Τον πατέρα μου τον σκότωσαν και η Φρειδερίκη και ο Ζαχαριάδης...

TVXS, 31/3/2019

Ο γιος του ιδεολόγου και αγωνιστή της αριστεράς, Νίκου Μπελογιάννη, που είχε εκτελεστεί το 1952 στο Γουδί, και της Έλλης Παππά, δημοσιογράφου και συγγραφέα, ανιψιός επίσης της εμβληματικής Διδώς Σωτηρίου που τον μεγάλωσε σαν παιδί της μέχρι τα δώδεκα του χρόνια, σε μια σπάνια συνέντευξή του, αποδεικνύει πως δεν ζει με «ήρωες» και «φαντάσματα».

Ξαφνιασμένος, στο σαλόνι του διαμερίσματος του πέμπτου ορόφου μιας μεσοαστικής πολυκατοικίας στου Ζωγράφου (μέσα στο σπίτι, στο οποίο κάποτε έμενε μαζί με τη μητέρα του, την αγωνίστρια της Αριστεράς, Έλλη Παππά), το πρώτο που κοιτάω, επάνω σε μία κολόνα, στα αριστερά της πόρτας εισόδου, είναι το πολυφωτογραφημένο πορτρέτο του Πάμπλο Πικάσο για τον «άνθρωπο με το γαρύφαλλο», τον πατέρα-ήρωά του – σχεδόν ταυτόχρονα με το «χαίρω πολύ» μας. «Είναι το αυθεντικό;», τον ρωτάω έκπληκτος, παρατηρώντας το ιδιόχειρο σημείωμα του ίδιου του σπουδαίου ζωγράφου, που βρίσκεται στην πίσω πλευρά. «Όχι, όχι», μου εξηγεί. «Το αυθεντικό είναι πολύ μικρότερο σε μέγεθος, και ανήκε σε μια σειρά που έφτιαχνε ο Πικάσο με εκτελεσμένους από διάφορα καθεστώτα – μεταξύ αυτών, δυο Βάσκοι που είχε εκτελέσει ο Φράνκο, ένας Αλγερινός που είχαν εκτελέσει οι Γάλλοι και ο πατέρας μου. Η μόνη μαρτυρία που έχουμε για το αυθεντικό είναι απ’ τον Βασίλη Βασιλικό, που έλεγε ότι το είχε δει στο μπουντουάρ της Σιμόν Σινιορέ, παλαίμαχης ηθοποιού, Σταλινικιάς μέχρι το κόκαλο, συζύγου του Υβ Μοντάν. Έκτοτε θα πέρασε σε κάποιον από τους κληρονόμους της, αλλά ουσιαστικά δεν έχουμε ιδέα πού βρίσκεται και δεν μπορούμε καν να το πλησιάσουμε ή να το φωτογραφίσουμε».

Ο συνταξιούχος χημικός μηχανικός που κάθεται απέναντί μου, εμπεριέχει όλα όσα συνθέτουν ένα ισχυρό κεφάλαιο της νεότερης ελληνικής ιστορίας, αν και -συνειδητοποιημένα- επέλεξε να μη γίνει ποτέ κομμάτι της ενεργό, αποδομώντας την έννοια του πολιτικού «συνεχιστή»: Γιος του αγωνιστή-ήρωα και ιδεολόγου της Αριστεράς, Νίκου Μπελογιάννη, που εκτελέστηκε στις 30 Μαρτίου του 1952, στο Γουδί (ημέρα Κυριακή, στις 04:12) και της συντρόφου του, Έλλης Παππά, της αγωνίστριας δημοσιογράφου που τον μεγάλωνε για τρία χρόνια μέσα στις φυλακές προτού αναλάβει την ανατροφή του η αδελφή της και θεία του, η σπουδαία Ελληνίδα συγγραφέας Διδώ Σωτηρίου, ο (νεότερος) Νίκος Μπελογιάννης δείχνει καταρχήν να είχε συμφιλιωθεί, από τα παιδικά του σχεδόν χρόνια, με τα ασυνήθιστα μεγάλα «βάρη» των ονομάτων και τα «φαντάσματα» της ιστορίας που τον περιτριγύριζαν – ή μήπως όχι;  

- Πώς και γίνατε χημικός μηχανικός – ενώ, υποθέτω, θα μπορούσατε να κάνατε μία λαμπρή τρόπον τινά «καριέρα» στην ελληνική βουλή;

Δηλαδή τι; Να γίνει μια δυναστεία της Αριστεράς; Και μόνο στη σκέψη είναι αποκρουστικό! Να γίνω ένας Γιωργάκης ή ένας Κούλης; Προς Θεού! Θα ήταν απεχθές…

- Δεν το σκεφτήκατε ποτέ;

Ούτε κατά διάνοια! Ήδη, από τα δεκατρία μου χρόνια, είχα αποφασίσει πως θα γίνω χημικός.

- Άλλοι θα «αξιοποιούσαν» αυτό το επώνυμο…

Ναι, φυσικά. Εγώ δεν ήθελα να κάνω τέτοιο πράγμα – ήξερα πως η πολιτική είναι σκέτη μπόχα. Όπως επίσης δεν ήθελα να ασχοληθώ ούτε με τη συγγραφή, ούτε με τη δημοσιογραφία – για να μη γίνονται συγκρίσεις.

- Οι γύρω σας δεν σας έλεγαν «εσύ, που είσαι γιος ενός ήρωα της Αριστεράς…»;

Οι γύρω μου είχαν ενθουσιαστεί που το παιδί βρήκε το δρόμο του τόσο γρήγορα, έβλεπαν πως στις θετικές επιστήμες τράβαγα καλά, οπότε γιατί να πούνε κάτι άλλο;

- Οι Αριστεροί φίλοι της θείας σας, της Διδώς Σωτηρίου, δεν αποζητούσαν τον «συνεχιστή»;

Ό,τι κι αν έλεγαν οι διάφορες θείτσες, του τύπου «παιδάκι μου, να γίνεις σαν τον πατέρα σου και να τον ξεπεράσεις!», εγώ δεν υπήρχε περίπτωση να τις ακούσω. Εννοώντας όλων των ειδών τις «θείτσες».

- Πώς αντιδρούσατε όταν σας έλεγαν κάποιοι πως είστε «γιος ήρωα»;

Κάπως ενοχλημένος. Σαν να τους έλεγα: «Μήπως είμαι κι εγώ εδώ; Πρέπει να είμαι εντελώς ετερόφωτος; Μήπως υπάρχω κι εγώ;».

- Είχατε και τ’ όνομά του!

Αυτό είναι παράδοση στην Ελλάδα. Όταν ο πατέρας πεθάνει πριν από τη βάφτιση του παιδιού, το ‘χουμε να βαφτίζεται το παιδί με τ’ όνομά του. Κανονικά, είχε πει ο ίδιος, ήθελε να με βγάλουνε «Βίκτωρα». Αλλά η γιαγιά μου, η μάνα του, είχε πει «όχι, το παιδί θα βγει Νίκος!». Υποτίθεται πως κρατά τη συνέχεια…

- Τι ήταν στην παιδική σας ηλικία ο πατέρας σας;

Ήτανε ό,τι πιο σεβαστό. Αλλά εγώ, από εκεί κι έπειτα, πήρα το δικό μου δρόμο, αφοσιωμένος στις σπουδές και στη δουλειά μου.

- Ήταν σαν «βάρος» στη ζωή σας αυτό το όνομα;

Ναι. Συνέχεια.

- Δηλαδή;

Στη δεκαετία του ’60 ήτανε «πρόβλημα», με τους χαφιέδες έξω απ’ το σπίτι να παρακολουθούν. Στο σχολείο, άλλοι καθηγητές με κατατρέχανε, άλλοι έδειχναν πως συμπαρίστανται. Μετά έγινε η Χούντα και εκεί ήταν ένα γερό «πρόβλημα». Κι ύστερα, έγινε το ανάποδο – ξεκίνησαν οι πιέσεις απ’ τ’ Αριστερά: «Παιδάκι μου, να γίνεις σαν τον πατέρα σου!». Μιλάμε για γερές πιέσεις από τον Περισσό, στις οποίες δεν υπήρχε περίπτωση να ανταποκριθώ, γιατί είχα ξεκαθαρίσει τη θέση μου απέναντί τους – δεν ήθελα ούτε να τους ξέρω!

- Τόσο πολύ;

Θεωρούσα πως είχαν στρεβλώσει οποιαδήποτε Αριστερή αξία. Πως της άλλαξαν τα φώτα.

