Ο θάνατος του ορθόδοξου Βαλκάνιου

 του Κώστα Κούρκουλου, τα ΝΕΑ

Ο Απόστολος Παύλος, πραγματικός ιδρυτής της χριστιανικής θρησκείας, είναι αυτός που όρισε και την πίστη: «Έστι δε πίστις ελπιζομένων υπόστασις, πραγμάτων έλεγχος ου βλεπομένων».

Κατά τον Απόστολο Παύλο δηλαδή, πίστη είναι η βεβαιότητα για την ύπαρξη πραγμάτων τα οποία ούτε βλέπουμε, ούτε υπάρχει καμία απόδειξη ότι υπάρχουν.

Πρόκειται για περιγραφή, που περιέχει όλη την χριστιανική θρησκεία: Από τη γέννηση του Χριστού και την Σταύρωση, μέχρι την Δε υτέρα Παρουσία και την Ανάσταση των νεκρών.

Που πάει να πει πως οι θρησκευτικές πεποιθήσεις είναι ανεξάρτητες από την πραγματικότητα, τα γεγονότα και τον ορθό λόγο. Είναι δηλαδή «ακοσμικές».

Παρ’ ότι όμως «ακοσμικές», οι θρησκευτικές πεποιθήσεις είναι ταυτόχρονα η κληρονομημένη παράδοση κάθε κοινότητας. Πρόκειται δηλαδή για δημιουργία των ανθρώπων που πέρασαν πριν από εμάς. Γι’ αυτό άλλωστε, κάθε κοινότητα έχει διαφορετικές θρησκευτικές πεποιθήσεις από όλες τις άλλες.

Δεν είναι τυχαίο ότι η Χριστιανική θρησκεία, από την εποχή του Θεοδοσίου, οπότε επιβλήθηκε με τη βία ως κρατική θρησκεία, ενώ στην ρητορική της διατήρησε την αρχική «ακοσμικότητα», ως δημιούργημα του ανθρώπινου κόσμου προσαρμόστηκε σ’ αυτόν.

Έτσι, όταν ο φόνος εξυπηρετούσε τα κρατικά συμφέροντα με τα οποία η θρησκεία ταυτιζόταν, μέχρι και το βιβλικό «ου φονεύσεις» αγνόησε, αφού «ευλόγησε» τον θάνατο των «άλλων».

Με τον ίδιο τρόπο ανέχτηκε ακόμη και την επιστήμη, παρ’ ότι η τελευταία, στηριζόμενη στην «εγκόσμια» απόδειξη, ήταν ασύμβατη με τις αναπόδεικτες και «ακοσμικές» παραδοχές της.

Που πάει να πει πως η θρησκεία, όπως όλα τα ανθρώπινα δημιουργήματα, βρίσκεται μέσα στην ανθρώπινη κατάσταση, άρα και στην ανθρώπινη αντιφατικότητα.

Είναι η αντιφατικότητα, με την οποία παρουσιάζεται σήμερα το ορθόδοξο ρεύμα της Βαλκανικής στην αντιμετώπιση της πανδημίας. Το οποίο, ενώ ζει δίπλα στην ιατρική επιστήμη, καταφεύγει στη δεισιδαιμονία.

Διότι δεισιδαιμονία είναι οι κυρίαρχες στους ορθόδοξους εκκλησιαστικούς κύκλους δοξασίες, ότι ο ιός δεν μεταδίδεται με την θεία κοινωνία ή το προσκύνημα των εικόνων, αφού δήθεν τον διώχνει η ιερότητά τους και η ζωντανή πίστη.

Και ναι μεν, με βάση την εγκόσμια εμπειρία της επιστήμης και της λογικής, αυτές οι δοξασίες είναι απολύτως παράλογες. Όμως αυτός είναι και ο λόγος, για τον οποίον είναι και παντοδύναμες.

Αφού οι πεποιθήσεις που διαμορφώνονται εκτός πραγματικότητας και εκτός των κανόνων της λογικής, είναι απρόσβλητες και από τη λογική και από την πραγματικότητα. Μια και «…..η πραγματικότητα ελάχιστα αντιστέκεται ….. και στην πιο τρελή θεωρία, που θα μπορούσε να σκαρφιστεί κάποιος απατεώνας». (Hannan Arendt, «Υπόσχεση πολιτικής»).

Και όλα αυτά είναι απολύτως ανθρώπινα. Αφού «…ο άνθρωπος είναι ζώον που επιθυμεί την πίστη και όχι την γνώση». (Κ. Καστοριάδης, «Η άνοδος της ασημαντότητας»).

Κάτι που επιβεβαιώνεται δραματικά από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του αντιεμβολιαστικού κινήματος των ορθοδόξων της Βαλκανικής και του «πρωτείου» που κατέκτησε στον χώρο των ανεμβολίαστων.

Όπου, σε ένα παραλήρημα ναρκισσισμού του «βαλκάνιου φουκαρά», ο κάθε ταπεινωμένος βαλκάνιος βρήκε δημόσιο «βήμα» στον αντιεμβολιασμό, για να δείξει ότι δεν είναι ο «κανένας» ή ο «παρίας», αλλά ότι είναι και αυτός «κάποιος» που «μετράει» σ’ αυτήν τη ζωή.

Και ότι έχει και αυτός τον τρόπο του να γίνει διακριτός και να συγκεντρώσει πάνω του το φως της δημόσιας σφαίρας.

Έτσι αποφάσισε ότι απέκτησε την υπεράνθρωπη ικανότητα να αντιληφθεί αυτό, που όλη η ανθρωπότητα είναι «ανίκανη» να δει: ότι η επιστήμη είναι μία «παγκόσμια συνωμοσία» που, με αφορμή την πανδημία, επιχειρεί να μας αλλάξει την ανθρώπινη ουσία με τα εμβόλια.

Ζώντας μάλιστα σε έναν μονωμένο από την πραγματικότητα και τη λογική κόσμο, όπου «δεν υπάρχει διάκριση ανάμεσα στα γεγονότα και την φαντασία», εκλαμβάνει σαν εχθρική επίθεση κάθε διάψευση του παραλογισμού του.

Είναι ο λόγος για τον οποίο τα μέλη του αντιεμβολιαστικού κινήματος των βαλκάνιων ορθοδόξων αδυνατούν να αντιληφθούν ότι είναι δική τους επιλογή να πεθαίνουν μαζικά, με τον πιο ανόητο και απάνθρωπο θάνατο που θα μπορούσε να τους τύχει: μέσα στην απόλυτη ανθρώπινη ερημία και αποξένωση που επιβάλλει η ασθένεια, όπου οι ασθενείς, προτού ακόμη πεθάνουν, «είναι περισσότερο αποκομμένοι από τον κόσμο των ζωντανών, απ’ όσο αν ήταν νεκροί».

Το ελληνικό εθνικό συμφέρον για σεβασμό της Συνθήκης των Πρεσπών

 του Ευάγγελου Βενιζέλου  στην Καθημερινή της Κυριακής, 14/11/2021

Με τη Συνθήκη των Πρεσπών η Ελλάδα διασφάλισε την άμεση μεταβολή του διεθνούς ονόματος του γειτονικού κράτους σε «Βόρεια Μακεδονία» (όνομα σύνθετο που περιέχει  γεωγραφικό προσδιορισμό). Αυτό ανταποκρινόταν, σε μεγάλο βαθμό, στην ευρύτατα αποδεκτή ελληνική εθνική γραμμή. Η διευθέτηση αυτή εισήχθη και στην εσωτερική έννομη τάξη της γείτονος με την αναθεώρηση του Συντάγματός της. Η χρήση όμως του σύνθετου αυτού ονόματος στο εσωτερικό, σύμφωνα με τη Συνθήκη, θα επεκτείνεται σταδιακά ακολουθώντας τον ρυθμό ανοίγματος των κεφαλαίων των διαπραγματεύσεων ένταξης της Βόρειας Μακεδονίας στην Ε.Ε. Εξαρτάται συνεπώς από την εξέλιξη μιας διαδικασίας που τελεί υπό τον πολιτικό έλεγχο των κρατών - μελών της Ε.Ε. και όχι των συμβαλλομένων μερών της Συνθήκης των Πρεσπών. 

Ως αντάλλαγμα η Ελλάδα συναίνεσε στην άμεση ένταξη της Βόρειας Μακεδονίας στο ΝΑΤΟ που ήδη συντελέστηκε και στην έναρξη ενταξιακών διαπραγματεύσεων με την Ε.Ε. στο μέτρο που αυτό εξαρτάται από τη θέση και την ψήφο της χώρας μας. Επιπλέον η Ελλάδα συμφώνησε στον χαρακτηρισμό ως «μακεδονικής» της ιθαγένειας των πολιτών της Βόρειας Μακεδονίας, της επίσημης γλώσσας της χώρας  (άρθρο 1 παρ. 3 περ. β και γ αντίστοιχα), αλλά και της εθνικότητας των πολιτών της, με την έννοια του αυτοπροσδιορισμού, μέσω της χρήσης του όρου «Μακεδονία» και «μακεδονικός» με το νόημα που αναγνωρίζει στους όρους αυτούς το άρθρο 7 της Συμφωνίας, στο οποίο παραπέμπει και το άρθρο 1 παρ. 3 περ. δ.

Τα τρία αυτά σημεία που αφορούν την ιθαγένεια, τη γλώσσα και την εθνικότητα, δεν μου επέτρεψαν να ψηφίσω υπέρ της κύρωσης της Συνθήκης καθώς θεώρησα ότι ο συσχετισμός των δυνάμεων και το momentum που οδήγησε στη σύναψη της Συνθήκης, καθιστούσαν δυνατές σαφέστερες και καλύτερες διευθετήσεις. Θεώρησα ότι η Συνθήκη δεν εμπεριέχει την ισορροπία που ήταν εφικτή.

