To μικρό βιβλίο του Φιλελευθερισμού

Βιβλία, βιβλία

του ΔΙΟΝΥΣΗ ΓΟΥΣΕΤΗ

Ι

Προ ετών είχα δει μια ταινία, που λεγόταν Μάντερλυ (Manderlay) δημιούργημα του σκηνοθέτη Lars von Trier. Ήταν η ιστορία της δημοκράτισσας και προοδευτικής κοπέλας Γκραίης που ανακαλύπτει το 1930, 70 χρόνια μετά τη λήξη του εμφυλίου πολέμου, ότι στην Πολιτεία της Αλαμπάμα, μια βαμβακοφυτεία λειτουργεί στο προ του αμερικανικού εμφυλίου πολέμου καθεστώς του αμερικανικού Νότου. Λειτουργεί δηλαδή σε καθεστώς δουλείας για τους μαύρους εργάτες, με απαγόρευση χρήσης χρημάτων, ακόμη και με χρήση μαστιγίου για τιμωρία τους. Έξω φρενών, που είχαν αποκρύψει από τους δούλους το νέο δημοκρατικό καθεστώς, η Γκραίης κατορθώνει να τους ελευθερώσει. Οι δούλοι μετατράπηκαν σε συνεταίρους στην βαμβακοφυτεία, με δικαίωμα ψήφου.

Τότε όμως φάνηκε η ανικανότητά τους να διαχειριστούν την ελευθερία τους. Όχι μόνο ήταν άσχετοι με την τεχνολογία του βαμβακιού και έριξαν έξω την επιχείρηση, αλλά αποδείχτηκαν αναξιόπιστοι και ανεύθυνοι. Οι δε ηγέτες των δούλων γνώριζαν πολύ καλά την αλλαγή που είχε γίνει με τον εμφύλιο, αλλά την είχαν κρύψει από τους υπόλοιπους δούλους, για να τους προστατεύσουν από τον ανταγωνιστικό γύρω κόσμο των ελευθέρων, όπως τον περιγράφει ο Φρεντερίκ Μπαστιά στη σελίδα 41 του βιβλίου που παρουσιάζεται. Και είχαν δίκιο. Όσο ήσαν δούλοι έτρωγαν μαστιγώματα, αλλά έτρωγαν και φαγητό. Ως ελεύθεροι, δοκίμασαν την άγρια πείνα σε καθεστώς που σκοτώνει, επειδή δεν ήσαν ανταγωνιστικοί.

Την ίδια αυτή διαδικασία, που δυστυχώς απουσιάζει από τα θέματα που εξετάζει το βιβλίο που παρουσιάζεται, τη ζήσαμε στην πραγματική ζωή με το Ιράκ. Ο πρόεδρος Μπους νόμισε πως αρκεί να θεσπίσει ένα δημοκρατικό νομικό πλαίσιο, για να λειτουργήσει η δημοκρατία και η ελευθερία. Πλανήθηκε τραγικά. Το ίδιο ζήσαμε και ζούμε ακόμα στο Αφγανιστάν.

Σε χώρες της Αφρικής, όταν οι Δυτικοί είδαν τη βοήθεια προς τις φτωχές χώρες να μην καταλήγει στους πεινασμένους, αλλά σε παλάτια των κυβερνώντων, αποφάσισαν πως η βοήθεια δεν θα δινόταν πλέον μέσω των κυβερνήσεων, αλλά απ’ ευθείας προς τις φτωχές κοινωνίες μέσω ΜΚΟ Ευρωπαίων εγκατεστημένων στη χώρα.

Το ίδιο συνέβη και συμβαίνει στην Ελλάδα. Όταν ο λόρδος Βύρων ήρθε με σημαντική οικονομική βοήθεια προς τους επαναστάτες, βρέθηκε σε μεγάλο δίλημμα πού θα δώσει τα χρήματα, επειδή έβλεπε τη ρεμούλα γύρω του. Σήμερα αντίστοιχα, η Τρόικα εγκατέλειψε την αρχική τακτική της, όταν είδε πως οι δόσεις των δανείων των εταίρων μας πήγαιναν αλλού από εκεί που είχε συμφωνηθεί. Τώρα, επέβαλαν να ελέγχουν και να υπογράφουν οποιαδήποτε δαπάνη.

