Ένας σπουδαίος διανοητής, επιστήμονας, ιστορικός, φιλόσοφος
του Κώστα Σφενδουράκη, Καθημερινή, 10/4/2021
Τη Δευτέρα, 5 Απριλίου 2021, έφυγε από κοντά μας ο «μέγας δαρβινιστής», ο καθηγητής Κώστας Β. Κριμπάς. Η προσφορά του στη βιολογία και στη διάδοση της εξέλιξης είναι πλέον γνωστή από τα πλήθος δημοσιεύματα για τη ζωή και το έργο του. Εδώ καταθέτω μια προσωπική εικόνα για τον σπουδαίο επιστήμονα και άνθρωπο, ελπίζοντας να αναδειχθούν κάποιες σημαντικές πτυχές της προσωπικότητάς του.
Πρωτογνώρισα τον Κριμπά ως μέλος του Δ.Σ. της Ελληνικής Ζωολογικής Εταιρείας (ΕΖΕ) όταν, νεοφώτιστος βιολόγος, έγινα μέλος της. Λίγους μήνες νωρίτερα, επιχειρούσα να κατανοήσω όσα έγραφε στο πρόσφατο, τότε, βιβλίο του «Δαρβινικά» (Ερμής, 1986), μια συλλογή 11 δοκιμίων που εξέταζαν μεγάλο εύρος θεμάτων υπό το πρίσμα του δαρβινισμού. Ιδιαίτερη εντύπωση μου είχε κάνει η ριζοσπαστική πρότασή του να εγκαταλειφθεί από την εξελικτική θεωρία η έννοια της «προσαρμογής»!
Πρωτάρης στα εξελικτικά, δυσκολευόμουν να κατανοήσω τη σύνθετη επιχειρηματολογία και τον θεωρητικό λόγο του, οπότε με έκπληξη συνάντησα έναν άνθρωπο προσιτό, απλό, με καυστικό χιούμορ και ειλικρινές ενδιαφέρον για τη φύση. Ήταν άλλωστε ιδρυτικό μέλος της ΕΖΕ, από τις πρώτες επιστημονικές εταιρείες στην Ελλάδα, που περιλάμβανε στους σκοπούς της την προστασία της άγριας ζωής. Αργότερα, ευτύχησα να τον γνωρίσω καλύτερα, κυρίως όταν μετέφραζα στα ελληνικά κι εκείνος επιμελείτο το ογκώδες βιβλίο του Ερνστ Μάυρ «Η ανάπτυξη της βιολογικής σκέψης» για το Μορφωτικό Ιδρυμα της Εθνικής Τραπέζης, στο Δ.Σ. του οποίου θήτευε.
Στις συζητήσεις μας επί θεμάτων που συνδύαζαν την ιστορία της εξελικτικής σκέψης με σύγχρονες εξελίξεις, ανακάλυπτα την απίστευτη ευρυμάθειά του και μια μνήμη που φάνταζε ανεξάντλητη. Μαζί με το οξύτατο κριτικό πνεύμα του, κάθε πρόταση που διατύπωνε συμπύκνωνε, θαρρείς, υλικό ικανό να τροφοδοτήσει ολόκληρες διατριβές.
Αναμενόμενο, φυσικά, αφού πλέον των ξεχωριστών νοητικών ικανοτήτων του, η ζωή του ήταν γεμάτη συναντήσεις, συζητήσεις και συνεργασίες με όλους σχεδόν τους κορυφαίους εξελικτικούς της εποχής, αλλά και με πλήθος άλλων προσωπικοτήτων. Σημαντικότερη η σχέση του με τον Θεοδόσιο Ντομπζάνσκι, με τον οποίο μάλιστα επισκέφθηκαν το Αγιον Ορος, παρότι δεν είχε θρησκευτικές τάσεις· το αντίθετο μάλλον. Ετρεφε, όμως, σεβασμό για θρησκευόμενους που ήταν δεκτικοί σε λογική συζήτηση, αποφεύγοντας να προτάσσουν δογματικές αρχές.
Αντιθέτως, στεκόταν ανηλεής, χωρίς ποτέ να ξεφεύγει από ένα πλαίσιο ευπρέπειας και αστικής ευγένειας, απέναντι σε όσους αδυνατούσαν να συζητήσουν ορθολογικά ή διαπνέονταν από ιδεοληψία και δογματισμό. Το ενδιαφέρον του σε κάθε συζήτηση εστιαζόταν σε έννοιες, ιδέες και επιχειρήματα, ουδέποτε σε πρόσωπα. Το κοφτερό του χιούμορ, βέβαια, μπορούσε συχνά να παρεξηγηθεί, όπως όταν σε κάποια εκδήλωση προκάλεσε τον «σχετικιστή» συνομιλητή του να δεχθεί μια γροθιά, ώστε να διαπιστώσει εάν η ενδεχόμενη πτώση του στο πάτωμα ήταν θέμα εννοιολογικού πλαισίου ή κοινωνικής κατασκευής...