- Δεν ήσασταν ποτέ ενεργό μέλος του ΚΚΕ;

Όχι. Εγώ ήμουνα στο ΚΚΕ Εσωτερικού, στην Ανανεωτική Αριστερά. Όταν με ρωτάνε, καλή ώρα όπως εσείς, απαντώ πως «εγώ ανήκω στη μη παροπιδιφόρο Αριστερά». Να βάλω, λοιπόν, ένα ζευγάρι παρωπίδες και να πάω στον Περισσό, να με βάλουν σε ένα χρυσό κλουβί και να με περιφέρουν ανά την ύπαιθρο για να με βλέπει το κοινό και να με χειροκροτά, θα μου ήταν απεχθές! Βέβαια, θα το εξαργύρωνα πολύ ωραία: Βουλευτιλίκια, λιμουζίνες, μετά θα πήγαινα στο ΠΑΣΟΚ να βολευτώ πολύ ωραία, ύστερα στην ευρωβουλή, τέλεια όλα. Λυπάμαι, όχι! Όλα αυτά θα μου ήταν αηδιαστικά!

- Όταν λέγατε το ονοματεπώνυμό σας υποθέτω πως οι περισσότεροι θα σας αντιμετώπιζαν αν όχι με θαυμασμό, τουλάχιστον με σεβασμό…

Μπα, μην το λέτε. Μία φορά, για παράδειγμα, στη Νάουσα, μου έκανε ένας «να, έτσι θα σου στρίψουμε το λαρύγγι!». Σπάνια βέβαια συναντούσα ακραίες αντιδράσεις.

- Έχετε μνήμες μέχρι τα τρία σας χρόνια που βρισκόσασταν μαζί με τη μητέρα σας, την Έλλη Παππά, μέσα στις φυλακές, στον Πειραιά;

Ελάχιστες. Θυμάμαι μόνο το τρένο να σφυρίζει, δίπλα ακριβώς, κι εμένα να το φοβάμαι. Θυμάμαι επίσης γυναίκες τριγύρω να φωνάζουν. Τίποτε παραπάνω.

- Πώς και άφησαν ένα παιδί μέχρι τα τρία του μέσα σε μία φυλακή;

Τόσο ήταν το όριο που το παιδί έπρεπε να ζει μαζί με τη μητέρα του. Μετά έπρεπε να με πάρει κάποιος. Κι έτσι με πήρε και με μεγάλωσε η θεία μου, μέχρι τα δώδεκά μου, οπότε και αποφυλακίστηκε η μητέρα μου.

- Η θεία σας, η Διδώ Σωτηρίου...

Ακριβώς.

- Από τα τρία μέχρι τα δώδεκά σας χρόνια επισκεπτόσασταν συχνά τη μητέρα σας, μέσα στη φυλακή;

Επιτρεπόταν μία φορά στις δεκαπέντε μέρες.

- Τόσο αραιά;

Ναι.

- Πώς εκφραζόσασταν απέναντί της στη φυλακή; Με παράπονο;

Έπρεπε να της πω όλα όσα είχαν συμβεί μέσα στο δεκαπενθήμερο. Εκείνη δεν είχε πολλά πράγματα να πει, ρώταγε συνέχεια.

- Ανυπομονούσατε να τη δείτε ή είχε γίνει πια ρουτίνα;

Είχε γίνει πια ρουτίνα. Τη στείλανε στις φυλακές Αβέρωφ μετά, κι έτσι μας ήταν και πιο εύκολο να πηγαίνουμε.

- Η ίδια τι σας έλεγε για τη ζωή της στη φυλακή;

Η ζωή στη φυλακή ήτανε κάτι τόσο φρικτό, ως προς το ότι έπρεπε να συνυπάρχεις με κόσμο που δεν ήθελες ούτε να τον βλέπεις. Κόσμο που ήταν έτοιμος να σου την ανάψει, να σε καταστρέψει, να σε εξοντώσει διανοητικά, με κάθε τρόπο. Ήταν ένας ψυχικά ταλαιπωρημένος άνθρωπος η μητέρα μου – και πριν και μετά από όλη την αντιμετώπιση. Ήταν επίσης ανεπιθύμητη – και στους μεν και στους δε.

- Ουσιαστικά εσείς «γλιτώσατε» τη ζωή της μαμάς σας και δεν την εκτέλεσαν, αφού η ύπαρξη ενός παιδιού διασφάλισε τη σωτηρία της…

Ναι. Ναι. Ήμουνα ήδη επτά μηνών όταν εκτέλεσαν τον πατέρα μου… Αν και η ίδια η μητέρα μου ήθελε να την εκτελέσουν!

- Προσπαθήσατε, μετά τα δώδεκά σας, να αναπληρώσετε το κενό με τη μαμά σας ή δεν αναπληρωνόταν πια, έχοντας χάσει «επεισόδια» από τη ζωή σας;

Όχι απλώς επεισόδια, όλη τη σειρά είχα χάσει. Όταν παραλαμβάνεις έναν πιτσιρικά στα δώδεκά του πια, είναι ήδη διαμορφωμένος χαρακτήρας. Θυμάμαι ότι ακόμη και μέσα στη φυλακή, στα οκτώ, στα εννιά μου, η Έλλη μου έφτιαχνε κάτι ωραία βιβλιαράκια, κομψοτεχνήματα – καλλιτεχνικά αριστουργήματα! Και μου τα έδινε με όλη της τη χαρά! Αλλά ήτανε πολύ έξω από εμένα. Μου έδινε ένα που αφορούσε τις εθνικές φορεσιές για παράδειγμα, όταν εγώ διάβαζα Ιούλιο Βερν. Ήμασταν σε άλλο μήκος κύματος…

- Σε ποιες στιγμές σας έλειπε η μαμά σας;

Νομίζω σε καμία.

- Σας κάλυπτε απόλυτα η Διδώ;

Ναι. Έτσι κι αλλιώς, η Διδώ κοιτούσε να καλύψει την έλλειψη, το κενό. Ήταν εξαιρετική ως αυτοσχέδια μητέρα. Υπερπροστατευτική και συνεχώς αγχωμένη, διότι η ταλαίπωρη Διδώ δεν ήθελε -συνειδητά- ούτε παιδί, ούτε κατοικίδιο, γιατί ήθελε να ασχολείται με τη δημοσιογραφία, να κάνει ταξίδια, να γράφει. Και ξαφνικά, της προέκυψε ένας πιτσιρικάς -και μάλιστα «επώνυμος» μέσα στην Αριστερά- και με όλο το κόμμα πάνω απ’ το κεφάλι της να βλέπει αν με μεγαλώνει «σωστά» – όπου το «σωστά» ο καθένας το ερμήνευε κατά βούληση.

- Την ήλεγχαν;

Την κριτικάρανε. Ήταν έτοιμοι να της κάνουν εξοντωτική κριτική, για το πώς με μεγαλώνει! Έκανε ό,τι καλύτερο μπορούσε… Κι αν μη τι άλλο, μου μετέδωσε και πνεύμα. Θυμάμαι ανθρώπους του πνεύματος να μπαινοβγαίνουν μέσα στο σπίτι – τον Βάρναλη, τη Γαλάτεια Καζαντζάκη, τον Τάσο Βουρνά, την Άλκη Ζέη που με τη θεία μου αλληλολατρευόντουσαν, πολλούς…

- Πώς ήταν η καθημερινότητά σας μαζί με τη θεία σας;

Εκτός από υπερπροστατευτική, ήταν και υπερταΐστική (γελάει). Όταν δεν έγραφε ήταν στην κουζίνα και μου έφτιαχνε υπέροχα πράγματα – έφτιαχνε την πιο ωραία σμυρναίικη κουζίνα που μπορεί να φανταστεί κανείς, κι έτσι ήμουνα συνεχώς με σουτζουκάκια, με γιουβαρλάκια, με ωραία ψάρια φτιαγμένα. Και φυσικά, το καλοκαίρι, από τέλη Ιουνίου ως προχωρημένο Σεπτέμβριο, ήμασταν στην Αίγινα, όπου νοικιάζαμε ένα δωματιάκι με την τουαλέτα κάτω, βρυσάκι για πλύσιμο, με τον νερουλά να φέρνει το νερό, και με θέα απέναντι, στο Αγκίστρι. Παράδεισος! Η Διδώ θυμάμαι ότι έγραφε δώδεκα ώρες τη μέρα, κι αυτό για μένα σήμαινε ότι θα τριγύρναγα με το ποδήλατο, θα έκανα βουτιές συνεχώς, θα έπαιζα όλη μέρα – ήταν αριστούργημα! Η Διδώ με είχε επίσης και ως ακροατήριο, επειδή ήταν και ακουστικός τύπος, κι έτσι από πολύ πιτσιρικά, από τα οκτώ μου, μου διάβαζε ό,τι είχε γράψει αρχίζοντας από το «Οι νεκροί περιμένουν». Ήθελε να ακούω… Ρουφούσα ό,τι μου διάβαζε, αλλά δεν ήξερα ακόμη να κάνω παρατηρήσεις. Τώρα που κοιτάμε το αρχείο της, θυμάμαι πράγματα που μου είχε διαβάσει τότε και που δεν είχαν ενσωματωθεί στο βιβλίο, γιατί αλλιώς θα έβγαινε πολύ μεγάλο. 