Το δίδαγμα είναι ότι η ελευθερία δεν είναι αυτονόητη κατάσταση που απλά εμποδίζεται από τους κακούς και επικρατεί όταν οι κακοί μπουν στο περιθώριο. Η ελευθερία, για να υπάρξει, απαιτεί ανθρώπους με προσωπική ευθύνη. Αυτό, πιστεύω, εννοεί ο Καρλ Πόππερ όταν λέει, στη σελίδα 9 του παρουσιαζόμενου βιβλίου, ότι «οι θεσμοί δεν είναι ποτέ επαρκείς από μόνοι τους αν δεν συνδυάζονται με παραδόσεις».

Διότι η προσωπική ευθύνη δεν είναι μόνο προσωπικό στοιχείο. Είναι κοινωνικό χαρακτηριστικό. Είναι γνώρισμα, που αποτελεί προϊόν συγκεκριμένων μακροπρόθεσμων ιστορικών συνθηκών, και που γι αυτό το λόγο αποτελεί στοιχείο της παράδοσης ενός λαού. Η κατάκτηση της προσωπικής ευθύνης είναι συνυφασμένη με την κατάκτηση της προόδου.

Όλες οι προηγμένες κοινωνίες είναι κοινωνίες που διαθέτουν προσωπική ευθύνη. Είναι ο λεγόμενος 1^ος κόσμος, η Δύση. Και εκείνες από τις αναπτυσσόμενες χώρες που πρόσφατα αναπτύχθηκαν χωρίς ελευθερία, τόσο πολύ μάλιστα, ώστε να μοιάζουν να απειλούν οικονομικά τη Δύση, αναπτύχθηκαν χάρη στα προϊόντα των δυτικών ελεύθερων κοινωνιών, δηλαδή χάρη στα δυτικά κεφάλαια και την παγκοσμιοποίηση.

Αντίστοιχα, σε κοινωνίες με έλλειμμα προσωπικής ευθύνης, δηλαδή σε καθυστερημένες κοινωνίες, είναι δημοφιλής ο κρατισμός, με ένδυμα κομμουνισμού. Προστατεύει τα ανώριμα αυτά άτομα από τον εχθρικό ανταγωνιστικό κόσμο, όπως το μαστίγιο στην ταινία που σας περιέγραψα. Φυτρώνει έτσι αυτού του είδους ο κρατικίστικος κομμουνισμός σε πολλές καθυστερημένες χώρες της Αφρικής, της Ασίας, της Λατινικής Αμερικής, της Μέσης Ανατολής (Αλγερία, Ιράκ του Σαντάμ, Βενεζουέλα του Τσάβες, για να μην αναφέρουμε τη Ρωσία, την Κίνα, την Κορέα, την Κούβα και άλλες). Μάλιστα, υπάρχουν μαρξιστές που έχουν θεωρητικοποιήσει αυτή την τάση του κρατικού κομμουνισμού της ανευθυνότητας, με την θέση ότι «η σοσιαλιστική επανάσταση ξεκινά από την καταπιεζόμενη περιφέρεια και περικυκλώνει τις καταπιέζουσες μητροπόλεις».

Ο κρατισμός με ένδυμα κομμουνισμού φυτρώνει και στην ελληνική κοινωνία για τον ίδιο λόγο: για την προστασία ατόμων με έλλειμμα προσωπικής ευθύνης που γίνονται πελάτες του κράτους και των πολιτικών. Έτσι, έχουμε μια κοινωνία «αριστερή», με υδροκέφαλο δημόσιο τομέα και με ιδιωτικό τομέα που σε μεγάλο βαθμό είναι και αυτός κρατικοδίαιτος (προμηθευτές – εργολάβοι – σύμβουλοι κλπ. του δημοσίου). Μια κοινωνία που χειροκρότησε τον διεφθαρμένο σοσιαλισμό του Α. Παπανδρέου και στην οποία ο ανερμάτιστος οιονεί κομμουνισμός του ΣΥΡΙΖΑ έφθασε να είναι αξιωματική αντιπολίτευση, στηριζόμενος στα ίδια στρώματα και σε μεγάλο βαθμό στα ίδια πολιτικά στελέχη που στηρίχτηκε και ο Α. Παπανδρέου. Τα διαστήματα που η χώρα μας κυβερνήθηκε και από φιλελεύθερους υπήρξαν διαλείμματα. Η αριστερή αυτή Ελλάδα έχει μάθει, με τη βοήθεια και της ανατολικής ορθόδοξης εκκλησίας, να μισεί τη Δύση και τις αξίες της. Η λέξη «φιλελεύθερος» ή καλύτερα «νεοφιλελεύθερος» εκτοξεύεται ως βρισιά. Το εκ πρώτης όψεως παράδοξο είναι ότι η Ελλάδα δεν είναι καθυστερημένη, αλλά μάλλον προηγμένη χώρα. Δεν επιτρέπει όμως ο χρόνος να επεκταθούμε σε αυτή την ανάλυση.

