Βιβλία, βιβλία
Ο Χανς Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ ανήκει στους εμβληματικούς διανοουμένους και συγγραφείς της Γερμανίας που αναδείχθηκαν στη δεκαετία του 1960. Και από τη δεκαετία αυτή συνέλεξε τις εντονότερες αναμνήσεις του τις οποίες συνέθεσε σε ένα βιβλίο με τον χαρακτηριστικό τίτλο Αναβρασμός, τίτλο που εν πολλοίς χαρακτηρίζει την εποχή.
Πράγματι, ήταν μια περίοδος αναβρασμού, με πλήθος ανατροπές, με αμφισβητήσεις αλλά και με ένα δημιουργικό πνεύμα που αργότερα θα εξέλιπε. Δεν είναι τυχαίο που τη δική μας εποχή, συγκρινόμενη με τη δεκαετία του 1960, πολλοί τη θεωρούν μέτρια. Τότε το κύριο αίτημα ήταν να αλλάξει ο κόσμος και από τις δύο πλευρές του αποκληθέντος από τον Τσόρτσιλ «σιδηρού παραπετάσματος», ενώ τον σημερινό κόσμο δυσκολευόμαστε να τον κατανοήσουμε - πόσω μάλλον να τον αλλάξουμε.
Κανείς δεν θα μπορούσε να μας δώσει καλύτερα το δίπολο Ανατολή - Δύση στο βιωματικό επίπεδο από έναν συγγραφέα ο οποίος προερχόταν από τη διηρημένη, τότε, Γερμανία, ο οποίος μάλιστα υπήρξε ενεργό μέλος της ριζοσπαστικής Αριστεράς. Σήμερα, στα 87 του χρόνια, ο Εντσενσμπέργκερ μας μεταφέρει σε εκείνη την εποχή μέσα σε ένα κλίμα νοσταλγίας αλλά και πικρής, συχνά, ειρωνείας. Όχι μόνο για τις αυταπάτες που καλλιεργήθηκαν τότε αλλά και τις διαψεύσεις που ακολούθησαν. Ο αναγνώστης μπορεί κλείνοντας το βιβλίο να συμπεράνει γιατί ο κόσμος μας είναι αυτός που είναι, αφού αναδύθηκε από τα ταραγμένα νερά μιας εποχής αναβρασμού.
Όταν ένας συγγραφέας αυτοβιογραφείται έχει κανείς κάθε λόγο να αναρωτιέται κατά πόσο αυτά που περιγράφει ανταποκρίνονται στην αλήθεια. Αλλά, σε τελική ανάλυση, κάθε μαρτυρία, στο λογοτεχνικό πεδίο τουλάχιστον, παρουσιάζεται υποκειμενική. Είναι κατά ένα μέρος η αλήθεια της εποχής και κατά ένα άλλο - το μεγαλύτερο - η αλήθεια του συγγραφέα ή ακόμη και το αληθοφανές ψέμα του.
Σαρκαστικό ύφος
Στο βιβλίο αυτό θα βρούμε τις αρετές (διόλου λίγες) του δοκιμιογράφου Εντσενσμπέργκερ. Την ποιότητα του ποιητή επίσης. Χωρίς να θέλω να προβώ σε αφελείς συγκρίσεις, θυμίζω ότι ο Εντσενσμπέργκερ ως ποιητής βγαίνει κατευθείαν από την μπρεχτική παράδοση. Το διαπιστώνουμε και στα ποιήματα που ενσωματώνει στο βιβλίο. Θα βρούμε και κάποιες από τις ποιότητες του εμβληματικού του μυθιστορήματος (που δεν είναι ακριβώς μυθιστόρημα) Το σύντομο καλοκαίρι της αναρχίας. Και ακόμη, την αμεσότητα της προσωπικής μαρτυρίας, ιδιαίτερα στα κεφάλαια που αναφέρονται στην Κούβα και τα ταξίδια του συγγραφέα στη Σοβιετική Ένωση.
Από τις πιο ζωντανές σελίδες είναι εκείνες που περιγράφουν τη συνάντηση που είχε ο Εντσενσμπέργκερ και άλλοι συγγραφείς και διανοούμενοι με τον Νικίτα Χρουστσόφ στη θερινή κατοικία του τελευταίου.
