη ως αποτέλεσμα συνωμοσίας των εκπροσώπων του πρώτου. Τέτοιες απόψεις συνέχισαν να διαδίδονται και ενισχύθηκαν μετά το 1814.

Στον 19ο αιώνα, ακριβώς εξαιτίας της επανάστασης, το πολιτικό πλαίσιο είχε αλλάξει σημαντικά, με τους κύριους προβληματισμούς να αφορούν πλέον τη δημοκρατία (τα θεμέλια, την έκταση και τις δυνατότητες εκπροσώπησης της λαϊκής κυριαρχίας κ.λπ.). Όσο για τη βασική πεποίθηση των Διαφωτιστών ότι η κακή διακυβέρνηση θα μπορούσε να διαπαιδαγωγηθεί ή τιθασευτεί μέσω μιας επαρκώς ενημερωμένης κοινής γνώμης, είχε πια εξανεμιστεί. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, η αμφισβήτηση της κληρονομιάς του Διαφωτισμού, μέχρι και σήμερα, λαμβάνει χώρα ως σύγκρουση ανάμεσα σε δύο μεγάλες ομάδες: από τη μια μεριά βρίσκονται οι (συνήθως ιστορικοί) «νεωτερικοί», οι οποίοι υπερασπίζονται τις αξίες του και τον ταυτίζουν με τη Νεωτερικότητα, ενώ από την άλλη οι (συνήθως φιλοσοφούντες) «μετανεωτερικοί», που επίσης τον ταυτίζουν με τη Νεωτερικότητα, αλλά θεωρούν τις αξίες του παρωχημένες και κατά κάποιον τρόπο υπεύθυνες για μερικά μεγάλα δεινά της ανθρωπότητας.

Από τους σημαντικότερους φιλοσοφικούς επικριτές του Διαφωτισμού, μεταπολεμικά, ήταν οι νεομαρξιστές Μαξ Χορκχάιμερ και Τέοντορ Αντόρνο, που τον κατηγόρησαν για «εργαλειακή ορθολογικότητα» και μετατροπή της φύσης σε αντικείμενο, και ο ιστορικός των ιδεών Αϊζάια Μπερλίν, που του αντιπαρέταξε τον ρομαντισμό με τον βολονταρισμό του. Σε αυτούς θα μπορούσε να προστεθεί και ο Γερμανός ιστορικός Ράινχαρτ Κοζέλεκ, ο οποίος επικεντρώθηκε στην «ανεπαρκή» απάντηση του Διαφωτισμού έναντι της απόλυτης μοναρχίας, αλλά και στην αποδυνάμωση του θεσμού του κράτους, εκ μέρους του.

Στις δεκαετίες 1970 και 1980, η κριτική οξύνθηκε: ο Γάλλος μεταμοντέρνος Μισέλ Φουκώ, που επιχείρησε να ανιχνεύσει μέσα στον Διαφωτισμό κρυμμένες «απολυταρχικές» τάσεις, ο Σκώτος στοχαστής Άλασνταιρ Μακιντάιρ, που εντόπισε σε αυτόν το κεντρικό «σφάλμα» της θεμελίωσης αξιών χωρίς ερείσματα, το οποίο θεωρεί ότι τελικά οδήγησε την ηθική φιλοσοφία της Δύσης στο αδιέξοδό της, ενώ ο φιλόσοφος Ρίτσαρντ Ρόρτι επιχείρησε τη θεμελίωση μιας φιλοσοφίας απορρίπτοντας την (κυρίως καντιανή) βεβαιότητα για την ύπαρξη μιας οικουμενικής και ορθολογικής «φόρμουλας» για την αλήθεια και την ηθική.

Το γενικά γνωστότερο έργο υπεράσπισης του Διαφωτισμού, υπήρξε η περίφημη Φιλοσοφία του Διαφωτισμού, από τον Γερμανοεβραίο φιλόσοφο Ερσντ Κασσίρερ, ο οποίος λίγο αργότερα έφυγε από τη Γερμανία, λόγω της εδραίωσης του Χίτλερ και του ναζισμού, εναντίον των οποίων προσπάθησε βασικά να προειδοποιήσει με το έργο του εκείνο. Η απουσία μιας συστηματικά φιλοσοφικής υπεράσπισης του Διαφωτισμού, μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ώθησε τους ιστορικούς να λάβουν οι ίδιοι τη σκυτάλη, βλέποντας ενδεχομένως εκεί ένα καλύτερο ιστορικό παρελθόν της Ευρώπης, οπωσδήποτε προτιμότερο από τα γεγονότα που οι ίδιοι είχαν βιώσει.

Συγκεκριμένα, στις δεκαετίες 1950 και 1960, πολλοί από αυτούς ασπάζονταν κάποια θεωρία εκσυγχρονισμού (στη μαρξιστική ή στη βεμπεριανή εκδοχή), με τον Διαφωτισμό να αντιπροσωπεύει για αυτούς προ παντός τη θρησκευτική εκκοσμίκευση και την οικονομική ανάπτυξη. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Διαφωτισμός ταυτιζόταν με τις νεωτερικές αξίες, πράγμα που ενισχύθηκε περαιτέρω μετά το 1989, λόγω της αμφισβήτησης της μαρξιστικής μεθοδολογίας, μετά την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων, καθώς και λόγω της εμφάνισης πολιτικοποιημένων μορφών της θρησκείας και μεταμοντέρνων ιδεών σχετικισμού. Η διαπάλη ανάμεσα σε φιλοσόφους και ιστορικούς συνεχίζεται μέχρι και σήμερα, αν και αμφότερες οι πλευρές κατά κανόνα ταυτίζουν τον Διαφωτισμό με τις νεωτερικές αξίες.