- Σας έλειπε η παρουσία του πατέρα σας στη ζωή σας;

Κάτι που δεν έχεις γνωρίσει, δεν σου λείπει! Αν τον είχα γνωρίσει και είχε πεθάνει μετά, ναι, θα μου έλειπε. Γιατί θα ήξερα πώς είναι να ζεις με έναν πατέρα. Αλλά αυτό, εγώ δεν το ήξερα. Δεν είχε νόημα. Αν δεν το δεις στην καθημερινότητά του το πράγμα… Και πού ξέρουμε, όμως, πόσο καταπιεστικός μπορεί να ήταν, για παράδειγμα;

- Ήταν ένα «φάντασμα» ο μπαμπάς σας για σας;

Προσπάθησαν οι κοντινοί μου άνθρωποι να μην μου το κάνουν «φάντασμα» και να ζω μ’ αυτό. Μόνο όταν προσπαθούσαν να μου το επιβάλουν οι παραέξω, οι εκτός σπιτιού, γινόταν τέτοιο – αλλά είχα πια τις σπουδές μου, τη δουλειά μου, ήμουν σε τελείως άλλο χώρο, με άλλες παραστάσεις στη ζωή, οπότε ήταν δύσκολο πια. 

- Από αφηγήσεις της θείας σας και της μητέρας σας, τι σας έλεγαν για τον χαρακτήρα του μπαμπά σας;

Ήταν ο διανοούμενος της Αριστεράς, το πιο φωτισμένο πνεύμα, που απλώς προέτρεξε της εποχής του πάρα πολύ. Και, φυσικά, ήταν ανεπιθύμητος σε όλους γι’ αυτόν το λόγο – και στη Δεξιά και στην Αριστερά. 

- Η συνύπαρξή σας, αργότερα, αφότου αποφυλακίστηκε και η μητέρα σας, με τις δύο αυτές γυναίκες, ήταν δύσκολη;

Μεταξύ τους είχαν και διαφωνίες. Αλλά, όχι, δύσκολη δεν ήταν. Κάποια στιγμή, η Διδώ αγόρασε ένα σπιτάκι στα Άνω Ιλίσια και φύγαμε από τον Χολαργό, με την Έλλη μέναμε στο Πεδίον του Άρεως και αργότερα αγόρασε η μητέρα μου αυτό το σπίτι εδώ, στου Ζωγράφου. Μέναμε κοντά με τη Διδώ, με τα πόδια ένα εικοσάλεπτο.

- «Έλλη» τη λέγατε, όχι «μαμά»;

Δεν θυμάμαι πώς την έλεγα.

- Μεγαλώνοντας πια, σας αφηγούνταν ιστορίες μέσα από τη φυλακή;

Γενικά, δεν ήθελε η ίδια να τα θυμάται. Ήταν τόσο φρικτό το κλίμα μεταξύ των γυναικών…

- Η εφηβεία σας πώς ήταν;

Ήμουνα ένα σπασικλάκι των θετικών επιστημών. Είχα πάει στο Βαρβάκειο, που ήταν «ιερά εξέταση» ως προς αυτά, και έπρεπε να ανταποκρίνομαι συνεχώς.

- Στο Πολυτεχνείο σπουδάσατε;

Ναι.

- Τότε που είχε γίνει και η εξέγερση του ’73;

Αυτό συνέβη όταν πια ήμουνα στο πέμπτο έτος της σχολής.

- Ένας γιος Μπελογιάννη – φαντάζομαι δεν θα ήταν και πολύ εύκολα τα πράγματα για σας, μέσα στη Χούντα…

Ήταν σχετικά πρόβλημα. Είχαμε δε συμφωνήσει με τα παιδιά στη Σχολή ότι ναι μεν θα είμαι, αλλά όχι φάτσα φόρα μπροστά, διότι θα ‘χε η Χούντα να λέει πως είναι κομμουνιστοκίνητο το πράγμα.

- Νιώθατε πως σας παρακολουθούσαν στη διάρκεια της επταετίας;

Ναι. Υπήρχαν οι χαφιέδες της Χούντας… Αλλά δεν θα έβγαζαν από μένα τίποτα. Καλούσαν κατά καιρούς και την Έλλη κι εμένα… Σιγά! Και τι έγινε! Συστάσεις… Αλλά στο Πολυτεχνείο, ιδιαίτερα από τα τέλη του ’71 και πέρα, δεν ήξεραν ποιον να πρωτοπαρακολουθήσουν.

- Όσο μένατε μαζί με τη θεία σας στην Κοδριγκτώνος, τότε που η μητέρα σας βρισκόταν στη φυλακή, ήταν πιο έντονη η παρακολούθηση;

Ναι, βέβαια! Οι χαφιέδες ήταν έξω απ’ το σπίτι, στημένοι σε μια κολόνα, με μαύρα γυαλιά, τάχαμου διαβάζανε εφημερίδα.

- Φοβόντουσαν τη Διδώ;

Ναι. Η Διδώ ήταν επίφοβη. Την έπαιρναν, θυμάμαι, τηλέφωνο και της έλεγαν διάφορα, απειλητικά, τι θα κάνουν στην Έλλη… Ό,τι μπορεί να φανταστεί κανείς.

- Εσείς θυμάστε να ήσασταν χαρούμενο παιδί ή σκεπτικό;

Μάλλον το δεύτερο.

- Πάντως, όσο μου τα αφηγείστε αυτά, σκέφτομαι πόσο συναρπαστικό είναι που έχετε ζήσει με τέτοιους μύθους…

Μπα… Δεν ήταν πάντα συναρπαστικό.

- Πότε δεν ήταν;

Μάλλον όποτε ανακατευόταν το κόμμα. Εκεί ήταν εξοργιστικό. Γιατί πήγαιναν να επιβάλουν πως οι νεκροί ανήκουν στο κόμμα. Όπως οι άγιοι «ανήκουν στην εκκλησία», όπως οι μάρτυρες «ανήκουν στο Ισλάμ», έτσι και οι ήρωες «ανήκουν στο κόμμα».

- Μεγαλώνοντας επενέβαιναν οι δύο αυτές γυναίκες στη ζωή σας – η μητέρα και η θεία σας;

Με τίποτα! Αυτό έλειπε… 

- Σας είχαν εκμυστηρευτεί ποτέ -η μητέρα σας ή η θεία σας- πράγματα της ζωής τους για τα οποία να είχαν αργότερα μετανιώσει;

Μου είπαν για πράγματα που θα τα είχαν χειριστεί εντελώς διαφορετικά.

- Για τον ίδιο τον αγώνα είχε μετανιώσει ποτέ η μητέρα σας;

Όχι. Και ούτε επρόκειτο να παραδεχτεί κάτι τέτοιο! Ναι μεν πολλά πράγματα έλεγε πως θα τα είχε χειριστεί διαφορετικά, αλλά όχι το συνολικό.

- Ήταν, όμως, και μία απίθανη ιστορία έρωτα η ιστορία του πατέρα και της μητέρας σας.

Ναι. Που κράτησε έξι μήνες.

- Έστω!

Έξι μήνες μάλιστα σε βαθιά παρανομία.

- Ήταν ο μεγαλύτερος έρωτας της ζωής της;

Ο μοναδικός μάλλον.

- Τι είχε ξεχωρίσει στον μπαμπά σας και τον είχε ερωτευτεί τόσο πολύ;

Το πνεύμα του βασικά. Μέσα από τα βιβλία του, άλλωστε, φαινόταν ότι ήταν ένας άνθρωπος που σκεφτόταν τελείως διαφορετικά. Ήταν ακριβώς το αντίθετο από τα κομματόσκυλα που ξέρουμε σήμερα.

- Θυμάστε μια ιστορία που σας είχε αφηγηθεί η μητέρα σας για εκείνον;

Θυμάμαι πως μου είπε πως είχαν συμφωνήσει, όταν θα ελευθερωνόταν πια η Ελλάδα, να κάτσουν και να γράψουν – ο ένας την ιστορία της λογοτεχνίας και η άλλη την ιστορία της φιλοσοφίας. Του πατέρα μου υπάρχει το σχέδιο του βιβλίου, με γραμμένα τα πρώτα κεφάλαια.

- Για τη Διδώ τι ήταν ο πατέρας σας;

Ένας πάρα πολύ σημαντικός άνθρωπος. Μια φορά μόνο τον είχε δει. Ό,τι ήξερε για εκείνον, το ήξερε από τις αφηγήσεις της Έλλης. Αλλά έκανε πανευρωπαϊκή κινητοποίηση η Διδώ, για να σωθούν και οι δύο.

- Ποιο είναι το αγαπημένο βιβλίο της θείας σας;

«Η Εντολή».