Το ίδιο θα παρατηρήσει κανείς - και σε μεγαλύτερη κλίμακα - στις σελίδες όπου περιγράφονται η ζωή στην Αβάνα και η κουβανέζικη κοινωνία. Το ενίοτε σαρκαστικό ύφος του Εντσενσμπέργκερ είναι διάχυτο σε όλο το βιβλίο. Ειρωνικά αντιμετωπίζει και τον εαυτό του - έστω και αναδρομικά. Με σαρδόνιο χιούμορ λ.χ. αναφέρεται στους βαγκνερικής διάρκειας λόγους του Φιντέλ Κάστρο και στις επιδόσεις του στο μπάσκετ: «Ο Ρομπέν των Δασών παίζει μπάσκετ» που «κερδίζει, αλλά εννοείται πάντα για τους φτωχούς και τους παρίες»
Στο βιβλίο υπάρχουν πλήθος λεπτομέρειες, πρόσωπα και περιστατικά που θα είχαν ξεχαστεί αν ο συγγραφέας δεν είχε κρατήσει - και ευτυχώς - αρκετές σημειώσεις. Έτσι, το ιστορικό πλαίσιο λειτουργεί ως χώρος υποδοχής της ατομικής εμπειρίας. Το απλό χρονικό γίνεται λογοτεχνία και αποκτά τη γοητεία της μυθιστορηματικής αφήγησης.
Αντιφάσεις και εντυπώσεις
Βέβαια, δεν έχουμε απλώς μιαν αναδρομή στην εποχή αλλά και μια προσωπική ανάπλασή της. Γι' αυτό και περιγράφοντας τις αντιφάσεις που έζησε ο Εντσενσμπέργκερ στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού είναι σαν να εξηγεί και τις αντιφάσεις όσων στη Δύση στρατεύθηκαν στην υπόθεση του κομμουνισμού.
Οι εμπειρίες ωστόσο συνοδεύονται από κάποιες εντυπώσεις, που ενίοτε δεν ανταποκρίνονται στην ιστορική αλήθεια ή δεν μπήκε στον κόπο ο ίδιος να τις διακριβώσει. Γράφει λ.χ. ότι ο πρόεδρος της Ένωσης Σοβιετικών Συγγραφέων Αλεξάντρ Φαντέγεφ, που αυτοκτόνησε στην ντάτσα του στο Περεντέλκινο έξω από τη Μόσχα το 1956, «λέγεται» ότι την επιστολή που βρέθηκε δίπλα του δεν την απηύθυνε στους δικούς του αλλά στην Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης. Αλλά δεν επρόκειτο για φήμη, για κάτι δηλαδή που απλώς «λέγεται». Η επιστολή δημοσιεύτηκε εδώ και αρκετά χρόνια.
Φυσικά ο Φαντέγεφ, ως γνήσιος σταλινικός, ήταν «σκληρός και ανάλγητος», καθώς έλεγε ο Έρενμπουρκ, αλλά αμφίβολο αν έστειλε συγγραφείς στο Γκουλάγκ. Μάλιστα, τον καιρό που ο Παστερνάκ δεν μπορούσε να δημοσιεύσει δικά του κείμενα τον βοήθησε να επιβιώσει αναθέτοντάς του μεταφράσεις. Αυτό αποδεικνύεται από τα ντοκουμέντα που είδαν το φως της δημοσιότητας μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Αλλά ο Εντσενσμπέργκερ μπορεί ενίοτε να μην είναι καλά πληροφορημένος, όμως δεν είναι άδικος, απόδειξη ότι αναγνωρίζει το συγγραφικό ταλέντο του Φαντέγεφ.
Ένα τραγικό «ρομάντζο»
Από ένα αυτοβιογραφικό βιβλίο δεν απουσιάζουν κατά κανόνα και γεγονότα που αφορούν τη στενά προσωπική ζωή του συγγραφέα. Η ερωτική περιπέτεια του Εντσενσμπέργκερ με τη γεμάτη πάθος Ρωσίδα Μάσα (μια προσωπικότητα εντελώς διαφορετική σε σχέση με τη δική του), που έγινε η δεύτερη γυναίκα του και από την οποία χώρισε το 1979, διατρέχει μεγάλο μέρος του βιβλίου. Είναι εμφανέστατο ότι η Μάσα τον σημάδεψε και ως άνθρωπο αλλά και ως ακτιβιστή και συγγραφέα. Και μπορεί κανείς να φανταστεί το χτύπημα που δέχτηκε όταν η Μάσα αυτοκτόνησε το φθινόπωρο του 1991.