ΙΙ

Σήμερα, στη συγκυρία και στην οικονομική κατάσταση που βρίσκεται, η Ελλάδα έχει ανάγκη από μεταρρυθμιστικά μέτρα στην κατεύθυνση του φιλελευθερισμού, προκειμένου να ξεκολλήσει από το τέλμα που βρίσκεται. Μόνο που αυτά τα μέτρα δεν τα παίρνει η ελληνική κοινωνία με την ελεύθερη βούληση της πλειοψηφίας. Της επιβάλλονται από τους εταίρους – δανειστές, οι οποίοι επιζητούν την ανάπτυξη της χώρας για λόγους σταθερότητας της ευρωζώνης και επίσης προκειμένου να μη χάσουν τα νέα δανεικά, όπως έχασαν με το κούρεμα μεγάλο μέρος των παλιών.

Μεταρρυθμίσεις λοιπόν σε φιλελεύθερη κατεύθυνση, που επιβάλλονται από τα έξω σε μια κοινωνία καθυστερημένη και αριστερή. Το σύνδρομο του Ιράκ ελλοχεύει και, τηρουμένων των αναλογιών, έχει ήδη κάνει την εμφάνισή του: ενίσχυση των δυο ολοκληρωτικών άκρων σε βάρος του δημοκρατικού τόξου. Για το λόγο αυτό, αν και υποστηρίζω ολόψυχα τις μεταρρυθμίσεις, έχω αμφιβολίες για το αν θα οδηγήσουν σε μια πιο δημοκρατική, πιο προηγμένη, πιο εκσυγχρονισμένη χώρα, αν δεν γίνουν κτήμα και αίτημα της κοινωνίας, δηλαδή αν δεν ενισχυθεί το Δημοκρατικό Μετριοπαθές Μεταρρυθμιστικό Κέντρο.

ΙΙΙ

Μετά από μια μακρά θητεία στο χώρο του Μαρξισμού – Σοσιαλισμού – Κομμουνισμού, κατάλαβα δυο πράγματα. Το ένα είναι ότι καμία ιδεολογία (κανένας –ισμος) δεν μπορεί να χωρέσει στο σακούλι της ολόκληρη την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης κοινωνίας. Το δεύτερο είναι ότι κάθε ιδεολογία, πολιτική ή θρησκευτική, μπορεί να οδηγήσει τους οπαδούς της στο δόγμα. Ο δρόμος είναι απλός: από τη στιγμή που θα δηλώσεις οπαδός μια ιδεολογίας οφείλεις να την υπερασπιστείς σε όλα τα επίπεδα εναντίον όλων των επιθέσεων. Είναι λοιπόν ανθρώπινο να προσκολληθείς στα κείμενα των πατριαρχών της ιδεολογίας για να αμυνθείς στις επιθέσεις των αντιπάλων ιδεολογιών.

Για τους λόγους αυτούς αποφάσισα να μην είμαι με καμία ιδεολογία. Οφείλω όμως να ξεχωρίσω ανάμεσά τους τη θεωρία του φιλελευθερισμού για ένα λόγο: δεν είναι τελεολογική. Δεν είναι ντετερμινιστική. Δεν είναι «ανθρωποσωτήρια» ή «κοσμοδιορθώτρια» (Τριαρίδης) όπως οι θρησκευτικές ή οι μαρξιστικές ιδεολογίες.

