Η ανθρώπινη κοινωνία και η πίστη στους θεούς

Καθημερινή, 22/3/2019

Προηγήθηκαν οι μεγάλες πολύπλοκες κοινωνίες και ακολούθησαν οι μεγάλοι παντογνώστες θεοί, όταν ο πληθυσμός ξεπέρασε το ένα εκατομμύριο, σύμφωνα με νέες επιστημονικές εκτιμήσεις. Τι ήλθε πρώτο; Η μεγάλη και πολύπλοκη κοινωνία ή ο ισχυρός θεός φορέας της ηθικής; Σε αυτό το ανθρωπολογικό ερώτημα, η νέα επιστημονική απάντηση είναι ότι συνέβη το πρώτο, δηλαδή προηγήθηκε η επέκταση της ανθρώπινης κοινωνίας και ακολούθησε η πίστη στους παντοδύναμους τιμωρούς θεούς με τις αυστηρές ηθικές αρχές.

Ο θεός Αμμων προστάτευε τον Τουταγχαμών και δρούσε ως
«ουράνιος αστυνόμος» για την ανθρώπινη κοινωνία. Οι θεοί
των μονοθεϊστικών θρησκειών προστατεύουν επίσης πρωτίστως
τα άτομα της εξουσίας.

Εδώ και χρόνια, επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων συμφωνούν ότι υπάρχει σχέση ανάμεσα στους θεούς και στην κοινωνική πολυπλοκότητα, αλλά διαφωνούν ποιο από τα δύο προηγήθηκε και βοήθησε να εμφανισθεί το άλλο. Η νέα έρευνα, με επικεφαλής τον ανθρωπολόγο Πάτρικ Σάβιτζ του ιαπωνικού Πανεπιστημίου Κέιο, που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Nature, υποστηρίζει αρκετά πειστικά ότι η πίστη στους θεούς σχεδόν πάντα αναδύθηκε μετά την άνοδο των πολύπλοκων κοινωνιών. Μάλιστα, αυτό συνέβη κάθε φορά περίπου 100 χρόνια αφότου ο πληθυσμός μιας μεγα-κοινωνίας ξεπερνούσε περίπου το ένα εκατομμύριο ανθρώπους. Οι ερευνητές ανέλυσαν στοιχεία για 414 κοινωνίες που εμφανίστηκαν σε 30 διαφορετικές περιοχές κατά τα τελευταία 10.000 χρόνια στην παγκόσμια ιστορία, από το τέλος της Παλαιολιθικής εποχής έως τη Βιομηχανική Επανάσταση. Αξιολογώντας κάθε κοινωνία με βάση 51 δείκτες κοινωνικής πολυπλοκότητας (μέγεθος πληθυσμού, εμφάνιση ιεραρχίας, γραφειοκρατίας, νομοθεσίας, χρήματος κ.ά.) και τέσσερις δείκτες υπερφυσικής πίστης, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι, όταν μια κοινωνία υπερέβαινε ένα ορισμένο μέγεθος και ένα βαθμό πολυπλοκότητας, τότε έτεινε να αναπτύσσει την πίστη σε «μεγάλους» θεούς φορείς μιας καθολικής ηθικής.

Αυτή η πίστη σε μια ανώτερη δύναμη ηθικής, γνώσης και ισχύος, που συνήθως ζούσε στον ουρανό, από όπου επέβλεπε τα πάντα, επιβράβευε τις καλές πράξεις και τιμωρούσε τις κακές (π.χ. μέσα από το κάρμα στις ασιατικές θρησκείες), συνέβαλε καθοριστικά στο να προωθούνται η κοινωνική συνοχή και η συνεργασία ανάμεσα σε διαφορετικούς ανθρώπους. Αντιθέτως, σύμφωνα με τους ανθρωπολόγους, οι μικρές κοινωνίες των κυνηγών - τροφοσυλλεκτών, όπου πολλοί ήσαν συγγενείς μεταξύ τους και όλοι γνωρίζονταν μεταξύ τους, συνεπώς οι αντικοινωνικές παρασπονδίες εύκολα αντιμετωπίζονταν, δεν χρειάζονταν έναν ουράνιο υπερφυσικό «αστυνόμο».