Συχνά αναφερόταν στον καλό του φίλο Richard Lewontin, σπουδαίο γενετιστή και εξελικτικό βιολόγο στο Χάρβαρντ, με τον οποίο διαφωνούσαν σε πολλά. Ο Lewontin, όντας μαρξιστής, προσέγγιζε πολλά ζητήματα της εξελικτικής θεωρίας υπό ιδεολογικό πρίσμα, κάτι που δεν μπορούσε να δεχθεί ο Κριμπάς! Εντούτοις, σεβόταν πολύ τις απόψεις του φίλου του και αλληλογραφούσε τακτικά μαζί του όταν αναζητούσε μια κριτική ματιά για σκέψεις και ιδέες του.
Κόκκινο πανί ήταν επίσης και η αναφορά στον Αριστοτέλη ως σημαίνοντα για την εξέλιξη. Κομβικό ρόλο σε αυτό έπαιζε η τελεολογία που διαποτίζει το έργο του φιλοσόφου, την οποία ο Κριμπάς προσπαθούσε να εξαλείψει από την εξελικτική σκέψη. Οι γνώσεις του εξάλλου για τη φιλοσοφία, την αρχαία αλλά και την πιο πρόσφατη ελληνική γραμματεία, ήταν ιδιαιτέρως πλούσιες. Εξίσου βαθιά ήταν και η γνώση του για την ελληνική γλώσσα, την οποία και χρησιμοποιούσε με έναν προσωπικό, ιδιόμορφο τρόπο, που μερικές φορές καθιστούσε δυσπρόσιτα τα γραπτά του.
Η συγγραφή του ογκώδους έργου του για τον δαρβινισμό (Ωκεανίδα, 2009) απορροφούσε μεγάλο μέρος της ενέργειάς του για πολλά χρόνια. Οταν ολοκληρώθηκε, αντί να εφησυχάσει, ξεκίνησε αμέσως τις προσπάθειες να εκδοθεί στα αγγλικά. Δυστυχώς, έκτοτε οι επαφές μας αραίωσαν και δεν έμαθα τι απέγινε με αυτό. Παράλληλα, βέβαια, τον κέρδιζε όλο και περισσότερο η ιστορία της ελληνικής ακαδημαϊκής κοινότητας, για την οποία αφηγείτο πολλά σε κάθε συνάντηση. Επένδυε επίσης αρκετό χρόνο και στα καθήκοντά του προς την Ακαδημία Αθηνών, η οποία, σοφά πράττοντας, τον είχε εκλέξει μέλος της το 2002.
Οι συχνά απρόσμενες, ριζοσπαστικές σκέψεις του Κριμπά δεν περιορίζονταν στην προσαρμογή που προανέφερα. Θυμάμαι την έκπληξη όλων των παρευρισκομένων, όταν σε κάποια δημόσια εκδήλωση για το περιβάλλον πρότεινε, μεταξύ σοβαρού και αστείου(;), την απομάκρυνση των ανθρώπων από ορεινούς όγκους, αφού εξάλλου οι ορεινές κοινότητες ήταν σχετικά πρόσφατο δημιούργημα ανάγκης για τους ελληνικούς πληθυσμούς! Φαίνεται πως είχε προλάβει κάποια χρόνια τον Ε.Ο. Wilson και την πρότασή του να αφεθεί η μισή Γη στους υπόλοιπους οργανισμούς...
Ο Κριμπάς δεν δίσταζε να αλλάξει ριζικά άποψη εάν θεωρούσε ότι το απαιτούσαν οι ενδείξεις. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα η κοινωνιοβιολογία, την οποία αρχικά αποστρεφόταν, αλλά εντέλει αποδέχθηκε πλήρως, χωρίς ωστόσο να απεμπολήσει την κριτική προσέγγιση σε όσα στοιχεία της θεωρούσε προβληματικά ή υπερβολικά. Είχε νωρίτερα από πολλούς αντιληφθεί ότι η εξελικτική θεωρία προσφέρει το αναγκαίο υπόβαθρο για την κατανόηση πλήθους φαινομένων σε πολλά πεδία πέραν των «παραδοσιακών» βιολογικών. Ουδέποτε υπέπεσε σε ακραίο βιολογισμό, όμως, αλλά και ουδέποτε αποδέχθηκε τον αποκλεισμό της βιολογικής ερμηνείας από κοινωνικά και άλλα φαινόμενα. Η επιστημολογία και η κάπως προσωπική εκδοχή της θετικιστικής φιλοσοφίας του χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής, καθώς πηγάζουν από βαθιά γνώση και εμβριθή μελέτη τεράστιου εύρους δεδομένων και ιδεών.
Εν κατακλείδι, ο Κριμπάς ήταν σπουδαίος διανοητής, επιστήμονας, ιστορικός, φιλόσοφος. Από τους ανθρώπους που σπανίως συναντά κανείς στη ζωή του. Μιας που κι εκείνος απεχθανόταν κάθε υπόνοια μεταφυσικής, το μόνο που θα ευχηθώ είναι να αξιοποιηθούν οι ιδέες του όπως τους αξίζει και να βρει συνέχεια η βαριά κληρονομιά του.