Όμως από την υπογραφή της μέχρι σήμερα η ισορροπία της Συνθήκης  έχει διαταραχθεί σε πολύ πιο ουσιώδη σημεία. Από τις επιδιώξεις της Βόρειας Μακεδονίας έχει ήδη επιτευχθεί η ένταξη στο ΝΑΤΟ και η συμμετοχή σε όλους σχεδόν τους διεθνείς οργανισμούς και πάντως στον ΟΗΕ με το σύνθετο όνομα Βόρεια Μακεδονία. Από τις εγγυήσεις που επιζητούσε η Ελλάδα ήδη συντελέστηκε η αναθεώρηση του Συντάγματος της Βόρειας Μακεδονίας σε συμμόρφωση προς ρητές διεθνείς υποχρεώσεις που συνιστούν όρους διεθνούς συνθήκης που κατισχύει του εσωτερικού δικαίου κατά τη λογική του Διεθνούς Δικαίου και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βιέννης για το Δίκαιο των Συνθηκών.

Η χρήση όμως του ονόματος Βόρεια Μακεδονία στο εσωτερικό δεν έχει αρχίσει να επεκτείνεται καθώς δεν υπήρξε πρόοδος ως προς την έναρξη των ενταξιακών διαπραγματεύσεων με την Ε.Ε. Η θετική στάση της Ελλάδας, που συνιστά και διεθνή της υποχρέωση, δεν μπορεί να αντισταθμίσει τις  αντιρρήσεις της Βουλγαρίας ούτε την επιλογή πολλών κρατών - μελών να μη ανοίξουν έναν νέο κύκλο διεύρυνσης της ΕΕ. Επιπλέον η ευρωπαϊκή πολιτική για τα Δυτικά Βαλκάνια συνολικά έχει πλέον αρχίσει να λειτουργεί προδήλως αποσταθεροποιητικά για την περιοχή. Επιμέρους όψη της εξέλιξης αυτής είναι οι κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες που οδήγησαν στην τωρινή πολιτική κρίση στη Βόρεια Μακεδονία.  Μαζί προφανώς με άλλους εγχώριους λόγους.

Παρατηρώ τώρα κάποιους επικριτές και αντιπάλους της Συνθήκης των Πρεσπών στην Ελλάδα να επιχαίρουν και να εμφανίζονται έτοιμοι να αποδεχθούν,  με ανακούφιση και ικανοποίηση, την εγκατάλειψη της Συνθήκης από μια  επόμενη κυβέρνηση της Βόρειας Μακεδονίας διαφορετικού πολιτικού προσανατολισμού  από την κυβέρνηση Ζάεφ.

Χρησιμοποιώ τον μη ακριβή νομικά όρο «εγκατάλειψη» γιατί ευτυχώς η καταγγελία και η λήξη της Συνθήκης υπόκειται στις αυστηρές προδιαγραφές της ίδιας και της Σύμβασης της Βιέννης για το Δίκαιο των Συνθηκών.

Όμως τώρα, μετά τα όσα έχουν ήδη συντελεστεί, η ισχύς και ο σεβασμός της Συνθήκης των Πρεσπών, όπως επιβάλλει το Διεθνές Δίκαιο και η αρχή της συνέχειας του κράτους που δεσμεύει και τα δυο αντισυμβαλλόμενα μέρη, είναι ζωτικό συμφέρον της Ελληνικής Δημοκρατίας. Η σκέψη ότι μπορούμε να απαλλάξουμε τη Βόρεια Μακεδονία από τις υποχρεώσεις της κατά τη Συνθήκη των Πρεσπών για να την πιέσουμε αποτελεσματικότερα ενόψει της έναρξης ενταξιακών διαπραγματεύσεων με την ΕΕ, είναι αφελής και επικίνδυνη. Καθιστά την Ελλάδα τμήμα του και πάλι ανοικτού ζητήματος των Δυτικών Βαλκανίων και απαλλάσσει τη Βουλγαρία από την ευθύνη χειρισμού των δικών της επιφυλάξεων και ευαισθησιών, κυρίως όμως επιτρέπει σε πολλά αλλά κράτη - μέλη της Ε.Ε. να συγκαλύψουν τις αντιρρήσεις και την αμηχανία τους που καθιστά πρακτικά πολύ μακρινή και αχνή την προοπτική ένταξης των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων.

Στο επίπεδο δε του Διεθνούς Δικαίου επιτρέπει σε κάποια τυχοδιωκτική κυβέρνηση της  γειτονικής  χώρας να απαλλαγεί από την υποχρέωση εσωτερικής χρήσης του σύνθετου ονόματος, να επιδιώξει την αντιστροφή  της αναθεώρησης του Συντάγματος, για την οποία απαιτείται βεβαίως αυξημένη πλειοψηφία δυο τρίτων του συνολικού αριθμού των βουλευτών ή ακόμη και να διεκδικήσει τη διεθνή χρήση του λεγόμενου συνταγματικού ονόματος (εάν  αυτό  έχει στο μεταξύ επανέλθει σύμφωνα με την εκδοχή αυτή ) χωρίς τον προσδιορισμό «Βόρεια».

Ανεξάρτητα συνεπώς από την άποψη που είχε ο καθένας κατά την υπογραφή και την κύρωση της Συνθήκης των Πρεσπών, τώρα η υπεύθυνη εθνική θέση που πρέπει να συνιστά την ενιαία εθνική στρατηγική, είναι η επιμονή στην υποχρέωση της άλλης πλευράς να σεβαστεί πλήρως τη Συνθήκη των Πρεσπών καθώς με τον τρόπο αυτό διατηρείται και η συνακόλουθη υποχρέωση των διεθνών οργανισμών και των άλλων κρατών να σέβονται τις προβλέψεις της Συνθήκης. Η Συνθήκη των Πρεσπών κατισχύει, κατά τη λεγόμενη μονιστική λογική, του Συντάγματος της Βόρειας Μακεδονίας και θέτει διεθνή νομικό φραγμό σε τυχόν ακραίους εσωτερικούς λαϊκισμούς στη γειτονική χώρα.

Φυσικά οι νομικοί φραγμοί δεν αρκούν. Προφανώς και η διεθνής κοινότητα θα επιμείνει στον σεβασμό και την εφαρμογή της Συνθήκης των Πρεσπών και θα ασκήσει ισχυρές πιέσεις. Αυτές όμως πρέπει να έχουν μόνο αποδέκτη την άλλη πλευρά. Η Ελλάδα, για λόγους εθνικού συμφέροντος και σεβασμού του Διεθνούς Δικαίου, οφείλει να έχει σαφή και σταθερή θέση υπέρ της ισχύος και του σεβασμού της Συνθήκης και να λειτουργεί ως ενεργό και αξιόπιστο μέλος της Ε.Ε. και όλης της διεθνούς κοινότητας. Περιθώρια για εθνικολαϊκιστικές ανευθυνότητες δεν υπάρχουν ούτε στην ελληνική πλευρά.-

Ο ψηφιακός κόσμος απέναντι στη δύναμη των ιδεών

Πιο δύσκολο από ποτέ σήμερα να προβλέψουμε τι φέρνει το μέλλον. Ο ρόλος της τεχνολογίας και η «αιχμαλωσία» από τους στοχαστές του χθες.

του Αθανάσιου Παπανδρόπουλου, euro2day.gr, 10/11/2021

Σε μια από τις τελευταίες σελίδες του πιο διάσημου βιβλίου του, ο σημαντικότερος, κατά γενική αποδοχή, οικονομολόγος του 20ού αιώνα, ο Τζον Μέιναρντ Κέινς, παρατηρεί ότι: «... Οι ιδέες των οικονομολόγων και των πολιτικών φιλόσοφων, ασχέτως αν έχουν δίκαιο ή άδικο, είναι πιο ισχυρές από ό,τι από κοινού αποδεχόμαστε. Όντως, τίποτε άλλο δεν οδηγεί τον κόσμο. Οι πραγματιστές που πιστεύουν ότι ξεφεύγουν από κάθε διανοητική επίδραση, στην ουσία είναι υποταγμένοι σε κάποιον αποβιώσαντα οικονομολόγο...».

Αυτά τα λόγια γράφτηκαν το 1935. Αναλογιζόμενος τότε ο Κέινς την ευφράδεια των Αδόλφου Χίτλερ, Ιωσήφ Γκέμπελς και Ιούλιου Στράιχερ, που έκανε θραύση, μαζί με τα ρατσιστικά κείμενα ενός Αλφρέδου Ρόζενμπεργκ, πρόσθετε: «... Όταν τρελοί συμβαίνει να κυβερνούν λέγοντας ότι ακούνε φωνές που τους ομιλούν, η φρενίτιδα που εκπορεύεται από αυτούς ανάγεται σε κάποιον ασήμαντο γραφιά του άμεσου παρελθόντος... Ας μην υπερβάλλουμε λοιπόν με την ισχύ των συμφερόντων σε σύγκρουση με τη βαθμιαία κυριαρχία των ιδεών...».

Τα παραπάνω λόγια του Τζον Μέιναρντ Κέινς, τον τελευταίο καιρό, τα διαβάζω και τα ξαναδιαβάζω, για έναν απλό λόγο: την ώρα που καθημερινά βομβαρδίζομαι με κείμενα, εκπομπές και βιβλία περί την 4η Βιομηχανική Επανάσταση, προσπαθώ να καταλάβω περί τίνος πρόκειται. Και στη σημερινή εποχή της πολυπλοκότητας, όπως τονίζει ο σεβαστός μου δάσκαλος Εντγκάρ Μορέν, φιλόσοφος και κοινωνιολόγος, με 100 χρόνια ζωής πίσω του, αυτό δεν είναι εύκολο. Πιθανότατα γιατί η ανθρώπινη ιστορία δεν έχει τέλος. Υπό αυτή την έννοια, κάθε περίοδος φέρει τη δική της σφραγίδα και μπορεί να ερμηνευθεί από τις σχετικές με την υφή και την εξέλιξή της αφηγήσεις.