- Εσείς διαχειρίζεστε τα βιβλία της Διδώς;

Διαχειρίζομαι το 85% του πνευματικού έργου της Διδώς -έχοντας και το ηθικό δικαίωμα γι’ αυτό- και υπάρχει και η πρώτη μου ξαδέλφη για το υπόλοιπο 15%. Έχουν δε προκύψει επίσης, εκτός από το ήδη γνωστό έργο της, και πέντε βιβλία της Διδώς μετά το θάνατό της, που θα γίνουν επτά τελικώς (σ.σ από τις «Εκδόσεις Κέδρος», σε επιμέλεια Νίκου Μπελογιάννη), τα δύο βιβλία του πατέρα μου (σ.σ από τις «Εκδόσεις Άγρα»), τα βιβλία της μητέρας μου και ενάμιση δικό μου. Να, κάτι για το οποίο έχω σκυλομετανιώσει, ήταν που έδωσα τα «Ματωμένα Χώματα» να τα κάνει σήριαλ ο Κουτσομύτης στον Alpha.

- Δεν σας άρεσε…

Όχι απλώς δεν μ’ άρεσε. Κακοποιήθηκε!

- Εξηγήστε μου κάτι: Τελικά, ποιος σκότωσε τον μπαμπά σας, κύριε Μπελογιάννη; Και δεν εννοώ τους εκτελεστές στο Γουδί…

Η Φρειδερίκη και ο Ζαχαριάδης. Και οι δύο. Αφού ήταν ανεπιθύμητος σε όλους…

- Οι νεκροί σας σάς επισκέπτονται καμιά φορά στον ύπνο σας;

Όχι.

- Είστε ρεαλιστής…

Και κυνικός ενίοτε. 

- Να τολμήσω να υποθέσω πως τα γαρίφαλα είναι τα αγαπημένα σας λουλούδια;

(χαμογελά) Όχι. Θα σας πω όμως κάτι, μια και με ρωτάτε κάτι τέτοιο. Είχαμε φροντίσει, θυμάμαι, να κάνουμε διπλή πολιτική κηδεία στην Κοκκινιά, στο Γ’ Νεκροταφείο -και του πατέρα μου και της μητέρας μου μαζί- διότι και τον πατέρα μου τον είχαν πετάξει σ’ ένα λάκκο, μετά από τρία χρόνια πήγε η μάνα του, τον ξέθαψε και τον έθαψε στον τάφο που είναι σήμερα, οπότε ουσιαστικά δεν είχε κηδευτεί ποτέ. Στο ΚΚΕ δεν ήξεραν ότι θα τον κηδεύαμε εμείς – μαζί με την κηδεία της μητέρας μου. Και βγάλανε φιρμάνι να μην πατήσει κανείς! Βάλανε στα ψιλά «κηδεύεται σήμερα η Έλλη Παππά», χωρίς τόπο, χωρίς χρόνο, χωρίς τίποτα. Μας ήρθε πολύ ωραία αυτό και διαρρεύσαμε εντέχνως ότι θα κηδευτεί πλάι στον σύντροφό της. Στην κηδεία, λοιπόν, εμφανίζεται ένα στεφάνι, με κατακόκκινη κορδέλα και χρυσά γράμματα «η κεντρική επιτροπή του ΚΚΕ», που είχε, όμως, άσπρα χρυσάνθεμα – σημειολογία του σταλινισμού, ότι η Έλλη, ως ρεβιζιονίστρια, ήταν ανάξια να έχει κόκκινα γαρίφαλα. Από τότε, λοιπόν, σε κάθε επέτειο θανάτου της Έλλης, στις 27 Οκτωβρίου, της πηγαίνω άσπρα χρυσάνθεμα. Για να της υπενθυμίζω πόσο αφελής υπήρξε που δεν υποψιάστηκε ότι επρόκειτο για έναν στυγνό κομματικό μηχανισμό! Και για να το θυμάμαι κι εγώ…  

Η ανθρώπινη κοινωνία και η πίστη στους θεούς

Καθημερινή, 22/3/2019

Προηγήθηκαν οι μεγάλες πολύπλοκες κοινωνίες και ακολούθησαν οι μεγάλοι παντογνώστες θεοί, όταν ο πληθυσμός ξεπέρασε το ένα εκατομμύριο, σύμφωνα με νέες επιστημονικές εκτιμήσεις. Τι ήλθε πρώτο; Η μεγάλη και πολύπλοκη κοινωνία ή ο ισχυρός θεός φορέας της ηθικής; Σε αυτό το ανθρωπολογικό ερώτημα, η νέα επιστημονική απάντηση είναι ότι συνέβη το πρώτο, δηλαδή προηγήθηκε η επέκταση της ανθρώπινης κοινωνίας και ακολούθησε η πίστη στους παντοδύναμους τιμωρούς θεούς με τις αυστηρές ηθικές αρχές.

Ο θεός Αμμων προστάτευε τον Τουταγχαμών και δρούσε ως
«ουράνιος αστυνόμος» για την ανθρώπινη κοινωνία. Οι θεοί
των μονοθεϊστικών θρησκειών προστατεύουν επίσης πρωτίστως
τα άτομα της εξουσίας.

Εδώ και χρόνια, επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων συμφωνούν ότι υπάρχει σχέση ανάμεσα στους θεούς και στην κοινωνική πολυπλοκότητα, αλλά διαφωνούν ποιο από τα δύο προηγήθηκε και βοήθησε να εμφανισθεί το άλλο. Η νέα έρευνα, με επικεφαλής τον ανθρωπολόγο Πάτρικ Σάβιτζ του ιαπωνικού Πανεπιστημίου Κέιο, που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Nature, υποστηρίζει αρκετά πειστικά ότι η πίστη στους θεούς σχεδόν πάντα αναδύθηκε μετά την άνοδο των πολύπλοκων κοινωνιών. Μάλιστα, αυτό συνέβη κάθε φορά περίπου 100 χρόνια αφότου ο πληθυσμός μιας μεγα-κοινωνίας ξεπερνούσε περίπου το ένα εκατομμύριο ανθρώπους. Οι ερευνητές ανέλυσαν στοιχεία για 414 κοινωνίες που εμφανίστηκαν σε 30 διαφορετικές περιοχές κατά τα τελευταία 10.000 χρόνια στην παγκόσμια ιστορία, από το τέλος της Παλαιολιθικής εποχής έως τη Βιομηχανική Επανάσταση. Αξιολογώντας κάθε κοινωνία με βάση 51 δείκτες κοινωνικής πολυπλοκότητας (μέγεθος πληθυσμού, εμφάνιση ιεραρχίας, γραφειοκρατίας, νομοθεσίας, χρήματος κ.ά.) και τέσσερις δείκτες υπερφυσικής πίστης, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι, όταν μια κοινωνία υπερέβαινε ένα ορισμένο μέγεθος και ένα βαθμό πολυπλοκότητας, τότε έτεινε να αναπτύσσει την πίστη σε «μεγάλους» θεούς φορείς μιας καθολικής ηθικής.

Αυτή η πίστη σε μια ανώτερη δύναμη ηθικής, γνώσης και ισχύος, που συνήθως ζούσε στον ουρανό, από όπου επέβλεπε τα πάντα, επιβράβευε τις καλές πράξεις και τιμωρούσε τις κακές (π.χ. μέσα από το κάρμα στις ασιατικές θρησκείες), συνέβαλε καθοριστικά στο να προωθούνται η κοινωνική συνοχή και η συνεργασία ανάμεσα σε διαφορετικούς ανθρώπους. Αντιθέτως, σύμφωνα με τους ανθρωπολόγους, οι μικρές κοινωνίες των κυνηγών - τροφοσυλλεκτών, όπου πολλοί ήσαν συγγενείς μεταξύ τους και όλοι γνωρίζονταν μεταξύ τους, συνεπώς οι αντικοινωνικές παρασπονδίες εύκολα αντιμετωπίζονταν, δεν χρειάζονταν έναν ουράνιο υπερφυσικό «αστυνόμο».

Πού είναι οι εξωγήινοι?

HuffPost Greece, 19/3/2019

Εάν υπάρχουν εξωγήινοι πολιτισμοί στο σύμπαν -και αυτό είναι ένα μεγάλο «εάν»- γιατί δεν έχουμε κάνει ακόμη επαφή μαζί τους, με δεδομένο ότι μερικοί τουλάχιστον από αυτούς θα είναι εύλογα πολύ πιο εξελιγμένοι από την ανθρωπότητα;

Στο ερώτημα αυτό επιχείρησαν να δώσουν απάντηση κορυφαίοι επιστήμονες από διάφορα πεδία -αστροφυσικοί, αστρονόμοι, κοινωνιολόγοι, βιολόγοι, ψυχολόγοι, ιστορικοί και άλλοι- που συναντήθηκαν τη Δευτέρα στο Παρίσι, στο μουσείο επιστημών Cite des Sciences et de l’Industrie. Μεταξύ τους βρέθηκε κι ένας Έλληνας επιστήμονας, ο Νικόλας Πράντζος, διευθυντής ερευνών του Εθνικού Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών (CNRS) της Γαλλίας και του Ινστιτούτου Αστροφυσικής του Παρισιού.