Στη Γερμανία τα χρόνια που ακολούθησαν τη δεκαετία του 1960 έγιναν πολλές και σημαντικές αλλαγές - προς τη θετική κατεύθυνση, όπως διαπιστώνει ο Εντσενσμπέργκερ, που το πολιτικό ζήτημα κυριαρχεί σε όλο το συγγραφικό του έργο - και όχι μόνο στα δοκίμιά του. Το συμπέρασμα, το οποίο προκύπτει από το βιβλίο του αυτό, που συνιστά, θα λέγαμε, και μια «απολογία ζωής», είναι ότι ο κόσμος που προέκυψε μετά τη δεκαετία του 1960 μπορεί να μην ανταποκρίνεται στα οράματα των πρωταγωνιστών της, αλλά σίγουρα είναι καλύτερος από τον παλιό.
του Αναστάση Βιστωνίτη, ΒΗΜΑ, 10/7/2016
Χανς Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ: «Αναβρασμός», Μετάφραση
Σπύρος Μοσκόβου.
Εκδόσεις Βιβλιοπωλείου της Εστίας, 2016 - σελ. 330.
Πράγματι, ήταν μια περίοδος αναβρασμού, με πλήθος ανατροπές, με αμφισβητήσεις αλλά και με ένα δημιουργικό πνεύμα που αργότερα θα εξέλιπε. Δεν είναι τυχαίο που τη δική μας εποχή, συγκρινόμενη με τη δεκαετία του 1960, πολλοί τη θεωρούν μέτρια. Τότε το κύριο αίτημα ήταν να αλλάξει ο κόσμος και από τις δύο πλευρές του αποκληθέντος από τον Τσόρτσιλ «σιδηρού παραπετάσματος», ενώ τον σημερινό κόσμο δυσκολευόμαστε να τον κατανοήσουμε - πόσω μάλλον να τον αλλάξουμε.
Κανείς δεν θα μπορούσε να μας δώσει καλύτερα το δίπολο Ανατολή - Δύση στο βιωματικό επίπεδο από έναν συγγραφέα ο οποίος προερχόταν από τη διηρημένη, τότε, Γερμανία, ο οποίος μάλιστα υπήρξε ενεργό μέλος της ριζοσπαστικής Αριστεράς. Σήμερα, στα 87 του χρόνια, ο Εντσενσμπέργκερ μας μεταφέρει σε εκείνη την εποχή μέσα σε ένα κλίμα νοσταλγίας αλλά και πικρής, συχνά, ειρωνείας. Όχι μόνο για τις αυταπάτες που καλλιεργήθηκαν τότε αλλά και τις διαψεύσεις που ακολούθησαν. Ο αναγνώστης μπορεί κλείνοντας το βιβλίο να συμπεράνει γιατί ο κόσμος μας είναι αυτός που είναι, αφού αναδύθηκε από τα ταραγμένα νερά μιας εποχής αναβρασμού.
Όταν ένας συγγραφέας αυτοβιογραφείται έχει κανείς κάθε λόγο να αναρωτιέται κατά πόσο αυτά που περιγράφει ανταποκρίνονται στην αλήθεια. Αλλά, σε τελική ανάλυση, κάθε μαρτυρία, στο λογοτεχνικό πεδίο τουλάχιστον, παρουσιάζεται υποκειμενική. Είναι κατά ένα μέρος η αλήθεια της εποχής και κατά ένα άλλο - το μεγαλύτερο - η αλήθεια του συγγραφέα ή ακόμη και το αληθοφανές ψέμα του.
Σαρκαστικό ύφος
Στο βιβλίο αυτό θα βρούμε τις αρετές (διόλου λίγες) του δοκιμιογράφου Εντσενσμπέργκερ. Την ποιότητα του ποιητή επίσης. Χωρίς να θέλω να προβώ σε αφελείς συγκρίσεις, θυμίζω ότι ο Εντσενσμπέργκερ ως ποιητής βγαίνει κατευθείαν από την μπρεχτική παράδοση. Το διαπιστώνουμε και στα ποιήματα που ενσωματώνει στο βιβλίο. Θα βρούμε και κάποιες από τις ποιότητες του εμβληματικού του μυθιστορήματος (που δεν είναι ακριβώς μυθιστόρημα) Το σύντομο καλοκαίρι της αναρχίας. Και ακόμη, την αμεσότητα της προσωπικής μαρτυρίας, ιδιαίτερα στα κεφάλαια που αναφέρονται στην Κούβα και τα ταξίδια του συγγραφέα στη Σοβιετική Ένωση.
Από τις πιο ζωντανές σελίδες είναι εκείνες που περιγράφουν τη συνάντηση που είχε ο Εντσενσμπέργκερ και άλλοι συγγραφείς και διανοούμενοι με τον Νικίτα Χρουστσόφ στη θερινή κατοικία του τελευταίου.