Στο πλαίσιο αυτό κανείς δεν μπορεί και δεν πρέπει να μη λάβει σοβαρά υπόψη του αυτό που επισημαίνει ο Γιουβάλ Νοά Χαράρι, όταν γράφει ότι: «... Οι άνθρωποι σκέπτονται κυρίως με βάση ιστορίες και όχι γεγονότα, αριθμούς ή εξισώσεις· κι όσο απλούστερη είναι μια ιστορία τόσο το καλύτερο».

Τι συνέβη λοιπόν τον περασμένο αιώνα και τα πρώτα είκοσι χρόνια του τωρινού;

Ως συνέχεια της Βιομηχανικής Επανάστασης του 19ου αιώνα και της ερμηνευτικής φιλοσοφίας που αναπτύχθηκε γύρω από αυτήν, τον 20ό αιώνα στο επίπεδο των ιδεών κυριάρχησαν τρεις μείζονες αφηγήσεις: η φασιστική και εθνικοσοσιαλιστική αφήγηση, η κομμουνιστική αφήγηση και η φιλελεύθερη αφήγηση μαζί με τη συγγενική της σοσιαλ-φιλελεύθερη.

Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος έβγαλε από τη μέση τη φασιστική και εθνικοσοσιαλιστική αφήγηση ύστερα από μια απίστευτη πολεμική τραγωδία. Όμως, από τα τέλη της δεκαετίας του 1940 έως τα τέλη εκείνης του 1980, ο κόσμος μετατράπηκε σε πεδίο μάχης ανάμεσα σε δύο μόνο αφηγήσεις: τον κομμουνισμό και τον φιλελευθερισμό. Τότε κατέρρευσε και η κομμουνιστική αφήγηση και απέμεινε η φιλελεύθερη, ως κυρίαρχος οδηγός για το ανθρώπινο παρελθόν και απαραίτητο εγχειρίδιο για το μέλλον του κόσμου -ή τουλάχιστον έτσι νόμιζε η παγκόσμια ελίτ.

Η φιλελεύθερη αφήγηση έχει ωστόσο δύο εκδοχές, την πολιτικο-φιλοσοφική της και την οικονομική. Από πολιτικής και φιλοσοφικής πλευράς, ο φιλελευθερισμός, με αφετηρία την προσωκρατική θεώρηση της πραγματικότητας, δίνει αξία και ισχύ στην ελευθερία και στον ορθό λόγο. Λέει ότι για χιλιάδες χρόνια η ανθρωπότητα ζούσε κάτω από καταπιεστικά καθεστώτα, τα οποία παραχωρούσαν στους ανθρώπους ελάχιστα πολιτικά δικαιώματα, οικονομικές ευκαιρίες ή ατομικές ελευθερίες, και περιόριζαν αυστηρά την κίνηση των ατόμων, των ιδεών και των αγαθών.

Αλλά οι άνθρωποι αγωνίστηκαν για την ελευθερία τους και, βήμα το βήμα, η ελευθερία άρχισε να κερδίζει έδαφος. Δημοκρατικά καθεστώτα πήραν τη θέση βάναυσων δικτατοριών. Η ελεύθερη επιχειρηματικότητα σε συνδυασμό με την τεχνολογική καινοτομία και την επιστημονική ανάπτυξη οδήγησαν σ’ ένα μοναδικό σύστημα παραγωγής πλούτου, που είναι το βιομηχανικό.

Σήμερα λοιπόν, το σύστημα αυτό, αφού πέρασε μέσα από σημαντικές φάσεις των τρόπων παραγωγής πλούτου και συλλογικής ευμάρειας, διανύει μια περίοδο ριζικής του μετάλλαξης, η οποία είναι όντως επαναστατική. Και αυτό συμβαίνει γιατί με μεγάλη ταχύτητα μεταβάλλονται οι συντελεστές παραγωγής πλούτου, με τον τελευταίο για παράδειγμα να μην είναι μόνο το προϊόν πρώτων υλών που βρίσκονται στο υπέδαφος.

Όταν η μεγαλύτερη εταιρεία ταξί στον κόσμο δεν έχει ούτε ένα όχημα στη διάθεσή της, αυτό κάτι δεν λέει; Όταν ο μεγαλύτερος μεσίτης ακινήτων δεν έχει ούτε μια ιδιόκτητη κατοικία δεν προβληματίζει; Όταν νομίσματα που δεν υπάρχουν κάνουν πλούσιους κάποιους ανθρώπους μέσα σε δύο-τρεις ημέρες αυτό κάτι δεν σημαίνει ως προς τον ρόλο του χρήματος;

Στα μαθήματα για τον 21ο αιώνα (εκδόσεις Αλεξάνδρεια), ο Χαράρι γράφει τα ακόλουθα: «... Η ανθρωπότητα βρίσκεται αντιμέτωπη με πρωτοφανείς επαναστάσεις, όλες οι παλιές μας αφηγήσεις γκρεμίζονται και ως τώρα δεν έχει εμφανιστεί κάποια νέα για να τις αντικαταστήσει. Πώς μπορούμε να προετοιμάσουμε εμείς τα παιδιά μας για έναν κόσμο πρωτοφανών μετασχηματισμών και ριζικής αβεβαιότητας; Ένα μωρό που γεννιέται σήμερα θα είναι στα τριάντα του το 2050. Αν όλα πάνε καλά, το μωρό αυτό θα ζει ακόμα το 2100 και μπορεί να παραμένει ενεργός πολίτης του 22ου αιώνα. Τι πρέπει να διδάξουμε σε αυτό το παιδί, για να μπορέσει να ζήσει και να ευημερήσει στον κόσμο του 2050 και του 22ου αιώνα; Τι δεξιότητες θα χρειαστεί για να βρει δουλειά, να κατανοεί όσα συμβαίνουν γύρω του και να πορευτεί στον λαβύρινθο της ζωής;

Δυστυχώς, αφού κανείς δεν ξέρει πώς θα είναι ο κόσμος το 2050 -πόσο μάλλον το 2100-, δεν γνωρίζουμε την απάντηση στις ερωτήσεις αυτές. Φυσικά, οι άνθρωποι ποτέ δεν μπορούσαν να προβλέπουν με ακρίβεια το μέλλον. Σήμερα όμως, αυτό είναι πιο δύσκολο από ποτέ άλλοτε, γιατί όταν η τεχνολογία θα μας επιτρέπει να σχεδιάζουμε και να τροποποιούμε το σώμα, τον εγκέφαλο και το νου, κανείς δεν θα μπορεί πια να είναι βέβαιος για τίποτα -ούτε καν για πράγματα που ως τώρα έμοιαζαν σταθερά και αιώνια...».

Παραφράζοντας τον Κέινς λοιπόν, ας πάψουμε να είμαστε αιχμάλωτοι κάποιων στοχαστών του χθες... Λίγος διαλογισμός για το σήμερα ίσως να ήταν πιο χρήσιμος. Αν όχι τόσο για εμάς, σίγουρα για αυτούς που τώρα βλέπουν το φως.

Περί γήρατος σήμερα

 του Αρίστου Δοξιάδη, Καθημερινή, 7/11/21

Το 44 π.Χ. ο Κικέρων, 62 ετών τότε, έγραψε το De Senectute (Περί γήρατος), όπου βάζει τον Κάτωνα τον πρεσβύτερο, 84 ετών, να συνομιλεί με δύο νεότερους άνδρες για τα γηρατειά. Απολαυστικό κείμενο, έχει εκδοθεί στα ελληνικά με τίτλο «Το δώρο της ωριμότητας» (εκδ. Διόπτρα). Υπάρχουν τέσσερις λόγοι, λέει, που πολλοί θεωρούν τη μεγάλη ηλικία μίζερη. Πρώτον, μας απομακρύνει από τη δραστηριότητα, δεύτερον, εξασθενεί το σώμα, τρίτον, μας στερεί σχεδόν κάθε ηδονή, τέταρτον, είναι κοντά στον θάνατο. Ο Κάτων εξετάζει τα στοιχεία αυτά ένα ένα και αποφαίνεται ότι δεν είναι ανάγκη να ισχύουν, και όσα ισχύουν δεν είναι αιτία δυστυχίας.

Σήμερα κλείνω τα 70, και με αυτή την ευκαιρία το διάβασα. Οι διάφοροι αλγόριθμοι για το προσδόκιμο μού δίνουν μέση διάρκεια ζωής 15 μέχρι 22 χρόνια ακόμη. Επειδή ασχολούμαι με την καινοτομία και με την κοινωνική συμπεριφορά, αναρωτήθηκα τι μπορούμε να προσθέσουμε σήμερα στα στοιχεία του Κικέρωνα για τα καλά της μεγάλης ηλικίας, και τι επιπλέον έρχεται στα χρόνια που κατά τους αλγορίθμους μάλλον θα είμαι ζωντανός.

Η τεχνολογία έχει δώσει πολύ περισσότερες δυνατότητες για δραστηριότητα στους ηλικιωμένους. Από το τηλέφωνο και το ραδιόφωνο μέχρι το Διαδίκτυο και τις βιντεο-συναντήσεις, μπορούν να ενημερώνονται και να επικοινωνούν για πολλά θέματα, με πολλούς ανθρώπους, και χωρίς τις δυσκολίες της μετακίνησης και της μειωμένης όρασης ή ακοής. Η πανδημία έδειξε ότι εύκολα χρησιμοποιούν νέα εργαλεία για να ακούσουν διαλέξεις ή για να δουν τα εγγόνια τους, όταν δεν μπορούν με τον παλιό τρόπο. Οι σύγχρονες κοινωνίες, όμως, αποθαρρύνουν συχνά την επαγγελματική δραστηριότητα σε μεγάλη ηλικία. Για πολλούς η συνταξιοδότηση είναι υποχρεωτική, ενώ για άλλους υπάρχουν αντικίνητρα για εργασία όταν μπορούν να έχουν και σύνταξη. Πολύ πρόσφατα άρχισε να αλλάζει αυτό στην Ευρώπη και στην Ελλάδα, υπό την πίεση του δημογραφικού. Είναι σημαντικό να αλλάξουν και οι κοινωνικές νόρμες.