Η διεπιστημονική συνάντηση διοργανώθηκε από τον διεθνή μη κερδοσκοπικό επιστημονικό οργανισμό METI International (Messaging Extraterrestrial Intelligence), που είναι αφιερωμένος στην προσπάθεια επικοινωνίας με μια εξωγήινη νοημοσύνη μέσω μετάδοσης ραδιοσημάτων σε άλλα άστρα, με την ελπίδα ότι κάποια στιγμή θα έλθει απάντηση. Το ΜΕΤΙ, που εδρεύει στο Σαν Φρανσίσκο των ΗΠΑ και το ευρωπαϊκό κέντρο του βρίσκεται στη γαλλική πρωτεύουσα, υποστηρίζει επίσης την ανάπτυξη ενός παγκόσμιου δικτύου αστεροσκοπείων για την οπτική αναζήτηση εξωγήινης νοημοσύνης (Search for Extraterrestrial Intelligence-SETI).

«Φαίνεται πως μολονότι οι ραδιοεπικοινωνίες παρέχουν ένα φυσικό μέσο για την αναζήτηση εξωγήινων πολιτισμών με ηλικία μικρότερη από λίγες χιλιετίες, οι αρχαιότεροι πολιτισμοί θα έχουν μάλλον αναπτύξει εκτεταμένα προγράμματα διαστρικού αποικισμού, επειδή αυτός είναι ο μόνος τρόπος να αποκτήσουν αδιάψευστα στοιχεία, είτε υπέρ είτε κατά της ύπαρξης εξωγήινης νοημοσύνης, στη διάρκεια της ζωής τους», όπως εκτιμά ο Ν.Πράντζος, σύμφωνα με ανακοίνωση του ΜΕΤΙ.

Κάθε δύο χρόνια το METI International, που δημιουργήθηκε το 2015 από τον Αμερικανό αστροβιολόγο Ντάγκλας Βάκοχ, διοργανώνει μια επιστημονική συνάντηση στο Παρίσι στο πλαίσιο των εργαστηρίων του με τίτλο «Τι είναι ζωή; Μια εξωγήινη προοπτική».

Πολλές διαφορετικές απαντήσεις έχουν δοθεί στο λεγόμενο «Παράδοξο του Φέρμι», στο γιατί δηλαδή οι εξωγήινοι είναι…άφαντοι. Μια πιθανότητα είναι ότι παραμένουν σιωπηλοί φοβούμενοι μήπως η επαφή μαζί τους επηρεάσει αρνητικά την ανθρωπότητα. Μια άλλη ότι η νοημοσύνη τους είναι πολύ διαφορετική από τη δική μας, οπότε είναι αδύνατη η επαφή λόγω ασυμβατότητας.

Υπάρχει και η λεγόμενη «υπόθεση του ζωολογικού κήπου», που επίσης εξετάστηκε στο Παρίσι. «Ίσως οι εξωγήινοι παρακολουθούν τους ανθρώπους στη Γη, όπως εμείς κάνουμε με τα ζώα στο ζωολογικό κήπο. Το θέμα είναι πώς μπορούμε να κάνουμε τους γαλαξιακούς φύλακες να αποκαλύψουν τον εαυτό τους», όπως είπε ο Βάκοχ, ο οποίος είναι και πρόεδρος του ΜΕΡΙ.

Ο ίδιος πρότεινε μια πιο ενεργητική πρωτοβουλία, πέρα από την παθητική αναζήτηση και αναμονή τύπου SETI, που έχει γίνει όλα αυτά τα χρόνια χωρίς αποτέλεσμα. Όπως ανέφερε, «αν πηγαίναμε στο ζωολογικό κήπο και ξαφνικά μια ζέβρα γυρνούσε προς το μέρος μας, μας κοιτούσε στα μάτια και άρχιζε να σχηματίζει μια σειρά από πρώτους αριθμούς με την οπλή της, αυτό θα εγκαθίδρυε μια ριζικά διαφορετική σχέση ανάμεσα σε μας και στη ζέβρα, οπότε θα νιώθαμε υποχρεωμένοι να ανταποκριθούμε. Μπορούμε να κάνουμε το ίδιο με τους εξωγήινους, μεταδίδοντας στα γειτονικά άστρα μια σειρά από ισχυρά, εσκεμμένα και πλούσια από πληροφορίες ραδιοσήματα».

Όμως η Ντανιέλ Μπριό, αστροφυσικός του Αστεροσκοπείου του Παρισιού, αντέτεινε ως «η εμπειρία του παρελθόντος δείχνει ότι οποιαδήποτε συνάντηση ανάμεσα σε δύο πολιτισμούς είναι επικίνδυνη και για τους δύο. Γνωρίζοντας κάτι τέτοιο, οι πολιτισμένοι εξωγήινοι δεν θα προσπαθήσουν να επικοινωνήσουν μαζί μας».

«Φαίνεται πιθανό πως οι εξωγήινοι έχουν επιβάλει μια ”γαλαξιακή καραντίνα”, επειδή συνειδητοποιούν ότι θα ήταν πολιτισμικά καταστροφικό για μας το να μάθουμε για την ύπαρξη τους», εκτίμησε ο Ζαν-Πιέρ Ροσπάρ, επίτιμος διευθυντής ερευνών του Εθνικού Ινστιτούτου Αγρονομικών Ερευνών της Γαλλίας. «Δεν υπάρχει λόγος να νομίζουμε ότι οι άνθρωποι έχουν φθάσει το υψηλότερο δυνατό γνωσιακό επίπεδο. Ακόμη υψηλότερα επίπεδα μπορεί να εξελιχθούν στη Γη στο μέλλον και ήδη μπορεί να είναι πραγματικότητα αλλού στο σύμπαν», πρόσθεσε.

Ο αστροφυσικός Ρολάν Λεούκ της γαλλικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας και ο παλαιοντολόγος Ζαν-Σεμπαστιάν Στεγέρ του γαλλικού Εθνικού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας εξέφρασαν τον σκεπτικισμό τους κατά πόσο οι άνθρωποι θα έχουν πολλά κοινά με τις εξωγήινες μορφές ζωής. Όπως είπε ο πρώτος, «το περιβάλλον ενός εξωπλανήτη θα επιβάλει τους δικούς του κανόνες, συνεπώς υπάρχει μια τεράστια γκάμα πιθανών μορφολογιών», που θα μπορούσαν να έχουν οι εξωγήινοι. Όπως τόνισε, «έχουμε ένα μόνιμο ανθρωποκεντρισμό στην κατανόηση και περιγραφή της εξωγήινης ζωής».

Τσακαλώτος:«Απολογία» για τα τραγικά λάθη του 2015

Ο υπουργός Οικονομικών σε μία αρχηγική εμφάνιση επιχείρησε να δικαιολογήσει μία σειρά λαθών που έκανε παλαιότερα η κυβέρνηση φέρνοντας ως δικαιολογία την απειλή του Grexit

in.gr, 14/3/2019

Στην παραδοχή ότι ο ελληνικός λαός «πληρώνει» τις αυταπάτες και τα λάθη του ΣΥΡΙΖΑ προχώρησε εμμέσως πλην σαφώς χθες, ο υπουργός Οικονομικών Ευκλείδης Τσακαλώτος ο οποίος, μιλώντας στο Paris School of International Affairs, αναφέρθηκε στα δύο σφάλματα της κυβέρνησης τα οποία αφορούσαν τη διαπραγμάτευση για το χρέος, αλλά και την υπερεκτίμηση των δυνατοτήτων της χώρας για την πάταξη της φοροδιαφυγής.

Ο κ. Τσακαλώτος αναφερόμενος στις διαπραγματεύσεις για το χρέος για το πρώτο εξάμηνο του 2015 ανέφερε πως ο ΣΥΡΙΖΑ έκανε δύο σημαντικά λάθη. «Το 2015 ξεκινήσαμε με την άποψη ότι θα καταφέρναμε μια καλύτερη συμφωνία για το χρέος, αλλά ηττηθήκαμε.

Η πρώτη κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ ζητούσε διαρκώς συμφωνία για το χρέος. Μετά κάναμε έναν συμβιβασμό: αποδεχθήκαμε το πρόγραμμα, γιατί υπήρξε υπόσχεση για συμφωνία για το χρέος στο τέλος του προγράμματος» σημείωσε χαρακτηριστικά παραλείποντας όμως να πει πόσα δισικατομμύρια ευρώ στοίχισαν αυτά τα λάθη στον ελληνικό λαό και με πόσους νέους φόρους αναγκάστηκε η κυβέρνηση να «πνίξει» τη μεσαία τάξη και όχι μόνο.

Ο υπουργός Οικονομικών σε μία αρχηγική εμφάνιση επιχείρησε να δικαιολογήσει μία σειρά λαθών που έκανε παλαιότερα η κυβέρνηση φέρνοντας ως δικαιολογία την απειλή του Grexit.

Το μεγαλύτερό μας λάθος ήταν, είπε, ότι δεν καταλάβαμε πως αυτό το οποίο θεωρούσαμε εμείς ως μέσο άσκησης πίεσης, ήταν αυτό το οποίο ήθελαν οι Γερμανοί, εννοώντας το Grexit.