Τα κείμενα του παρουσιαζόμενου βιβλίου το αποδεικνύουν. Ο τίτλος του βιβλίου μπορεί να αποβαίνει παραπλανητικός, διότι παραπέμπει στο σταλινικής εμπνεύσεως προπαγανδιστικό «μικρό φιλοσοφικό λεξικό» του Ρόζενταλ. Πρόκειται όμως για το αντίθετο: αποτελείται από μια συλλογή 15 κειμένων των «πατριαρχών», των πρωτοπόρων του φιλελευθερισμού. Αυτών που χάραξαν τις βασικές οδούς του φιλελευθερισμού σε ένα ευρύ φάσμα θεμάτων. Ανάμεσά τους ο Karl Popper, o John Locke, o Adam Smith, o John Stuart Mill, o David Hume, o Friedrich von Hayek, o Jose-Ortega y Gasset. Κανένα από τα κείμενα δεν υπόσχεται κάποιον παράδεισο για τους πιστούς. Ο κοινός παρονομαστής τους είναι η μέριμνα για την ελευθερία του ατόμου, που βέβαια δεν εξαντλείται στην οικονομική ελευθερία, όπως η καρικατούρες που παρουσιάζουν ως (νέο)φιλελευθερισμό οι απλοϊκές αριστερές αναλύσεις στη χώρα μας.

Έχοντας πει αυτά, προχωρώ σε μερικές κριτικές παρατηρήσεις πάνω στον φιλελευθερισμό και στα μέτρα που προτείνει, μέσα από τα κείμενα του βιβλίου που παρουσιάζεται:

1.- Στην Ελλάδα δεν έχω δει να ισχύει η γνώμη του John Gray (σελ 74 του παρουσιαζόμενου βιβλίου) ότι «ο φιλελεύθερος συντηρητισμός, αλλά και ο σοσιαλισμός, έχει καταγράψει ορισμένες επιτυχίες μόνο στο βαθμό που ενσωμάτωσε τα θεμελιώδη στοιχεία του φιλελεύθερου πολιτισμού». Αντίθετα, στην Ελλάδα το ευρωκομμουνιστικό και φιλοευρωπαϊκό ΚΚΕ εσωτερικού καταποντίστηκε από το δογματικό, ολοκληρωτικό και φιλοσοβιετικό ΚΚΕ. Για να μην αναφερθώ στο θρίαμβο του σοσιαλιστικού ΠΑΣΟΚ επί της ΝΔ, ακόμα και όταν η τελευταία είχε φιλελεύθερο χαρακτήρα υπό τον πρωθυπουργό Κώστα Μητσοτάκη. Αλλά ούτε και η σημερινή σοσιαλιστική αξιωματική αντιπολίτευση του ΣΥΡΙΖΑ αναδείχτηκε επειδή «ενσωμάτωσε τα θεμελιώδη στοιχεία του φιλελεύθερου πολιτισμού». Μάλλον την κληρονομιά της 3^ης διεθνούς ενσωμάτωσε.

2.- Η ΕΕ, από την ημέρα της σύστασής της εφαρμόζει την καθόλου φιλελεύθερη «Κοινή Αγροτική Πολιτική», δηλαδή την επιδότηση των ευρωπαίων αγροτών επειδή δεν είναι ανταγωνιστικοί απέναντι στους αγρότες του τρίτου κόσμου. Σήμερα δε, ετοιμάζεται να βάλει 68% δασμό στα Κινέζικα φωτοβολταϊκά, επειδή τα ευρωπαϊκά δεν είναι ανταγωνιστικά. Ο προστατευτισμός δηλαδή εφαρμόζεται και από φιλελεύθερες κυβερνήσεις και ίσως ορθώς.