Τις ασθένειες της ηλικίας τις έχουν περιορίσει η ιατρική επιστήμη και οι υπηρεσίες υγείας. Αλλά δεν έχουμε βρει αντίδοτο στη γεροντική άνοια, ενώ γνωρίζουμε ότι συχνά έχει οργανικές αιτίες. Δεν ισχύει η άποψη του Κικέρωνα πως η ξεχασιά οφείλεται μόνο σε διανοητική οκνηρία, ούτε ότι «κανένας γέροντας δεν ξεχνάει πού έχει κρύψει τα χρήματά του!». Αλλά και σε αυτό το θέμα υπάρχει ελπίδα. Οι ασθένειες του νευρικού συστήματος, παραμελημένες μέχρι πρόσφατα στην έρευνα και στη φαρμακοβιομηχανία, τώρα έχουν αποκτήσει προτεραιότητα, και η τεράστια πρόοδος της βιολογίας θα φέρει θεραπείες.

Για τις ηδονές, ο Κικέρων αναφέρει δύο που αρμόζουν σε ηλικιωμένους: Αφενός, την απόλαυση φαγητού και κρασιού με παρέα, με έμφαση στη συζήτηση και όχι στη χόρταση. Καλύτερος όρος είναι, λέει, το λατινικό convivium (συν-ζωή), από το ελληνικό συμπόσιο ή συντροφιά. Αφετέρου, την καλλιέργεια κήπων. Ισχύουν και σήμερα αυτά, για πολλούς. Το convivium είναι προσιτό σε όλους εκτός από τους πολύ φτωχούς. Κήπους δεν έχουμε στις μεγάλες πόλεις, αλλά οι Βρετανοί έχουν δώσει λύση με τα allotments, και ίσως αξίζει να τα έχουμε κι εδώ.

Τον θάνατο δεν τον αποφεύγουμε. Ο Κικέρων προτείνει να σκεφτόμαστε το έργο που θα αφήσουμε στις επόμενες γενιές. Ισχύει σήμερα ακόμη περισσότερο, ιδίως σχετικά με το περιβάλλον.

Η διάρκεια ζωής ωστόσο μπορεί να μεγαλώσει ασύλληπτα. Αυτό τουλάχιστον πιστεύουν οι θεωρητικοί του singularity: σε μερικά χρόνια η πρόοδος της ιατρικής και της τεχνολογίας θα μας χαρίζει κάθε έτος περισσότερο από ένα έτος αυξημένου προσδόκιμου. Αν συμβεί αυτό, σε μερικές δεκαετίες θα πεθαίνουμε μόνο από ατύχημα. Λέτε;

Το 43 π.Χ. ο Κικέρων πέθανε, 63 χρόνων. Οχι από γηρατειά ή από αρρώστια. Ηταν πολύ δραστήριος. Τον σκότωσαν οι πολιτικοί του αντίπαλοι. Σε αυτό το ζήτημα, φοβάμαι ότι η ανθρωπότητα δεν έχει προοδεύσει.

Τι ξέχασε να μας πει ο Γιώργος Παπανδρέου

του Γιάννη Μιχελάκη, 05 Νοεμβρίου 2021

Η συνέντευξη του Γιώργου Παπανδρέου στον ΑΝΤ1, στην εκπομπή του Νίκου Χατζηνικολάου, μου θύμισε τη φράση του Όσκαρ Ουάιλντ ότι "στον έρωτα, αρχίζουμε απατώντας τον εαυτό μας. Μόνο αργότερα απατούμε τους άλλους", (τη λέξη "έρωτα" αντικαταστήστε την με τη λέξη "πολιτική").

Ο κ. Παπανδρέου, αφού "εξαπάτησε" τον ίδιο του τον εαυτό -με θύμα όμως μια ολόκληρη χώρα- με την συνέντευξη του αυτή, προσπάθησε -για μια ακόμα φορά- να εξαπατήσει τον λαό..! Όμως, τελικά «το να λες ψέματα είναι ένα υπέροχο πράγμα επειδή σε οδηγεί στην αλήθεια» όπως έλεγε ο Ντοστογιέφσκι.

Ας δούμε, λοιπόν, τι «ξέχασε» ή τι απέφυγε να μας πει ο κ. Παπανδρέου!

Παραπονέθηκε, ο πρώην πρωθυπουργός, ότι τα κόμματα δεν στήριξαν την μνημονιακή πολιτική του. Δεν μας είπε όμως, γιατί ο ίδιος, δεν ανταποκρίθηκε θετικά στην έκκληση του Κώστα Καραμανλή το 2009 να στηρίξει ένα πρόγραμμα εξυγίανσης της ελληνικής οικονομίας, ώστε να μην οδηγηθούμε στα μνημόνια.

Και όχι μόνο δεν ανταποκρίθηκε στην πατριωτική αυτή έκκληση, αλλά φρόντισε, με τα διαβόητο πια, «λεφτά υπάρχουν», να ξεγελάσει τον λαό για να υφαρπάξει την ψήφο του.

Μίλησε για την προσπάθειά του να κάνει μεταρρυθμίσεις. Δεν μας είπε όμως γιατί όταν έγινε το 2008 προσπάθεια να εξυγιανθεί το ασφαλιστικό, την ημέρα της συζήτησης του σχετικού Ν/Σ, αποχώρησε από τη Βουλή, ενώθηκε με τους διαδηλωτές, που ήταν συγκεντρωμένοι έξω από το κοινοβούλιο και ταυτίστηκε με τις πιο ακραίες λαϊκιστικές θέσεις.

Απέφυγε να απαντήσει γιατί -εφόσον τα είχε όλα καλά καμωμένα- το κόμμα του, παρά το γεγονός ότι η κυβέρνησή του πήρε ψήφο εμπιστοσύνης στη Βουλή, αυτόν τον απέπεμψε από πρωθυπουργό.

Κατηγόρησε τον Σαρκοζί και τη Μέρκελ ότι δεν τον στήριξαν στις Κάννες, αλλά «ξέχασε» να μας πει ότι οι ευρωπαίοι έγιναν έξαλλοι μαζί του, γιατί με τις ανεκδιήγητες απειλές του για δημοψήφισμα, έθεσε υπό αμφισβήτηση μια ευρωπαϊκή συμφωνία, που είχε κάνει ο ίδιος, για την οποία, μάλιστα είχε πανηγυρίσει προηγουμένως!

«Ξέχασε» να μας πει, ότι ο Κώστας Καραμανλής, κουβαλώντας το βάρος των χρεών των προηγούμενων κυβερνήσεων του ΠΑΣΟΚ, υποχρεώθηκε στην πενταετία του, να αυξήσει το Δημόσιο Χρέος κατά 70 δισ. ευρώ περίπου για την καταβολή τόκων δανείων που είχε πάρει η διακυβέρνηση Σημίτη, την αποπληρωμή των σπάταλων Ολυμπιακών έργων, την αποπληρωμή παλαιών χρεών για εξοπλισμούς, κλπ.

Και βέβαια κουβέντα δεν είπε, για το γεγονός, ότι στην σύντομη πρωθυπουργική του θητεία αύξησε το Δημόσιο Χρέος κατά 54 δισ. ευρώ, ενώ η κυβέρνησή του δεν ήταν σε θέση να διαχειριστεί την κρίση, ενόψει και των προεκλογικών επαγγελιών του «λεφτά υπάρχουν».

Ούτε, βέβαια, θυμήθηκε να μας πει, ότι πριν εκλεγεί πρωθυπουργός με το σύνθημα «λεφτά υπάρχουν», γνώριζε την κατάσταση της οικονομίας. Μάλιστα, όταν μοίραζε λεφτά τους πρώτους μήνες της θητείας του και απέφευγε να δανειστεί οδηγώντας τη χώρα στον γκρεμό, είχε έρθει σε επαφή με τον Στρος Καν για να του ζητήσει την εμπλοκή του ΔΝΤ στην «διάσωση» της Ελλάδος.

Επιπλέον, αποκαλυπτική ήταν και η μαρτυρία του πρώην Υπουργού Οικονομίας της Γερμανίας, κ. Στάινμπρουκ ο οποίος αναφέρει, ότι σε συνάντηση που είχε με τον κ. Παπανδρέου, τον Ιανουάριο του 2009, του ανέφερε ότι δεδομένης της οικονομικής κατάστασης της χώρας: «δεν ήταν πλέον και τόσο σίγουρος ότι ήθελε να κερδίσει τις εκλογές». Βέβαια, αντίθετα, με ότι είχε πει στον Γερμανό συνομιλητή του, τους επόμενους μήνες, ο πρώην πρωθυπουργός, μεταχειρίστηκε τελικά κάθε λαϊκίστικο μέσο για να υπονομεύσει την τότε κυβέρνηση Καραμανλή και να αλώσει την εξουσία.

Και στο θέμα, όμως, του ύψους του χρέους και της διαβόητης, πια, καταγραφής που έκανε ο Ανδρέας Γεωργίου της ΕΛΣΤΑΤ δεν μας εξήγησε πως το διαχειρίσιμο έλλειμμα του 8% «μετατράπηκε» στο 15,6%. Πως ο κ. Γεωργίου, ΜΟΝΟΣ ΤΟΥ, για να στηρίξει το αφήγημα του κ. Παπανδρέου, έξω από κάθε κανονισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης, προσδιόρισε το έλλειμμα της χώρας, εντάσσοντας σ’ αυτό κάθε λογαριασμό, που μπορούσε να εντοπίσει, προκειμένου να τον καταστήσει Δημόσιο Χρέος! Δεν υπάρχει αμφισβήτηση, ότι το έλλειμμα του 15,6% οφείλεται σαφώς σε αναθεωρήσεις των στοιχείων και όχι στην «αποκάλυψη» δήθεν κρυφών ελλειμμάτων!