Το δεύτερο λάθος μας, συνέχισε ο κ. Τσακαλώτος, είναι πως είχαμε υπερεκτιμήσει τις δυνατότητες άμεσης πάταξης της φοροδιαφυγής και της παραοικονομίας. Δεν είπε όμως, ότι με βάση αυτές τις υπεραισιόδοξες εκτιμήσεις, ο ΣΥΡΙΖΑ έταξε μία σειρά μέτρων τα οποία ουδέποτε εφάρμοσε. Αντιθέτως, οι Έλληνες πληρώνουν ακόμη την… περήφανη διαπραγμάτευση της πρώτης φοράς Αριστερά.

Ο κ. Τσακαλώτος δεν παρέλειψε να αναφερθεί και στην υψηλή φορολογία, σημειώνοντας πως η κυβέρνηση έπρεπε να αντεπεξέλθει σε μια τεράστια δημοσιονομική προσαρμογή.

Η συμφωνία του 2015

Ο υπουργός υπεραμύνθηκε της συμφωνίας την οποία έκανε η κυβέρνηση το καλοκαίρι του 2015, εξηγώντας πως η βάση του συμβιβασμού ήταν η υπόσχεση των Ευρωπαίων για ρύθμιση χρέους με την ολοκλήρωση του τρίτου προγράμματος.

Προχώρησε μάλιστα στην πρόβλεψη ότι σε βάθος χρόνου θα πρέπει να επανεξεταστεί το θέμα του χρέους, καθώς όπως είπε δεν μπορεί να είναι βιώσιμη η ευρωζώνη με τόσο μεγάλες ποσοστιαίες διαφορές στο ύψος του χρέους στα διάφορα κράτη-μέλη.

Πόσο τελικά μας στοίχισε η περήφανη διαπραγμάτευση;

Αν και πολλοί στο κυβερνητικό επιτελείο θέλουν να ξεχνούν δηλώσεις ευρωπαίων αξιωματούχων σχετικά με τις επιπτώσεις που είχε στη χώρα η «περήφανη» διαπραγμάτευση του 2015, αξίζει να υπενθυμίσουμε κάποιες από αυτές.

Ο Τόμας Βίζερ, πρώην πρόεδρος του EuroWorking Group, είχε υπολογίσει τις απώλειες για την ελληνική οικονομία στα 200 δισ. ευρώ, με τον Κλάους Ρέγκλινγκ, επικεφαλής του ESM, να μιλάει κατά το παρελθόν για 100 δισ. και αργότερα σε 86 δισ. ευρώ επικαλούμενος τη θέση της Τράπεζας της Ελλάδος.

Ο Βίζερ σε παλαιότερη συνέντευξή του στην ολλανδική εφημερίδα De Volkskrant είχε επισημαίνει σε ό,τι αφορά το κόστος της διαπραγμάτευσης του α’ εξαμήνου, που ο πρόεδρος του ESM εκτίμησε στα 100 δισ. ευρώ: «Για να είμαι ειλικρινής, πιστεύω ότι μάλλον στοίχισε τα διπλά: η οικονομική συρρίκνωση, η δυσπιστία των επενδυτών, τα πλήγματα που δέχτηκαν οι ελληνικές τράπεζες. Αλλά δεν ήταν μόνον ο Βαρουφάκης, ολόκληρη η ελληνική κυβέρνηση φέρει την ευθύνη  αυτή».

To ερώτημα είναι γιατί ο Τσακαλώτος αποφάσισε να «απολογηθεί» για εκείνο το τραγικό εξάμηνο που κόστισε στην Ελλάδα τόσα δισεκατομμύρια. Υπενθυμίζεται ότι ο ίδιος τότε δεν ήταν στο οικονομικό επιτελείο μέχρι που ο Τσίπρας έδιωξε τον Βαρουφάκη και τον τοποθέτησε στο υπουργείο Οικονομικών.

Έκτοτε ξεκίνησε και η περίοδος… προσαρμογής στην πραγματικότητα και η εγκατάλειψη των σχεδίων εξόδου από το ευρώ. Ο κ. Τσακαλώτος αντιλήφθηκε ότι μόνο εφόσον κέρδιζε την εμπιστοσύνη των ξένων, τηρώντας πιστά τις συμφωνίες, θα μπορούσε η ελληνική οικονομία να βγει στο ξέφωτο.

Η «απολογία» του υπουργού γίνεται αφενός για να δείξει ότι ο ίδιος έφερε σε μια ισορροπία την οικονομία, μετά τις «παλαβομάρες» του 2015. Κι ο δεύτερος γιατί έτσι θέλει να εξωραΐσει το δραματικό εξάμηνο. Δηλαδή με το να το συζητά και να το θέτει ως προβληματισμό να πάψει το 2015 να είναι ταμπού, να απενοχοποιηθεί και να φύγει το βάρος από τον ΣΥΡΙΖΑ.

Από την άλλη ο κ. Τσακαλώτος εμφανώς θέλει να αποτελέσει έναν διαφορετικό πόλο εντός του ΣΥΡΙΖΑ και για την επόμενη ημέρα. Να εμφανιστεί ως ένας σύγχρονος πολιτικός, με ευρωπαϊκό προσανατολισμό, που μπορεί να είναι και αριστερός μπορεί και να συνομιλεί με τους δανειστές.

Θέλει να δείξει ότι υπάρχει και κάτι άλλο σε σχέση με τον αδιαμφισβήτητο ηγέτη του κόμματος τον Αλέξη Τσίπρα, ο οποίος όμως αποφεύγει πάντα να αναλάβει τις ευθύνες του. Και για τα τραγικά λάθη του 2015 και για όλες τις περιπτώσεις εκείνες που δεν έδειξε ηγετικές ικανότητες.

Σε αναζήτηση θρησκείας χωρίς Θεό

του Στέλιου Βιρβιδάκη,  Καθημερινή, 11/3/2019

Πριν από μερικά χρόνια παρακολουθήσαμε έντονες συζητήσεις στον δημόσιο χώρο με αφορμή την εμφάνιση ενός ρεύματος μαχητικού αθεϊσμού. Οι εκφραστές αυτού του ρεύματος (μεταξύ άλλων, οι Ρίτσαρντ Ντόκινς, Kρίστοφερ Χίτσενς και Ντάνιελ Ντένετ) πρόβαλλαν αρκετά γνωστά επιχειρήματα, κυρίως κατά της πίστης στον Θεό των μονοθεϊστικών θρησκειών. Επεδίωκαν να στηρίξουν ακραιφνείς εκδοχές του νεωτερικού φυσιοκρατικού κοσμοειδώλου και των κοσμικών ιδεωδών των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών. Αντιδρούσαν, μεταξύ άλλων, στην αναβίωση συντηρητικών ή και φονταμενταλιστικών αντιλήψεων, με λιγότερο ή περισσότερο επικίνδυνες πολιτικές εκφάνσεις, όπως η ισλαμική τρομοκρατία.

Είναι δύσκολο να εκτιμήσει κανείς την επίδρασή τους στην ενίσχυση αθεϊστικών πεποιθήσεων, οι οποίες, ούτως ή άλλως, είναι ευρέως διαδεδομένες στον υλιστικό, εκκοσμικευμένο πολιτισμό μας που έχει κυριαρχήσει σε ένα απομαγευμένο κόσμο. Ωστόσο, οι αντιπαραθέσεις οι οποίες προέκυψαν εμπλούτισαν τον σχετικό προβληματισμό και κατέστησαν προφανή την ανάγκη να επεξεργαστούμε εναλλακτικές αντιλήψεις της θρησκείας και της έννοιας του Θεού.

Μιλώντας για θρησκεία, μπορεί να αναφέρεται κανείς σε ένα σύνολο πεποιθήσεων με οντολογικό περιεχόμενο που συνήθως παραπέμπουν σε μια υπερβατική διάσταση, καθώς και σε χαρακτηριστικά βιώματα και λατρευτικές-τελετουργικές πρακτικές, οι οποίες αναδεικνύουν αξίες και αρχές οργάνωσης του βίου. Αυτές οι όψεις του θρησκευτικού φαινομένου είναι συμπληρωματικές, με διαφορετική έμφαση στη μία ή την άλλη, ανάλογα με τη συμμετοχή σε κάποια μορφή ζωής ή πολιτισμική παράδοση, και με την ερμηνευτική προσέγγιση που την προσδιορίζει.