3.- Ο Friedrich von Hayek, στην σελ. 64 του βιβλίου που παρουσιάζεται, γράφει το 1976 ότι «αν αναφερόμαστε σε μια κοινωνία ελευθέρων ανθρώπων, ο όρος ‘κοινωνική δικαιοσύνη’ δεν έχει κανένα απολύτως νόημα». Όμως, 10 χρόνια αργότερα, ο John Gray και πάλι, στην σελ. 76 του βιβλίου που παρουσιάζεται, γράφει το αντίθετο: «Η πιο πειστική πλευρά της σοσιαλιστικής κριτικής κατά του οικονομικού φιλελευθερισμού έγκειται, όχι σε ατέλειες του μηχανισμού της αγοράς, αλλά στις ατέλειες από την άποψη της δικαιοσύνης της αρχικής κατανομής των πόρων». Προτείνει μάλιστα, προς αποκατάσταση της αδικίας, μια ανακατανομή του κεφαλαίου «ίσως στη μορφή αρνητικού φόρου του κεφαλαίου, ο οποίος θα παρείχε στους άπορους κληρονομιά πλούτου που θα τους αποζημίωνε για τα αποτελέσματα παλαιών αδικιών». Γενικεύοντας μάλιστα, ο Gray αναγνωρίζει ορισμένα δίκια του σοσιαλισμού, αλλά και του συντηρητισμού, στην κριτική που ασκούν στο φιλελευθερισμό, αφού αυτή η κριτική «έχει το σημαντικότατο ρόλο να μας προειδοποιεί για τις ανεπάρκειες της φιλελεύθερης σκέψης και κοινωνίας».

4.- Οι έννοιες «φιλελεύθερος» και «αριστερός» είναι συμβατές; Είναι δυνατόν να υπάρχει φιλελεύθερος αριστερός; Έχω στο νου μου τον φιλελεύθερο αριστερό Ιταλό Νορμπέρτο Μπόμπιο, μέλος της Κ.Ε. του ιταλικού σοσιαλιστικού κόμματος. Ο Μπόμπιο ανέλυε την τραγική αποτυχία του κομμουνισμού και του κρατικού σοσιαλισμού από τη σκοπιά του φιλελευθερισμού και της υπεράσπισης των ατομικών ελευθεριών και της δημοκρατικής μεθόδου. Ταυτόχρονα, ωστόσο, ανέλυε και στιγμάτιζε τις κοινωνικές ανισότητες και τις αδικίες του καπιταλισμού από την κριτική σκοπιά του Μαρξ και του σοσιαλιστικού κινήματος. Με άλλα λόγια, ο Μπόμπιο ανήκε σε εκείνη την Αριστερά που ήθελε να συνενώσει ελευθερία και κοινωνική δικαιοσύνη. Ήταν δηλαδή ταυτόχρονα ένας αυστηρός φιλελεύθερος και ένας παθιασμένος σοσιαλιστής και ποτέ δεν απαρνήθηκε καμία από αυτές τις δυο «ψυχές» του. Έγραφε:

«Θεωρούσα πάντοτε το σοσιαλισμό όχι ως το αντίθετο του φιλελευθερισμού αλλά ως ένα πιο προχωρημένο στάδιο της διαδικασίας της ανθρώπινης χειραφέτησης, που αρχίζει στη νεότερη εποχή με τη θρησκευτική μεταρρύθμιση, συνεχίζεται μέσα από την Αμερικανική και Γαλλική Επανάσταση με την πολιτική χειραφέτηση, που φτάνει βαθμιαία στην καθολική ψήφο, για να αναπτυχθεί παραπέρα με τη χειραφέτηση από την οικονομική εξουσία που επεδίωξαν τα σοσιαλιστικά κινήματα του προηγούμενου αιώνα. Μαρξισμός και φιλελευθερισμός εμφανίζονται αντιθετικοί μόνον όταν συγχέουμε το φιλελευθερισμό με τον οικονομικό φιλελευθερισμό και όταν βλέπουμε στο μαρξισμό μονάχα την πολιτική θεωρία της δικτατορίας του προλεταριάτου, δηλαδή την αντιδημοκρατική του πλευρά» ((Norberto Bobio, L' Unita 23-5-1997).

5.- Διάβασα και κάτι που φάνηκε ως αντίφαση: στην σελ. 48 ο Διάβασα και κάτι που φάνηκε ως αντίφαση: στην σελ. 48 ο Edmund Burke εμφανίζεται ως φιλελεύθερος, ενώ στην σελ. 71 ως συντηρητικός.

6.- Το τελευταίο σχόλιο αναφέρεται στο τεχνικό μέρος: μια καλύτερη σελιδοποίηση, μια καλύτερη φροντίδα θα έκανε το βιβλίο πιο ελκυστικό. Και έτσι όμως, αξίζει να το διαβάσει κανείς, παρ’ όλο που δεν θα το βρει στα βιβλιοπωλεία. Θα το βρει στο ΚΕΦΙΜ, Πανεπιστημίου 64, και δη δωρεάν.