Αλλά, θα είχε ενδιαφέρον, σε κάποια επόμενη συνέντευξή του, ο κ. Παπανδρέου να μας πει για παράδειγμα για το «αμαρτωλό» Swap της Goldman Sachs του κ. Σημίτη, με το οποίο σε μία μόνο μέρα, η αμερικάνικη εταιρεία αποκόμισε το 12% των ετήσιων κερδών της σε βάρος της χώρας μας.

Να μας πει για την αποκάλυψη του πρώην υπουργού Εξωτερικών της Κύπρου, Νίκου Ρολάνδη, ο οποίος σε τηλεοπτική του συνέντευξη, πριν από περίπου τέσσερα χρόνια, είχε δηλώσει ότι το 2003 η Αθήνα ζήτησε από τη Λευκωσία να αλλάξει μια συμφωνία με την Αίγυπτο, η οποία εάν ολοκληρωνόταν, όπως προβλεπόταν αρχικά, το Κάιρο θα είχε αποδεχτεί πως το Καστελόριζο έχει ΑΟΖ.

Με απλά λόγια, σύμφωνα με τα λεγόμενα του πρώην υπουργού Εξωτερικών, η Κύπρος είχε προετοιμάσει το έδαφος για να πραγματοποιήσει η Ελλάδα μια κίνηση ματ έναντι της Τουρκίας σε σχέση με την ΑΟΖ, αλλά η τότε ηγεσία του Ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών, με επικεφαλής τον Γιώργο Παπανδρέου δεν στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων.

Να μας εξηγήσει γιατί ακύρωσε τη συμφωνία του Καραμανλή με τον Πούτιν, για τη δημιουργία αγωγού φυσικού αερίου από το Μπουργκάζ της Βουλγαρίας στην Αλεξανδρούπολη. Επίσης αν θεωρεί τυχαία ότι μετά την κύρωση της συμφωνίας αυτής, από την Ελληνική Βουλή, τον Αύγουστο του 2008, ξέσπασε το «σκάνδαλο» του Βατοπαιδίου και τα «Δεκεμβριανά» στην Αθήνα.

Συζήτηση Ευάγγελου Βενιζέλου - Αθανάσιου Έλλις στο Thessaloniki Summit

 4.11.2021

Α. Έλλις: Να ξεκινήσω, επειδή είμαστε στη Θεσσαλονίκη και προφανώς έχει δεδομένη θεωρώ την ευαισθησία του για την περιοχή ο κ. Βενιζέλος, αλλά και επειδή η επικαιρότητα δεν είναι πολύ θετική για την περιοχή, να ρωτήσω εάν η διαχείριση της πανδημίας και με μεγαλύτερη έμφαση, θα έλεγα, στην περιοχή εδώ, είναι σωστή ή μπορεί να γίνει κάτι άλλο. Να ρωτήσω και πιο συγκεκριμένα το ερώτημα που τις τελευταίες ώρες ακούγεται, σε ό,τι αφορά τις εκκλησίες, εάν θα πρέπει να ζητούνται πιστοποιητικά ή όχι. Βέβαια, να ζητήσω από τον κ. Βενιζέλο όσο πιο σύντομα για να προλάβουμε να κάνουμε αρκετές ερωτήσεις.

Ευ. Βενιζέλος: Καλησπέρα, κ. Έλλις. Πέρυσι, τέτοια εποχή περίπου, λίγο νωρίτερα, είχα κάνει μία δημόσια παρέμβαση ακριβώς επειδή η Θεσσαλονίκη είχε τετραπλάσια κρούσματα από την Αττική και θεωρούσα αδιανόητο να μη λαμβάνονται εντατικότερα μέτρα για τη Θεσσαλονίκη εν όψει των συνθηκών. Φέτος συμβαίνει πάλι το ίδιο. Με βάση τα πληθυσμιακά δεδομένα, τα κρούσματα της Θεσσαλονίκης είναι τετραπλάσια πάλι.

Βεβαίως, εξαγγέλθηκαν χθες κάποια πρόσθετα μέτρα, διστακτικά, αβέβαια και αντιφατικά. Όλοι μιλούν για μία πανδημία των ανεμβολίαστων, αλλά η πανδημία αυτή, λόγω της ανευθυνότητος, του δισταγμού, της φοβίας, της έλλειψης γνώσης αυτών που συγκροτούν την περίπλοκη ομάδα των ανεμβολίαστων, έχει επιπτώσεις και στους εμβολιασμένους.

Όταν λέμε ότι πρόκειται για πανδημία ανεμβολίαστων, κάνουμε μία αγωνιώδη έκκληση προς τους ανεμβολίαστους να καταλάβουν τον κίνδυνο στον οποίο εκτίθενται και την ευθύνη που έχουν ως μέλη της κοινωνίας, αλλά στέλνουμε λάθος μήνυμα στους εμβολιασμένους, πως είναι ασφαλείς, ενώ δεν είναι, μόνο διά του εμβολίου. Όταν λέμε εμβολιασμένος τι εννοούμε; Αυτόν που έχει κάνει τις δύο δόσεις; Αυτόν που πρέπει να κάνει αμέσως, μόλις συμπληρωθεί το εξάμηνο, την τρίτη δόση; Αυτόν που βρίσκεται σε περίσκεψη σε σχέση με τον εμβολιασμό των παιδιών του; Γιατί υπάρχουν πολύ σοβαροί άνθρωποι εμβολιασμένοι, ορθολογικοί, οι οποίοι έχουν δισταγμούς σε σχέση με τα παιδιά τους.

Άρα είναι πιο πολύπλοκο το ζήτημα και βεβαίως είναι αδιανόητο αυτό που συνέβη με την εκκλησία. Είναι αδιανόητο η Διαρκής Ιερά Σύνοδος να είναι πιο αυστηρή στις συστάσεις της, από ό,τι οι κυβερνητικές ανακοινώσεις. Το επιχείρημα ότι η λατρεία είναι ένα συνταγματικό δικαίωμα δεν οδηγεί πουθενά, όλα είναι συνταγματικά δικαιώματα και η οικονομική ελευθερία και η ελευθερία της εργασίας και η ελευθερία του συνέρχεσθαι και η ελευθερία συμμετοχής στην κοινωνική ζωή και το δικαίωμα στη γνώση και το δικαίωμα στην εκπαίδευση.

Α. Έλλις: Το δικαίωμα στη ζωή, θα έλεγα.

Ευ. Βενιζέλος: Το δικαίωμα στον πολιτισμό και το δικαίωμα στον καλλωπισμό, αλλά δεν χρειάζεται καν να επιχειρηματολογεί κανείς όταν τελικά βλέπουμε να επαινεί ο αρχηγός της αντιπολίτευσης τον Αρχιεπίσκοπο, επειδή υιοθέτησε εν τοις πράγμασι τη δική του τοποθέτηση.

Όλα αυτά συμβαίνουν και αλλού, όλες οι χώρες είναι αμήχανες, όλες οι κυβερνήσεις, η δική μας δεν έχει το μονοπώλιο της αμηχανίας. Βεβαίως κάθε χώρα κοιτάζει τα δικά της και κάθε κυβέρνηση πρέπει να αναλαμβάνει το πολιτικό κόστος. Πρέπει να δώσουμε μάχη υπέρ της κοινής λογικής και πρέπει να είμαστε συστρατευμένοι, αλλά πρέπει να είμαστε και ακριβείς και πρέπει αυτό που λέει η επιστήμη να το ακούμε, σκέτο, νέτο, ότι αυτή είναι η επιστημονική άποψη και μετά η κυβέρνηση μπορεί να προσθέσει και άλλες παραμέτρους. Την οικονομία για παράδειγμα, το ευρωπαϊκό πλαίσιο, τη δυνατότητα να συνεχισθεί η επιδοματική πολιτική ή να συνεχισθεί το καθεστώς εξαιρέσεων, σε σχέση με τις κρατικές ενισχύσεις. Αυτά είναι θεμιτά, αλλά πρέπει να έπονται μίας καθαρής επιστημονικής ανάλυσης και ενημέρωσης.

Α. Έλλις: Να περάσω γρήγορα στον, θα έλεγα με την ευρύτερη έννοια, πολιτικό σας χώρο, στο ΚΙΝΑΛ, έχουμε τις γνωστές εξελίξεις του τελευταίου διαστήματος, έχουμε εκλογές. Ένα κύμα συμπάθειας, δεν θα πάω παραπέρα. Έχετε την αίσθηση ότι μπορεί να υπάρξει μία δυναμική μέσα από αυτή την εκλογική διαδικασία; Ποιος μπορεί να είναι ο ρόλος, την επόμενη ημέρα, του συγκεκριμένου χώρου;

Ευ. Βενιζέλος: Όπως σας έχω πει, βασική προϋπόθεση για να κάνεις πολιτική είναι να διατηρείς τη σοβαρότητά σου και την αξιοπιστία σου. Αυτό θα ήθελα να υπενθυμίσω σε όσους ενδιαφέρονται. Δεν έχω κάποια ειδικότερη ενημέρωση, δεν έχω καμία συμμετοχή. Ίσως έχω μικρότερη πληροφόρηση από εσάς που είστε επαγγελματίας –και μάλιστα έγκυρος– της ενημέρωσης. Από εκεί και πέρα η χώρα χρειάζεται ένα κομματικό σύστημα γενικά, το οποίο να μην είναι τόσο στενό όσο το σημερινό, το οποίο είναι στενότερο της κοινωνίας και στενότερο των προβλημάτων. Σε αυτό το στενό εκλογικό κομματικό σύστημα η υπεροχή της κυβέρνησης, η δημοσκοπική, είναι προφανής, αλλά όταν μετράμε τη στάση της κοινής γνώμης απέναντι στα επιμέρους προβλήματα, εκεί βλέπουμε δυσαρέσκεια, εις βάθος προβληματισμό, αγωνία, και αυτό πρέπει να το προσέξουμε.