Είναι πάντως κατανοητό πως η σημασία της θρησκείας δεν έγκειται τόσο στις μεταφυσικές πεποιθήσεις για την ύπαρξη ενός υπέρτατου Όντος ή πνευμάτων με υπερφυσικές ιδιότητες, όσο στη λειτουργία που οι σχετικές πεποιθήσεις επιτελούν στη ζωή ατόμων και κοινωνιών. Έτσι, για παράδειγμα, σύμφωνα με αυτή την άποψη, εκείνο που μετράει, ή θα έπρεπε να μετράει περισσότερο για ένα χριστιανό, δεν είναι τόσο η διδασκαλία για τη φύση του Τριαδικού Θεού, την Ανάσταση εκ νεκρών και τη μετά θάνατον ζωή, όσο το πρακτικό αντίκρισμα των σχετικών δογμάτων και η νοηματοδότηση και καθοδήγηση του βίου την οποία καθιστούν δυνατή.

Για ορισμένους φιλοσόφους που διευρύνουν και προεκτείνουν αυτή τη γραμμή σκέψης, ενδιαφέρουν πρωτίστως, η αξιακή-πνευματική υφή της θρησκευτικής στάσης ζωής και όχι οι συγκεκριμένες οντολογικές τοποθετήσεις που τη συνοδεύουν, οι οποίες βρίσκονται στο στόχαστρο παλαιών και πρόσφατων αθεϊστικών επιθέσεων. Η θρησκεία δεν ανταγωνίζεται την επιστήμη, προβάλλοντας εναλλακτικές κοσμολογικές και ανθρωπολογικές υποθέσεις που αντιστρατεύονται ευθέως τα πορίσματα της φυσικής ή της βιολογίας. Βέβαια, για την υιοθέτηση μιας στάσης ζωής η οποία αναγνωρίζει στον κόσμο τη διάσταση της ιερότητας, με ηθικές υποδηλώσεις για τις βασικές υπαρξιακές μας επιλογές, απαιτείται η εγκατάλειψη ακραίων φυσιοκρατικών αντιλήψεων. Οι τελευταίες απολυτοποιούν το γνωστικό κύρος της επιστήμης και εξαντλούν την προσπέλαση της πραγματικότητας στις επιστημονικές διερευνήσεις.

Εάν μας πείθει αυτή η συλλογιστική, μπορούμε να συμφωνήσουμε πως ο κοσμικός ανθρωπισμός, τον οποίο επαγγέλλονται αγνωστικιστές και άθεοι, χρειάζεται να εμπλουτιστεί από τον πνευματικό πυρήνα των μεγάλων θρησκευτικών παραδόσεων. Έτσι, είναι ίσως ευπρόσδεκτη η μερική αναμάγευση του φυσιοκρατικού μας κοσμοειδώλου με την ανίχνευση εγγενών αξιών που δεν εξαρτώνται από τις θελήσεις, τις διαθέσεις και τις επιθυμίες μας, αλλά τις καθορίζουν. Η αίσθηση του θαυμασμού και του ιερού δέους απέναντι στην τάξη του σύμπαντος που μας περιβάλλει, η προσήλωση σε επιστημικές κανονιστικές αρχές που καθοδηγούν τη σκέψη, ο σεβασμός απέναντι στην απαραβίαστη ηθική υπόσταση των έλλογων ανθρώπινων όντων και του αντικειμενικού νοήματος της ζωής τους, αλλά και η γενικότερη αποδοχή της αξίας της ζωής όλων των έμβιων οργανισμών, είναι μερικά από τα γνωρίσματα που θα μπορούσαν να θεωρηθούν στοιχεία μιας θρησκείας χωρίς Θεό. Για τον Αμερικανό φιλόσοφο Ρόναλντ Ντουόρκιν, τη θρησκεία αυτή ασπάζονται, σε τελική ανάλυση, τόσο άθεοι όσο και θεϊστές, πιστοί της μιας ή της άλλης παραδοσιακής θρησκείας.

Ο ισχυρός αξιακός ρεαλισμός που παρουσιάζεται εδώ σηματοδοτεί την αναβίωση κάποιας εκδοχής πλατωνισμού, η οποία όμως δεν θεμελιώνεται σε μια εξωκοσμική υπερβατική αντίληψη. Θα μιλούσαμε ενδεχομένως για «εμμενή υπέρβαση» ή και για «φυσικοποιημένο πλατωνισμό», χρησιμοποιώντας όρους που έχουν ήδη προταθεί από σύγχρονους φιλοσόφους για να δηλώσουν παραλλαγές μη θεϊστικών θρησκευτικών προσεγγίσεων. Εναλλακτικές ερμηνείες αυτών των εγχειρημάτων αναμάγευσης του φυσικού κόσμου αναφέρονται σε κλασικά πρότυπα πανθεϊσμού, πανενθεϊσμού, ή και αντικειμενικού ιδεαλισμού, που τονίζουν τον οντολογικά μη αναγώγιμο χαρακτήρα της πνευματικής διάστασης.

Οι εκλεπτυσμένες αυτές μεταφυσικές θεωρήσεις, οι οποίες αποφεύγουν την απλουστευτική αθεϊστική πολεμική, μάλλον θα απορριφθούν από τους υποστηρικτές αμιγών, φυσιοκρατικών και επιστημονιστικών τοποθετήσεων που αρνούνται την ύπαρξη εγγενών και μη περαιτέρω εξηγήσιμων αξιών. Από την άλλη πλευρά, στοχαστές με πίστη στη διδασκαλία των μεγάλων μονοθεϊστικών θρησκειών θα συνεχίσουν, πιθανότατα, να υπερασπίζονται ως περισσότερο εύλογη, την αναφορά σε ένα Θεό, Δημιουργό, Παντοδύναμο, Παντογνώστη και Πανάγαθο, με τα χαρακτηριστικά ενός υπερβατικού αγαπητικού Προσώπου.

Ωστόσο, για πολλούς από εμάς, παραμένουν ισχυροί σοβαροί λόγοι αμφισβήτησης του κλασικού θεϊσμού, όπως το πρόβλημα του κακού μέσα στον κόσμο. Η γενικότερη αγνωστικιστική μας τοποθέτηση δεν επιτρέπει την αποδοχή της ύπαρξης υπερφυσικών όντων με θαυματουργές δυνάμεις, τα οποία προνοούν για τον άνθρωπο. Και εφόσον δεν είναι εφικτό κάποιο άλμα πίστης, η επιλογή μιας θρησκείας χωρίς Θεό φαίνεται ορθολογικά προτιμότερη.

* Ο κ. Στέλιος Βιρβιδάκης είναι καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Έχει συγγράψει τη μονογραφία «Η υφή της ηθικής πραγματικότητας» (Leader Books, 2009) και συνεπιμεληθεί (με τον Μιχάλη Φιλίππου) το βιβλίο «Επιχειρήματα για την ύπαρξη του Θεού και άλλα δοκίμια αναλυτικής φιλοσοφίας» (Άρτος Ζωής, 2018). Μετέφρασε πρόσφατα το βιβλίο του Ρόναλντ Ντουόρκιν, «Θρησκεία χωρίς Θεό» (Πατάκης, υπό έκδοση).

---

Ξανά για τις θρησκείες;

του Θ.Π.Τάσιου, Καθημερινή, 10/3/2019

Η διαπιστωμένη στροφή πολλών κοινωνιών προς τις θρησκείες κατά τις τελευταίες δεκαετίες, ευλόγως αναζωπύρωσε και τις μελέτες για το θρησκευτικό φαινόμενο – όπως αναζωπύρωσε και τις αγωνιστικές εκδηλώσεις αθεΐας. Πολύ δε περισσότερο που ορισμένοι θρησκευτικοί φονταμενταλισμοί, απειλούν ήδη πολλαπλώς τα πολιτισμικά και τα οικονομικά κεκτημένα των «δυτικών» κοινωνιών. Ήταν, λοιπόν, επίκαιρο το αναλυτικό άρθρο του καθηγητή Στ. Βιρβιδάκη στη φιλόξενη στήλη «Στοχαστικός Βίος» της Καθημερινής (20/1/2019). Στον τόσο παραγωγικό απόηχο εκείνου του άρθρου γράφτηκαν οι απόψεις που ακολουθούν.

Για τις ανάγκες αυτών εδώ των απόψεων, χρειάζεται νομίζω να θυμηθούμε πρώτα ότι ο βασικός ορισμός της «Θρησκείας» αναφέρεται ευθέως στην «πίστη σε υπερφυσικές δυνάμεις και στην αντίστοιχη απόδοση λατρείας». Σε φιλοσοφικότερη γλώσσα, μια θρησκεία σχετίζεται με την «Υπέρβαση», με «ό,τι νοείται μεν, αλλ’ είναι απρόσιτο στη γνώση».