Το ίδιο θα παρατηρήσει κανείς - και σε μεγαλύτερη κλίμακα - στις σελίδες όπου περιγράφονται η ζωή στην Αβάνα και η κουβανέζικη κοινωνία. Το ενίοτε σαρκαστικό ύφος του Εντσενσμπέργκερ είναι διάχυτο σε όλο το βιβλίο. Ειρωνικά αντιμετωπίζει και τον εαυτό του - έστω και αναδρομικά. Με σαρδόνιο χιούμορ λ.χ. αναφέρεται στους βαγκνερικής διάρκειας λόγους του Φιντέλ Κάστρο και στις επιδόσεις του στο μπάσκετ: «Ο Ρομπέν των Δασών παίζει μπάσκετ» που «κερδίζει, αλλά εννοείται πάντα για τους φτωχούς και τους παρίες»
Στο βιβλίο υπάρχουν πλήθος λεπτομέρειες, πρόσωπα και περιστατικά που θα είχαν ξεχαστεί αν ο συγγραφέας δεν είχε κρατήσει - και ευτυχώς - αρκετές σημειώσεις. Έτσι, το ιστορικό πλαίσιο λειτουργεί ως χώρος υποδοχής της ατομικής εμπειρίας. Το απλό χρονικό γίνεται λογοτεχνία και αποκτά τη γοητεία της μυθιστορηματικής αφήγησης.
Αντιφάσεις και εντυπώσεις
Βέβαια, δεν έχουμε απλώς μιαν αναδρομή στην εποχή αλλά και μια προσωπική ανάπλασή της. Γι' αυτό και περιγράφοντας τις αντιφάσεις που έζησε ο Εντσενσμπέργκερ στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού είναι σαν να εξηγεί και τις αντιφάσεις όσων στη Δύση στρατεύθηκαν στην υπόθεση του κομμουνισμού.
Οι εμπειρίες ωστόσο συνοδεύονται από κάποιες εντυπώσεις, που ενίοτε δεν ανταποκρίνονται στην ιστορική αλήθεια ή δεν μπήκε στον κόπο ο ίδιος να τις διακριβώσει. Γράφει λ.χ. ότι ο πρόεδρος της Ένωσης Σοβιετικών Συγγραφέων Αλεξάντρ Φαντέγεφ, που αυτοκτόνησε στην ντάτσα του στο Περεντέλκινο έξω από τη Μόσχα το 1956, «λέγεται» ότι την επιστολή που βρέθηκε δίπλα του δεν την απηύθυνε στους δικούς του αλλά στην Κεντρική Επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης. Αλλά δεν επρόκειτο για φήμη, για κάτι δηλαδή που απλώς «λέγεται». Η επιστολή δημοσιεύτηκε εδώ και αρκετά χρόνια.
Ένα τραγικό «ρομάντζο»
Από ένα αυτοβιογραφικό βιβλίο δεν απουσιάζουν κατά κανόνα και γεγονότα που αφορούν τη στενά προσωπική ζωή του συγγραφέα. Η ερωτική περιπέτεια του Εντσενσμπέργκερ με τη γεμάτη πάθος Ρωσίδα Μάσα (μια προσωπικότητα εντελώς διαφορετική σε σχέση με τη δική του), που έγινε η δεύτερη γυναίκα του και από την οποία χώρισε το 1979, διατρέχει μεγάλο μέρος του βιβλίου. Είναι εμφανέστατο ότι η Μάσα τον σημάδεψε και ως άνθρωπο αλλά και ως ακτιβιστή και συγγραφέα. Και μπορεί κανείς να φανταστεί το χτύπημα που δέχτηκε όταν η Μάσα αυτοκτόνησε το φθινόπωρο του 1991.
Στη Γερμανία τα χρόνια που ακολούθησαν τη δεκαετία του 1960 έγιναν πολλές και σημαντικές αλλαγές - προς τη θετική κατεύθυνση, όπως διαπιστώνει ο Εντσενσμπέργκερ, που το πολιτικό ζήτημα κυριαρχεί σε όλο το συγγραφικό του έργο - και όχι μόνο στα δοκίμιά του. Το συμπέρασμα, το οποίο προκύπτει από το βιβλίο του αυτό, που συνιστά, θα λέγαμε, και μια «απολογία ζωής», είναι ότι ο κόσμος που προέκυψε μετά τη δεκαετία του 1960 μπορεί να μην ανταποκρίνεται στα οράματα των πρωταγωνιστών της, αλλά σίγουρα είναι καλύτερος από τον παλιό.