Από εκεί και πέρα θα μου επιτρέψετε να πω ότι, μετά από την εμπειρία τόσων δεκαετιών, δεν πιστεύω στα στερεότυπα, πιστεύω σε θεμελιώδεις αξίες, όπως είναι η δημοκρατία, το κράτος δικαίου, τα ανθρώπινα δικαιώματα, ο φιλελευθερισμός ο πολιτικός, η φιλελεύθερη ευρωπαϊκή δημοκρατία. Αλλά από εκεί και πέρα για εμένα προοδευτικό είναι αυτό που κάνει τη ζωή των ανθρώπων καλύτερη και λειτουργεί συμπεριληπτικά, δεν αφήνει κανέναν στην αγωνία της μοναξιάς του και της απόγνωσής του. Εάν συμφωνούμε σε αυτόν τον ορισμό του προοδευτικού, τότε καλό είναι όλοι να σκεφθούν πώς μπορούν να συμβάλλουν.

Α. Έλλις: Να περάσω στη συζήτηση που είχαμε νωρίτερα σήμερα. Ήταν ο Τούρκος Πρέσβης εδώ και μία από τις αναφορές που έκανε ήταν, μετά από ερώτηση βέβαια, στη δυσαρέσκεια του Προέδρου Ερντογάν σε ό,τι αφορά την αμερικανική παρουσία γενικότερα, την αυξημένη πλέον, στην Ελλάδα, και ειδικότερα στην Αλεξανδρούπολη, με το επιχείρημα ότι είναι δίπλα στα σύνορα της Τουρκίας, ΝΑΤΟϊκής συμμάχου. Του είπα «Τι σας ενοχλεί μίας συμμάχου χώρας η παρουσία δίπλα σας;». Το επιχείρημά του, ή αντεπιχείρημα, ήταν ότι ενοχλεί τη Ρωσία. Εμείς είμαστε απέναντι από τη Ρωσία και θα ανατρέψει τις ισορροπίες στην περιοχή, ανατρέπει, μάλλον, τις ισορροπίες στην περιοχή και θα κληθούμε εμείς να το διαχειριστούμε. Πώς βλέπετε εσείς αυτό το επιχείρημα και την προσέγγισή του;

Ευ. Βενιζέλος: Παρότι πιεζόμαστε χρονικά, θέλω να θυμίσω ότι το 1820 ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο οποίος είναι ο πατέρας του Συντάγματος της Επιδαύρου, ο πρώτος επικεφαλής του εκτελεστικού, ο πρώτος Πρόεδρος θα έλεγα του ανεξάρτητου Ελληνικού Κράτους, ως νέος τότε διανοούμενος και πολιτικός, είχε γράψει ένα κείμενο, περισπούδαστο, “un coup d’œil sur la Turquie”, μία ματιά γύρω από την Τουρκία, εξηγώντας ότι οι τότε μεγάλες δυνάμεις και ιδίως οι τότε δυτικές δυνάμεις, με τη σημερινή αντίληψη, ιδίως η Μεγάλη Βρετανία, πρέπει  να δώσουν προσοχή στο τι συμβαίνει στην Ελλάδα, γιατί ένα ανεξάρτητο Ελληνικό Κράτος είναι αυτό που μπορεί να ανακόψει την κάθοδο της Ρωσίας στις θερμές θάλασσες, κάτι που δεν μπορεί να το κάνει η παρακμάζουσα Οθωμανική αυτοκρατορία. Αυτό το λέω επειδή ο κύριος Ερντογάν αρέσκεται στις ιστορικές αναγωγές.

Εάν ενοχλεί τη Ρωσία, ας μας το πει. Ας το πει στην Ελλάδα, με την οποία έχει, νομίζω, φιλικές και ουσιαστικές σχέσεις και μία παράδοση μακρά. Θα έλεγα ότι υπάρχει και μία βαθιά συμπάθεια, άλλοτε εξηγήσιμη, άλλοτε ανεξήγητη της κοινής γνώμης, μπορεί ένας αταβισμός. Ας μας το πει λοιπόν η Ρωσία, ας το πει η Ρωσία στις Ηνωμένες Πολιτείες, γιατί τώρα γίνεται ένας συνολικός διακανονισμός των αμερικανορωσικών σχέσεων, με αφορμή και το Αφγανιστάν, ενδιαφέρον διακανονισμός. Έχω ζήσει στο ΝΑΤΟ και τη Σύνοδο Κορυφής, στην οποία κυριαρχούσε η εταιρική σχέση με τη Ρωσία, ΝΑΤΟ-Ρωσίας, έχω ζήσει και Σύνοδο Κορυφής στην οποία κυριαρχούσε νεοψυχροπολεμική αντίληψη. Θα εξελιχθούν με ενδιαφέροντα τρόπο οι σχέσεις ΝΑΤΟ-Ρωσίας, όταν βρει και την ταυτότητά του το ΝΑΤΟ.

Εμείς τι μπορούμε να πούμε, ως Ελλάδα; Κάτι θεμελιώδες, ότι στη Μεσόγειο έχουν θέση όλες οι παράκτιες χώρες, άρα η Τουρκία δεν αποκλείεται από πουθενά, καμία τριμερής ή τετραμερής συνεργασία, πολύ περισσότερο διμερής, δεν αποκλείει την Τουρκία. Η Τουρκία έχει την επιρροή που της αναλογεί με βάση τις ακτές της. Θα έλεγα να θυμηθούμε ότι στη Μεσόγειο η Τουρκία έχει χωρικά ύδατα 12 ναυτικών μιλίων, άρα και η Ελλάδα μπορεί χωρίς κανένα πρόβλημα να επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα στη Μεσόγειο στα 12 ναυτικά μίλια χωρίς περαιτέρω, ας το πούμε, ζυμώσεις.

Στο Αιγαίο επίσης νομίζω ότι η ελληνική θέση είναι πάρα πολύ καθαρή, εμείς ποτέ δεν αντιλαμβανόμαστε το Αιγαίο ως ελληνική λίμνη, βεβαίως αντιλαμβανόμαστε ότι υπάρχει και η Τουρκία ως παράκτια χώρα στο πλαίσιο του Δικαίου της Θάλασσας και εκεί μπορούν οι διαπραγματεύσεις, όπως και για την Ανατολική Μεσόγειο, να εντατικοποιηθούν στο πλαίσιο της Διεθνούς Σύμβασης του Δικαίου της Θάλασσας και με την προοπτική, εάν δεν υπάρξει λύση συμφωνημένη, να πάμε στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης για μία δικαστική διαρρύθμιση της οριοθέτησης.

Α. Έλλις: Πρέπει όμως να έχουμε συμφωνήσει για τι μιλάμε πριν πάμε, σωστά;

Ευ. Βενιζέλος: Νομίζω ότι μιλάμε επί 62 γύρους, όπως το διευκρινίσαμε με πολύ μεγάλη σαφήνεια το 2013 όταν ήμουν Υπουργός Εξωτερικών –και νομίζω ότι αυτό εξακολουθεί να ισχύει– για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της αποκλειστικής οικονομικής ζώνης στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο. Για αυτό μιλάμε και μιλάμε με κανόνα αναφοράς τη σχετική νομολογία των διεθνών Δικαστηρίων, γιατί η Τουρκία βεβαίως δεν είναι μέρος της Διεθνούς Σύμβασης του Δικαίου της Θάλασσας, αλλά δεσμεύεται από το Εθιμικό Δίκαιο το οποίο κατισχύει ούτως ή άλλως και του Εσωτερικού Δικαίου, αλλά ούτε οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι μέρος της Σύμβασης, ούτε το Ισραήλ είναι μέρος της Σύμβασης, δεν είναι τόσο μεγάλη η πρωτοτυπία της από την άποψη αυτή. Λέει όμως, τουλάχιστον στις επαφές μας έλεγε, ότι αποδέχεται τη νομολογία, αποδέχεται δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο σε γενικές γραμμές αντιλαμβάνεται το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης και του Αμβούργου, αλλά εμάς η Χάγη μας ενδιαφέρει, την οριοθέτηση.

Α. Έλλις: Να περάσω σύντομα, να πάω σε ένα άλλο θέμα πάλι και λόγω περιοχής ίσως έχει αυξημένη σημασία, αλλά σίγουρα έχει και εθνικά, τις εξελίξεις στη γείτονά μας. Η παραίτηση του κ. Zaev, τι μπορεί να σημαίνει αυτό για την εφαρμογή της Συμφωνίας των Πρεσπών και γενικότερα για τη σταθερότητα στην περιοχή και ποια πρέπει να είναι η στάση της Ελλάδας σε αυτή την ευαίσθητη περίοδο κάποιας αναταραχής ή πολιτικής αβεβαιότητας στη γειτονική χώρα.