Μαζί με το οξύτατο κριτικό πνεύμα του, κάθε πρόταση που διατύπωνε συμπύκνωνε, θαρρείς, υλικό ικανό να τροφοδοτήσει ολόκληρες διατριβές.
Μια συνέντευξη με τον Κώστα Κριμπά >>
.
ΈΝΑΣ ΑΡΙΣΤΟΚΡΆΤΗΣ ΤΟΥ ΠΝΕΎΜΑΤΟΣ
του Τάκη Θεοδωρόπουλου, Καθημερινή
Ο Κωνσταντίνος Κριμπάς κατ’ αρχήν ήταν επιστήμονας. Υπηρέτησε την επιστήμη του, τη βιολογία και τη γενετική, σε όλη του τη ζωή με την έρευνα, τη διδασκαλία και τη συγγραφή. Τα δύο τελευταία του έργα είναι αφιερωμένα στον Δαρβίνο. «Ο δαρβινισμός και η ιστορία του ως τις μέρες μας» το 2009 και «Ο δαρβινισμός στην Ελλάδα» το 2018.
Η θεωρία της εξέλιξης δεν ήταν απλώς το πεδίο των ερευνών του και το υλικό της διδασκαλίας του. Ήταν η ραχοκοκαλιά της σκέψης του, ο τρόπος με τον οποίον αντιλαμβανόταν τον κόσμο, το φιλοσοφικό του «κατ’ αρχήν». Ήταν ορθολογιστής με την πιο καθαρή σημασία του όρου. Πίστευε ότι ο ορθός λόγος δεν ήταν μόνον το μεγάλο όπλο της επιστήμης, αλλά και το πιο αποτελεσματικό εργαλείο της ίδιας της ζωής.
Όσο και αν αφοσιώθηκε στην έρευνα και στη διδασκαλία, πρώτα στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο και μετά στο ΕΚΠΑ, η ευρύτητα της καλλιέργειάς του, ακόμη και η αγάπη του για τη λογοτεχνία τού επέτρεπαν να αξιοποιήσει την οξύνοιά του για να σταθεί απέναντι στους καιρούς. Και στάθηκε με ειλικρίνεια, ευθύτητα και αξιοπρέπεια, τιμώντας με τη στάση του τον ρόλο του «πνευματικού ανθρώπου». Σπάνιο είδος στις μέρες μας, όπου οι λεγόμενοι «πνευματικοί άνθρωποι» μιλούν πολύ για να καλύψουν την ένδειά τους. Ανήκε σε αυτή την αριστοκρατική μειονότητα των διανοουμένων που έχουν εμπιστοσύνη στο έργο τους και δεν αισθάνονται την ανάγκη να δικαιολογήσουν την ύπαρξή τους υπηρετώντας καιροσκοπικά τη δημοσιότητα.
Είχα την τύχη να τον γνωρίζω. Την ακόμη μεγαλύτερη τύχη να με θεωρεί φίλο του, παρά τη διαφορά ηλικίας. Μου θύμιζε πάντα αυτό που είχε πει κάποτε ο Χορν, ότι δεν καταδέχθηκε ποτέ να φορέσει τη στολή του ηθοποιού, να παριστάνει δηλαδή ότι είναι κάτι διαφορετικό. Ο Κριμπάς δεν καταδέχθηκε ποτέ να φορέσει τη στολή του διανοούμενου.
Δεν θυμάμαι ποτέ να έπληξα μαζί του ή να αισθάνθηκα πως χάνω τον χρόνο μου. Ετοιμόλογος, με ιδιόρρυθμο χιούμορ, ήταν αξιοζήλευτος συνομιλητής. Ένας από αυτούς που όταν τους έχεις απέναντί σου προσέχεις να μην πεις ανοησίες, διότι δεν θα περάσουν απαρατήρητες. Τον θαύμαζα για τον τρόπο που γερνούσε. Διατηρώντας την οξύνοιά του, το χιούμορ του και βέβαια, τον ακούραστο ορθολογισμό του.
Για το σημαντικό επιστημονικό του έργο θα μιλήσουν άλλοι, αρμοδιότεροι. Εγώ απλώς θέλω να καταγράψω την ποιότητα του πνεύματός του. Αυτή την πολύτιμη αξία που γίνεται όλο και πιο σπάνια. Το μοναδικό αντίδοτο στη μετριοκρατία, που απειλεί την ύπαρξή μας πανταχόθεν. Και αυτές τις μέρες που ο θάνατός του είναι ακόμη πρόσφατος –πέθανε στις 5 Απριλίου– σκέφτομαι πως η σημερινή Ελλάδα πάσχει από την έλλειψη αυτής της πνευματικής αριστοκρατίας που εκπροσωπούσε ο Κωνσταντίνος Κριμπάς.