Επομένως, η επιστημονική ακριβολογία δεν θα ενεθάρρυνε την ακόλουθη (αθέλητα βέβαια) νομιμοποίηση μιας τεράστιας εννοιολογικής σύγχυσης: Λεπτομερείς ρυθμίσεις κοινωνικής συμπεριφοράς, ως κανόνες συμβιωτικότητας, προκύπτουν βέβαια από τη μακραίωνη πείρα της κοινωνικής ομάδας. Είναι, πάντως, κατανοητό ότι η μυθοποιητική ανάγκη των αρχέγονων κοινωνιών (ή και η σκοπιμότητα των εξουσιαστικών τους ομάδων), προσδίδει κύρος στους υπό διαμόρφωση κανόνες, αποδίδοντάς τους σε δήθεν εντολές θεοτήτων. Αυτή η (βάναυση, πάντως) εργαλειακή εκμετάλλευση του καθαρού θρησκευτικού φαινομένου έχει συμβεί πλειστάκις μέσα στην Ιστορία. Υποστηρίζω, όμως, ότι ο σύγχρονος στοχασμός έχει να κερδίσει σε σαφήνεια και ερμηνευτική διεισδυτικότητα εάν εξαρχής διακρίνει τον όρο του θρησκεύεσθαι από τις («καταχρηστικώς θρησκευτικές») εντολές κοινωνικής συμπεριφοράς· για τον απλούστατο λόγο ότι καθώς είναι τελείως διαφορετικής κατηγορίας και προελεύσεως, δεν χωράνε μέσα στον κοινό όρο «Θρησκεία» – αφήνω δε που συχνότατα υπονομεύουν το κύρος της ίδιας της θεότητας, όπως λ.χ. η αχαλίνωτη ανδροκρατία που χαρακτηρίζει τις περισσότερες από αυτές τις «δήθεν-θρησκευτικές» παραδόσεις.

Υποστηρίζουμε, λοιπόν, ότι η μακραίωνη ανάδειξη αξιών οργάνωσης του βίου δεν γίνεται γενικώς μέσω της θρησκείας. Η δε υπακοή στις δήθεν-θρησκευτικές εντολές, δεν θα συγχέεται με τις αξίες· θα είναι απλώς αποτέλεσμα εξωγενών αμοιβών ή απειλών.

Χάρις σε αυτήν τη στοιχειώδη διασάφηση, η θρησκευτική πίστη διατηρείται αλώβητη από τις κοινωνικές μεταβολές και τις ιστορικές συγκυρίες που μεταβάλλουν τους κανόνες συμπεριφοράς, το δε κοινωνικό γίγνεσθαι δεν κινδυνεύει από κανέναν δήθεν-θρησκευτικό φανατισμό – θα κινδυνεύει από τις αποφάσεις της ίδιας της κοινωνίας. Αυτή βεβαίως η εμφανώς ευχολογική διατύπωση δεν μπορεί να επηρεάσει το ιστορικό παρελθόν του τλήμονος πλανήτη μας, όπου πολλές θρησκείες βάλλουν και βάλλονται, εξαιτίας ακριβώς της βάναυσης σύγχυσης που προαναφέρθηκε.

Ας σημειωθεί, δε, παρεμπιπτόντως ότι και η φαρέτρα των άθεων στοχεύει (ευστοχότατα συνήθως) τις αθλιότητες δήθεν-θρησκευτικών κοσμικών παραδόσεων – κι όχι βέβαια το αδιαμφισβήτητο γεγονός ατόμων το οποίο λέγεται «θρησκευτική εμπειρία». Αλλωστε, κατά τη γνώμη μου, και ο εν ονόματι της επιστήμης αυτοπροσδιορισμός προσώπου ως «αθέου» (αντί ως «αγνωστικιστή»), πάσχει επιστημολογικώς, αφού δηλώνει ρητήν πίστιν, που αφορά φαινόμενα τα οποία ευρίσκονται εξ ορισμού εκτός του πεδίου παρατήρησης ή πειράματος. Κι είναι γνωστόν ότι τα λογικά μέσα αδυνατούν να αποδείξουν την ύπαρξη ή την ανυπαρξία θεού.

Θα περιλάβω και αυτές τις περι αθεΐας παρατηρήσεις στα πλεονεκτήματα που φαίνεται να παρέχει η στοιχειώδης διασάφηση που υπενθυμίσαμε στην §2. Υστερα από αυτά, η τρομοκρατία ή και οι ομαδικές σφαγές τις οποίες υπέστη (και υφίσταται) η ανθρωπότητα εξαιτίας άγριων «δήθεν-θρησκευτικών» παραδόσεων, θα υπόκεινται σε μια ευστοχότερη ερμηνευτική όταν θα αποδίδονται στις ποικίλες μορφωτικές, οικονομικές, πολιτικές συνθήκες που εγέννησαν (και τροφοδοτούν ίσως και σήμερα) αυτές τις παραδόσεις. Κάπως σχετική είναι και η περίπτωση μιας προ 30ετίας μελέτης του γράφοντος περί του βέλτιστου ύψους της δωρεάν βοηθείας των ανεπτυγμένων χωρών προς τον «Τρίτο Κόσμο»: Η μελέτη εκτιμούσε αδρομερώς ότι η βοήθεια αυτή χρειαζόταν να είναι δεκαπλάσια της τότε παρεχόμενης, προκειμένου να αποφευχθούν κίνδυνοι των ανεπτυγμένων χωρών εισαγόμενοι από τον «Τρίτο Κόσμο», από αιτίες, όπως: επιδημίες, μαζική μετανάστευση, τοπικοί πόλεμοι κ.ά. Φευ...

Ωστόσο, ανεξαρτήτως των φοβερών αυτών δήθεν-θρησκειογενών φαινομένων, παραμένει το ερώτημα το οποίο τόσο προσφυώς επανέφερε ο καθηγητής Στ. Βιρβιδάκης, περί «θρησκείας χωρίς Θεό». Και πρέπει αμέσως να παραδεχθούμε ότι ενδεικτικώς μόνον γίνεται σε αυτήν την περίπτωση λόγος περί «θρησκείας» – η οποία χωρίς την «πίστη σε υπερφυσικές δυνάμεις» δεν νοείται. Ποία λοιπόν η ουσία του ερωτήματος; Ο Στ. Βιρβιδάκης μας βοηθάει και σε αυτό, κάνοντας λόγο για μιαν «αναμάγευση» του φυσιοκρατικού κοσμοειδώλου. Γι’ αυτό και κάνει σε λίγο αναφορά και στο «ιερό» δέος απέναντι στην τάξη του σύμπαντος. Κατ’ αντιστοιχίαν, λοιπόν, προς τους δύο αυτούς χαρακτηρισμούς, αναζητείται μια αντίληψη που γοητεύει/συναρπάζει τον άνθρωπο, ως κάτι υψηλό και ιδιαιτέρως σημαντικό για τη ζωή του. Ομολογούμε δηλαδή ότι βρισκόμαστε μάλλον στον χώρο του συναισθήματος – όπου ίσως να ανεχόμαστε και κάποια χαλάρωση του λόγου. (Αλλιώτικα, στο βασίλειο της γνώσης δεν υπάρχει χώρος ούτε για μάγευση, ούτε για ιερότητα).

Ετσι, η πρώτη ανθρώπινη κατάσταση που μου έρχεται στον νου με αυτά τα χαρακτηριστικά, είναι το γνωστό γεγονός μιας βαθιάς ανεικονικής εσωτεριστικής εμπειρίας. Επειδή, όμως, αυτή είναι ένα βραχύ και άρρητο επεισόδιο, εύλογο είναι να αναζητηθεί το ενδεχόμενο μιας περισσότερο ενσυνείδητης και κοινωνήσιμης αντίληψης. Αισθάνομαι δε αμέσως την ανάγκη να διαφωνήσω με την καταστροφική προφητεία «δεν υπάρχει ηθική συμπεριφορά χωρίς Θεό». Η υποστασιακή ηδονή που νιώθω όταν συντρέχω τον διπλανό μου (την έχει περιγράψει παραστατικότατα ο Αριστοτέλης στα «Ηθικά Νικομάχεια»), θα ήταν επαρκέστατη για έναν ευτυχή ηθικό βίο – χωρίς τον φόβο μεταθανάτιων ποινών. Και, εξάλλου, στις ευρωπαϊκές χώρες με τα μεγαλύτερα ποσοστά δηλωμένης αθεΐας, παρατηρούνται και τα μικρότερα ποσοστά παραβατικότητας και κοινωνικής ανισότητας (βλ. λ.χ. στο βιβλίο μου «Ας αναστοχασθούμε», ΠΕΚ, 2014, σελ. 520). Πάντως, η (ας την πούμε) «μεταφυσική» στάση του καθενός μας είναι μια πάρα πολύ σοβαρή υπόθεση για να την αφήνομε στα χέρια των μεταπωλητών σωτηρίας ή συγγραφέων μεγαθεωριών. Και η Κοινωνιολογία καταγράφει ένα πολύ μεγάλο εύρος από τέτοιες ποικίλλουσες ανθρώπινες στάσεις· στο πιο πάνω βιβλίο μου (σελ. 530-537) είχα περιγράψει οκτώ τέτοιες περιπτώσεις.

Και είναι πολύ παρήγορο το γεγονός ότι μια καθημερινή εφημερίδα ασχολείται με τέτοια ζητήματα καίριας σημασίας, για δισεκατομμύρια ανθρώπους.

* Ο κ. Θ. Π. Τάσιος είναι συγγραφέας, καθηγητής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.