Ευ. Βενιζέλος: Δεν είμαι, όπως έχω πει κι άλλες φορές, οπαδός του μαξιμαλισμού στις διεθνείς σχέσεις, αλλά πίστευα τότε ότι θα μπορούσαμε να έχουμε συνάψει μία καλύτερη συμφωνία σε ορισμένα κρίσιμα θέματα τα οποία έχω αναλύσει κατά καιρούς, δεν χρειάζεται να τα επαναλάβω τώρα. Η Συμφωνία των Πρεσπών όμως υπεγράφη, κυρώθηκε και παρήγαγε αποτελέσματα, πολύ σημαντικά αποτελέσματα. Η Βόρεια Μακεδονία έχει αναγνωρισθεί πλέον διεθνώς ως Βόρεια Μακεδονία, έχει με το όνομα αυτό πια κατοχυρώσει τη συμμετοχή της σε όλους τους διεθνείς οργανισμούς, έχει καταστεί μέλος του ΝΑΤΟ, άρα έχουμε χάσει ένα σημαντικό μέσο πίεσης. Αυτό που εκκρεμεί ως προς την εφαρμογή της Συνθήκης των Πρεσπών είναι να διασφαλισθεί η αποκλειστική χρήση του ονόματος Βόρεια Μακεδονία στο εξωτερικό και στο εσωτερικό, και ιδίως στο εσωτερικό. Άρα όποιος αυτή τη στιγμή αμφισβητεί τη Συνθήκη των Πρεσπών, ουσιαστικά θέλει να πει ότι η Βόρεια Μακεδονία κατοχυρώνει αυτά που κατοχύρωσε και απαλλάσσεται από την κατά το Διεθνές Δίκαιο υποχρέωσή της να κάνει συνεπή χρήση της ονομασίας Βόρεια Μακεδονία στο εσωτερικό και φυσικά σε κάθε διεθνή δραστηριότητά της.

Εμείς αυτό φυσικά δεν το θέλουμε, η Συνθήκη των Πρεσπών πρέπει να γίνει σεβαστή και πρέπει όλοι να ξέρουν ότι κατισχύει η Συνθήκη των Πρεσπών και του Συντάγματος της Βόρειας Μακεδονίας. Έχω μάλιστα στείλει προς δημοσίευση, εδώ και μερικούς μήνες, σε ένα σημαντικό συλλογικό τόμο προς τιμήν του, θα έλεγα, πρύτανη των συνταγματολόγων της γειτονικής χώρας και συναδέλφου μου από παλιά, μία μελέτη που εξηγεί ακριβώς γιατί υπάρχει μία ανανέωση αυτού που λέμε στην επιστήμη «μονιστική αντίληψη» που οδηγεί στη σαφή υπεροχή του Διεθνούς Δικαίου επί του Συντάγματος, κάτι το οποίο το είχαμε κατοχυρώσει από την ενδιάμεση Συμφωνία του 1995. Ήταν μία σύλληψη που την είχαμε προωθήσει τότε, με Υπουργό Εξωτερικών τον Κάρολο Παπούλια, από κοινού, ο αείμνηστος Κρατερός Ιωάννου, καθηγητής του Διεθνούς Δικαίου και δικαστής μετέπειτα στο Δικαστήριο του Λουξεμβούργου και, θα μου επιτρέψετε να πω, εγώ βέβαια, που ως Υπουργός Τύπου τότε στην τελευταία κυβέρνηση Ανδρέα Παπανδρέου, έπαιζα έναν πολύ ενεργό ρόλο και στα ζητήματα αυτά.

Α. Έλλις: Υπό την πίεση –με τον κ. Βενιζέλο είναι δύσκολο να λειτουργήσεις μέσα σε 17 λεπτά– θα ήθελα έστω ένα-δύο λεπτά την προσωπική σας κατάθεση σε ό,τι αφορά την Άγκελα Μέρκελ που φεύγει και με την οποία δεν ήσασταν Πρωθυπουργός, αλλά συνεργαστήκατε με την ομάδα της γερμανικής κυβέρνησης τότε σε πολύ δύσκολες εποχές, με το PSI, με την Τρόικα, με…, με…, με… Τι αφήνει πίσω και τι αίσθηση σας έχει αφήσει εσάς σε προσωπικό επίπεδο όλη αυτή η περίοδος , και με τον κ. Σόιμπλε βέβαια.

Ευ. Βενιζέλος: Πριν μερικές εβδομάδες, όπως ξέρετε, είχα γράψει ένα άρθρο στην «Καθημερινή» και το αναδημοσιεύσατε στην αγγλόφωνη έκδοση που διευθύνετε, με τίτλο «Μία σοφότερη Άγκελα Μέρκελ». Βεβαίως έχει γίνει σοφότερη μετά από 16 χρόνια, μετά από τέτοια εμπειρία και με τη σκέψη ότι τώρα αποχωρεί, κάνει έναν ιστορικό απολογισμό, έχει καταγραφεί στη γερμανική, στην ευρωπαϊκή και στη διεθνή ιστορία, και θα παίξει ρόλο, δεν σταματά η παρουσία της η πολιτική, και μάλιστα η διεθνής, με την αποχώρηση από την Καγκελαρία. Δεν νομίζω ότι έχει αλλάξει άποψη για τον τρόπο διαχείρισης της ελληνικής κρίσης.

Α. Έλλις: Είπε μία-δύο φορές ότι ήμουν λίγο σκληρή…

Ευ. Βενιζέλος: Βεβαίως χρειάζεται μία φιλικότερη ανάμνηση και βεβαίως τώρα όλοι καταλαβαίνουν ότι είχαμε δίκιο όταν επιμέναμε ότι θα έπρεπε η δημοσιονομική προσαρμογή να γίνει σε μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και με ηπιότερα μέτρα, ώστε οι πολλαπλασιαστές, οι περιβόητοι, να λειτουργούν διαφορετικά και να έχουμε μικρότερη σωρευτική ύφεση επί μακρό χρονικό διάστημα και να έχουμε και μικρότερη ανεργία. Αυτό δεν μπορούσε να το αντιληφθεί τότε η ομάδα των εταίρων μας, δεν μπορούσε να το αντιληφθεί όμως ούτε το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο που το επέβαλε στην καρδιά της Ευρωζώνης η γερμανική κυβέρνηση. Αλλά στο μεγάλο θέμα της παραμονής της Ελλάδας στο ευρώ νομίζω ότι ο ρόλος της ήταν πάντα θετικός, αλλά πρέπει να πω ότι και ο Βόλφκαντ Σόιμπλε έφερνε το ζήτημα, αλλά όταν έπαιρνε μία σαφή απάντηση, όπως αυτή που του είχα δώσει εγώ, όλες τις κρίσιμες στιγμές στην κατάμαυρη περίοδο 2011-2012, δεν πίεζε περαιτέρω, αντιθέτως στήριξε εκ μέρους της Μέρκελ και της κυβέρνησης  τη δραστική επέμβαση στο χρέος, επέμβαση χάρη στην οποία τώρα το χρέος μας είναι βιώσιμο, είναι υβριδικό και βιώσιμο. Τώρα εμείς υπάρχουμε και λειτουργούμε επειδή έχει γίνει αυτή η παρέμβαση και επειδή το χρέος έχει τα χαρακτηριστικά τα διαρθρωτικά που προσελήφθησαν τότε, το 2012.

Άρα, από την άποψη αυτή, είναι λάθος να καλλιεργείται η εντύπωση ότι όλη μας η προσπάθεια και όλη η αγωνία και ο κόπος και ο ιδρώτας του ελληνικού λαού και οι περικοπές των εισοδημάτων του ήταν ένα πείσμα προσωπικό της κας. Μέρκελ και θα μπορούσε να έχει γίνει μία άλλη επιλογή και άρα υπήρχε μία άλλη λύση την οποία κάποιοι επαγγέλλονταν , αλλά απεδείχθη ότι δεν υπήρχε άλλη λύση, γιατί αυτοί που έλεγαν ότι υπήρχε άλλη λύση, μετά προσχώρησαν με το χειρότερο τρόπο, τον πιο βίαιο, στη λύση των μνημονίων.

Άρα εμείς πρέπει να πούμε πώς νιώθουμε απέναντι στην περίοδο εκείνη. Το πώς νιώθει η κα. Μέρκελ έχει σημασία, αλλά δευτερεύουσα σε σχέση με το πώς εμείς αντιλαμβανόμαστε και εάν διατηρούμε το κεκτημένο αυτό, το πολύτιμο, ως θεμέλιο για τη στρατηγική του μέλλοντος και για την αποτροπή των κινδύνων του μέλλοντος, γιατί έχει επικρατήσει πολύ μεγάλος εξωραϊσμός, πολύ μεγάλη επανάπαυση και πολύ μεγάλη βεβαιότητα ότι τίποτα το έκτακτο ή το δύσκολο δεν πρόκειται να έρθει.

Α. Έλλις: Σας ευχαριστώ. Έχω πιεστεί πάρα πολύ από το χρόνο. Νομίζω ότι περνάμε ωραία στο επόμενο panel, γιατί μιλήσαμε για την οικονομία, νομίζω ότι δένει με το επόμενο panel της Μαρίας. Σας ευχαριστώ πολύ και ευχαριστώ τον κ. Βενιζέλο πρώτα από όλα.

Αναζητώντας το αόρατο σύμπαν

 Σκοτεινή ύλη, σκοτεινή ενέργεια, μαύρες τρύπες

ΝΤΑΒΙΝΤ ΕΛΜΠΑΖ (DAVID ELBAZ)

Η πρόοδος της αστρονομίας μέσα στον 20ό αιώνα σημείωσε τεράστια άλματα: επιταχυνόμενη διαστολή του σύμπαντος, Μεγάλη Έκρηξη, µαύρες τρύπες, υπερκαινοφανείς αστέρες και τόσα άλλα. Ωστόσο, η αόρατη σκοτεινή ύλη, που είναι αναγκαία για να εξηγήσουμε την κίνηση των γαλαξιών, η αόρατη σκοτεινή ενέργεια, που είναι αναγκαία για να δικαιολογήσουμε την επιτάχυνση της διαστολής του σύμπαντος, αλλά και οι µαύρες τρύπες, που εξαφανίζουν τη συνήθη ύλη όπως ο ταχυδακτυλουργός εξαφανίζει έναν λαγό μέσα στο καπέλο του, διαμορφώνουν την εικόνα ενός σύμπαντος που αδυνατούμε να το συλλάβουμε, γιατί δεν μπορούμε να παρατηρήσουμε ολοένα και μεγαλύτερο τµήµα του.

Ρίχνοντας φως σε ό,τι προσφυώς ονομάζεται το μαύρο τρίγωνο της άγνοιάς µας, ο συγγραφέας προσπαθεί να εντοπίσει τις προκαταλήψεις που µας κρύβουν ένα τόσο μεγάλο μέρος του σύμπαντος, αναλύοντας μια σειρά από πιθανές αυταπάτες. Υπάρχει, πράγματι, έλλειμμα ύλης στο σύµπαν; Ενδέχεται οι παρατηρήσεις µας να είναι εσφαλμένες; Άραγε βλέπουμε τριδιάστατα ένα διδιάστατο ολογραφικό σύµπαν; Ή μήπως ζούμε μέσα σε μια μαύρη τρύπα συμπαντικών διαστάσεων, σε μια φυσαλίδα-σύµπαν ή σ’ ένα σύµπαν-νησί;

Σε τούτο το ιδιαίτερα εύληπτο βιβλίο, ο κορυφαίος αστροφυσικός Νταβίντ Ελμπάζ εξετάζει υπό ένα ολότελα διαφορετικό πρίσμα τα θεμελιώδη ερωτήματα που απασχολούν τη σύγχρονη κοσμολογία.

---

Απόσπασμα από την εισαγωγή του βιβλίου:

Θα αρχίσουμε την εξερεύνησή μας από όσα ήδη γνωρίζουμε για το σύμπαν. Σε αντίθεση με την εικόνα που έχουμε ότι ο ουράνιος θόλος παραμένει αμετάβλητος, στην πραγματικότητα το σύμπαν αλλάζει με ιλιγγιώδη ταχύτητα: άστρα και γαλαξίες πεθαίνουν, ενώ μαύρες τρύπες «τρέφονται» με διαστρική ύλη. 

Ο αστρονόμος ταξιδεύει στο σύμπαν με τη σκέψη του, αποκωδικοποιώντας τη γλώσσα του φωτός που συλλαμβάνουν τα τηλεσκόπια. Το φως μάς δίνει πληροφορίες για τα άστρα που το εκπέμπουν, αλλά και για τα αόρατα άστρα που το απορροφούν. Τα χρώματα μιας φωτεινής πηγής μάς δίνουν πληροφορίες τόσο για τη φύση της όσο και για την κίνησή της στο Διάστημα. Η μελέτη αυτών των σχεδόν αδιόρατων αλλαγών του κόσμου αποκαλύπτει ένα τριδιάστατο σύμπαν. 

Η ημέρα και η νύχτα 

Την ημέρα, οι ζωοδότρες ακτίνες του Ήλιου κατακλύζουν με φως τον ουράνιο θόλο. Όταν νυχτώνει, το σύμπαν ανακτά το πλεονέκτημα. Το μυστήριο του σύμπαντος πηγάζει από το σκοτάδι της νύχτας: όταν το βλέμμα μου βυθίζεται στο σκοτάδι ανάμεσα σε δύο άστρα, για ποιον λόγο δεν βλέπω ένα μακρινό άστρο; 

Σε ένα άπειρο σύμπαν που είναι γεμάτο με άστρα, σε όποια κατεύθυνση κι αν έστρεφα το βλέμμα μου θα έπρεπε να βλέπω ένα φωτεινό άστρο. Καθώς δεχόμαστε φως απ’ όλες τις κατευθύνσεις, το φως της μέρας θα έπρεπε να δεσπόζει ακόμη και όταν γυρνάμε την πλάτη μας στον Ήλιο. 

Τον 17ο αιώνα, η σκέψη αυτή οδήγησε τον Γιοχάννες Κέπλερ να υποθέσει ότι το σύμπαν είναι πεπερασμένο. Δύο αιώνες αργότερα, ο Βίλχελμ Όλμπερς φαντάστηκε ότι υπάρχει μια αόρατη απορροφητική ύλη που γεμίζει τον χώρο ανάμεσα στα άστρα, προκειμένου να εξηγήσει το σκοτάδι της νύχτας. Καθώς, όμως, η ύλη αυτή θα δεχόταν την ακτινοβολία των άστρων, θα θερμαινόταν και θα μετατρεπόταν με τη σειρά της σε πηγή φωτός. 

Το αίνιγμα του σκοταδιού της νύχτας ―ή το παράδοξο του Όλμπερς, όπως είναι γνωστό― είναι ένα από τα κλειδιά για την κατανόηση της φύσης του σύμπαντος. Όχι μόνο η αστροφυσική, αλλά και η φυσική οφείλουν πολλά στη νύχτα. Η πρώτη μαθηματική διατύπωση των νόμων που διέπουν τις αλλαγές στον κόσμο έγινε από τον Νεύτωνα για τη βαρύτητα. Στη συνέχεια, με βάση το νευτώνειο παράδειγμα διατυπώθηκαν και άλλοι νόμοι για τις φυσικές δυνάμεις που γεννούν την κίνηση και συμμετέχουν στον μετασχηματισμό του κόσμου. 

Ο νυχτερινός ουρανός ―με τις λευκές του νότες πάνω σε μια μαύρη παρτιτούρα― υπενθυμίζει στον αστρονόμο τη σχέση ανάμεσα στις γνώσεις που έχουμε αποκτήσει και στις γνώσεις που μας απομένουν να ανακαλύψουμε. Σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απ’ ό,τι στο παρελθόν, η νύχτα υπενθυμίζει σήμερα στα ανθρώπινα όντα τον άπειρο δρόμο που τους απομένει να διασχίσουν. Ο σοφός έχει μάθει ότι το ερώτημα είναι πιο σημαντικό από την απάντηση. 

Ακόμη κι όταν μεγαλώνουμε, ψηλώνουμε και, τελικά, συρρικνωνόμαστε από τα γηρατειά, ο ουρανός μάς φαίνεται ότι παραμένει πάντα ίδιος. Μπροστά στην απεραντοσύνη του το μέγεθός μας έχει ελάχιστη σημασία, όπως εξάλλου και οι γνώσεις μας. Μερικές φορές, πάλι, το ξεχνάμε, και η αιωνιότητα μας φαίνεται πολύ κοντά, αρνούμενη το αιχμηρό βέλος του χρόνου που κυλάει. Ωστόσο, ακόμη κι αν παραβλέψουμε την προφανή αιωνιότητα των χώρων που είναι απείρως μεγάλοι, ο χρόνος μάς επιβάλλεται μέσα από το σκοτάδι της νύχτας! 

Ο συγγραφέας Έντγκαρ Άλλαν Πόε είχε εξηγήσει την προέλευση της σκοτεινής νύχτας, δηλώνοντας ότι «η απόσταση του αοράτου βάθους είναι τόσο μεγάλη, ώστε το φως δεν έχει τον χρόνο να τη διασχίσει». Ενάμιση χρόνο προτού βυθιστεί στο αιώνιο σκοτάδι, ο Πόε συνέλαβε διαισθητικά την προέλευση της νύχτας στο πεζό ποίημά του Eureka – An Essay for the Material and Spiritual Universe (1848). 

Ναι, κάθε κατεύθυνση μπορεί να τείνει προς ένα άστρο, όμως το φως αυτού του άστρου που ταξιδεύει με 300.000 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο θα φτάσει σε εμάς έπειτα από πολλά χρόνια… Επομένως, ο Πόε υπέθετε εμμέσως ότι τα άστρα δεν ακτινοβολούν αιωνίως και ότι υπήρξε μια αρχή στο σύμπαν! Το σκοτάδι της νύχτας αντικατοπτρίζει τη μακρά νύχτα που δέσποζε στο σύμπαν πριν από τη γέννηση του πρώτου άστρου. 

Το φως του πιο μακρινού άστρου φτάνει σ’ εμάς, τη στιγμή που διαβάζετε αυτή τη φράση, ύστερα από ένα ταξίδι 13,8 δισεκατομμυρίων ετών δίχως να έχει συναντήσει το παραμικρό εμπόδιο στη διαδρομή του. Ο χρόνος που κύλησε ώσπου να φτάσει σ’ εμάς ανάγεται σε μια εποχή στην οποία δεν υπήρχε κανένα άστρο στο σύμπαν… 

Παρότι η εξήγηση του Πόε είναι επιστημονικά έγκυρη, λείπει μια σημαντική λεπτομέρεια: τη νύχτα, τα μάτια μας αντιλαμβάνονται μόνο το ορατό φως των άστρων· όμως, υπάρχει και μια άλλη μορφή φωτός, που είναι αόρατη στα μάτια μας! Πριν από τη γέννηση του πρώτου άστρου, η ύλη γέμιζε το σύμπαν με τη μορφή διάχυτων αερίων ― ένα ζεστό πλάσμα που η θερμοκρασία του ήταν 3.000 βαθμοί πάνω από το απόλυτο μηδέν. 

Η διαστολή του σύμπαντος που ξεκίνησε με τη Μεγάλη Έκρηξη διαστέλλει επίσης το φως που εκπέμπεται από το μακρινό κοσμικό πλάσμα, καθιστώντας το αόρατο στα μάτια μας τα οποία είναι προσαρμοσμένα στο λεγόμενο ορατό φως ― αυτό που αποτελεί το 90% της ακτινοβολίας του Ήλιου. Καθώς έχουμε γεννηθεί στη Γη που τη λούζει το λευκό φως του Ήλιου, είμαστε τυφλοί στα αόρατα μηνύματα των πρώτων αιώνων του σύμπαντος. Ευτυχώς, τα τηλεσκόπια και οι δορυφόροι μάς βοηθούν να διορθώσουμε το μειονέκτημά μας και να μπορέσουμε να δούμε την αόρατη ακτινοβολία της νύχτας.